«مەملەكەتتىك ءتىل تۋرالى» جاڭا زاڭ جوباسىن بىرگە تالقىلايىق!
وتكەندە ساياساتكەر دوس كوشىممەن سۇحباتتاسقانىمىزدا ول كىسى وسىدان 6 جىل بۇرىن ۇلت زيالىلارى «مەملەكەتتىك ءتىل تۋرالى» جاڭا زاڭدى دايىنداپ، پارلامەنتكە ۇسىنعانىن ايتقان ەدى. كەيىننەن پارلامەنت «مۇنى قابىلداۋعا ءالى ەرتە» دەپ، كەلتە جاۋىپ قايىرعان كورىنەدى. ءبىز سول زاڭدى اتتاي قالاپ سۇراتىپ الىپ، وقىرمان نازارىنا ۇسىنىپ وتىرمىز.
جالپى، ءبىزدىڭ بۇگىنگى قولدانىستاعى ء"تىل تۋرالى زاڭىمىز" 1989 جىلدىڭ 22 قىركۇيەگىنەن بەرى "قۇراننىڭ سوزىندەي" وزگەرىسكە تۇسپەي كەلە جاتىر (ارينە، بۇل ەسكى زاڭ سول جىلدارى قازاقتىڭ رۋحىن كوتەرۋگە ىقپال ەتكەنىن جوققا شىعارعىمىز كەلمەيدى. بىراق، قازىر زامان وزگەردى. تاۋەلسىز ەل بولدىق. باياعىداي وزگەلەرگە كىرىپتار بولاتىن زامان جوق). ال، 1997 جىلدىڭ 11 شىلدەسىندە قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ «قازاقستان رەسپۋبليكاسىنداعى ءتىل تۋرالى» زاڭى قابىلداندى دەگەنىمىزبەن، بۇل زاڭ بۇرىنعى زاڭنان الشاق كەتە المادى.
بۇل ەكى زاڭ دا نەگىزىنەن ەلىمىزدەگى رەسمي ورىس ءتىلىنىڭ قۇزىرەتىن ارتتىرىپ، قازاق ءتىلىن شەتقاقپاي جاساپ كەلە جاتقانى ءجيى ايتىلادى. سويتە تۇرا ءبىزدىڭ بيلىك ناقتى قادامعا بارىپ، قازاق ەلىندە قازاق ءتىلىنىڭ باسىمدىققا يە بولۋىنا بەل شەشىپ كىرىسە الماي وتىر.
"ارينە، جىلاماعان بالاعا ەمشەك جوق" دەگەن ءتامسىلدى تەرەڭ تۇسىنەتىن حالىقپىز. سول سەبەپتى دە، ءسىز بەن ءبىز بولىپ، تالاپ ەتىپ، مەملەكەتتىك ءتىل تۋرالى جاڭا زاڭدى قابىلداتاتىن كەز كەلدى.
كونستيتۋتسيانىڭ ءوزىن ەكى رەت قابىلداپ، بىرنەشە رەت وزگەرتكەن، كۇن ارا ءبىر زاڭدى قابىلداپ جىبەرەتىن ءبىزدىڭ پارلامەنت تىلگە كەلگەندە ءتىلىن جۇتىپ قوياتىنىن مۇقىم ەل بىلەدى. سول جۇتىلعان ءتىلدى سۋىرىپ الار كۇن تۋدى!
بۇل زاڭنىڭ ءبىر ارتىقشىلىعىن عانا ايتا كەتۋدى ءجون ساناپ وتىرمىز. 5 باپتا "قازاقستاندا تۇراتىن وزگە ەتنيكالىق توپتاردىڭ تىلدەرى زاڭمەن قورعالادى جانە ولاردىڭ مارتەبەلەرى بىردەي بولىپ تابىلادى. ولاردىڭ ەشقايسىسىنا زاڭ جۇزىندە ارتىقشىلىق بەرىلمەيدى" دەلىنگەن. ياعني بۇل باپ قازىر ءبىز "رەسمي ءتىل، حالىقارالىق قاتىناس ءتىلى" دەپ ايدار تاعىپ، ەرەكشە قورعاۋعا العان ورىس ءتىلىنىڭ مارتەبەسى ەلىمىزدەگى وزگە دە ەتنيكالىق توپتاردىڭ تىلدەرىمەن تەڭ دارەجەدە بولۋى كەرەكتىگىن بەكىتەدى. ياعني، قازاقستاندا "قازاق ءتىلى عانا - نەگىزگى ءتىل" دەيتىن كۇن كەلە جاتىر.
ەندەشە، «مەملەكەتتىك ءتىل تۋرالى» جاڭا زاڭ جوباسىن بىرگە تالقىلايىق! ءسىز دە ءۇن قوسىڭىز!
قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ «مەملەكەتتىك ءتىل تۋرالى» زاڭىنىڭ
ج و ب ا س ى
قازاقستاننىڭ تەرريتوريالىق تۇتاستىعىنىڭ جانە ۇلت مادەنيەتىنىڭ ساقتالۋى مەن دامۋىنىڭ العىشارتى - قازاق ءتىلى بولىپ تابىلادى.
وسى زاڭ قاسيەتتى قازاق جەرىن مەكەندەيتىن، قازاق حالقىنىڭ مادەنيەتىن جانە ۇلتتىق بولمىسىن سىيلايتىن ءاربىر ازاماتتىڭ، ونىڭ كونستيتۋتسيالىق پارىزى – قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ مەملەكەتتىك ءتىلىن مەڭگەرۋىن جانە قازاق ءتىلىنىڭ رەسپۋبليكانىڭ بارلىق اۋماعىندا تولىق كولەمدە قولدانىلۋىن قامتاماسىز ەتۋگە باعىتتالعان.
I تاراۋ. جالپى ەرەجەلەر
1-باپ. نەگىزگى ۇعىمدار
وسى زاڭدا مىناداي نەگىزگى ۇعىمدار پايدالانىلادى:
- ەتنيكالىق توپ - ءوزiنiڭ تاريحي وتانىنان تىسقارى ەلدە تۇرىپ جاتقان ەتنوستىڭ بiر بولiگi;
- ەتنيكالىق توپ شوعىرلانا تۇراتىن ەلدى مەكەن – جەكەلەگەن اۋىل-كەنت تۇرعىندارىنىڭ 51 پايىزىنان استامىن ءبىر عانا ەتنيكالىق توپ قۇرايتىن ەلدى مەكەن;
- ونوماستيكا ء–تىل ءبىلىمىنىڭ جالقى ەسiمدەردi, ولاردىڭ پايدا بولۋى مەن وزگەرۋiنiڭ تاريحىن زەرتتەيتiن ءبىر سالاسى;
- ورفوگرافيا - دۇرىس جازۋ ەرەجەسi, سويلەنگەن ءسوزدi (سوزدەر مەن گرامماتيكالىق تۇلعالاردى) جازباشا بەرۋ تاسiلدەرiنiڭ بiرiزدiلiگiن بەلگiلەيتiن ەرەجەلەر جۇيەسi;
- توپونيميكا - ونوماستيكانىڭ گەوگرافيالىق نىسانداردىڭ اتاۋلارىن، ولاردىڭ پايدا بولۋى، وزگەرۋ، قولدانىلۋ زاڭدىلىقتارىن زەرتتەيتiن ءبىر سالاسى;
2-باپ. مەملەكەتتىك ءتىل تۋرالى زاڭناما
قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ «مەملەكەتتىك ءتىلى تۋرالى» وسى زاڭى 1991 جىلى 16 جەلتوقساندا قابىلدانعان «قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ مەملەكەتتىك تاۋەلسىزدىگى تۋرالى» كونستيۋتسيالىق زاڭىنا، قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ كونستيتۋتسياسىنا نەگىزدەلەدى.
سونىمەن قاتار 1990 جىلى 25 قازاندا قابىلدانعان «قازاق سسر جوعارعى سوۆەتىنىڭ شەشىمىمەن قابىلدانعان «قازاق سسر-ءىنىڭ مەملەكەتتىك ەگەمەندىگى تۋرالى» دەكلاراتسياسىنا 2010 جىلى قابىلدانعان «ەل بىرلىگى» دوكتريناسىنا جانە وسى زاڭ مەن قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ وزگە دە قۇقىقتىق اكتىلەرىنەن تۇرادى.
3-باپ. قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ «مەملەكەتتىك ءتىل تۋرالى» زاڭىنىڭ مىندەتى
3.1 قازاقستانداعى قوعامدىق قاتىناستاردىڭ بارلىق سالاسىندا مەملەكەتتىك ءتىلدىڭ قولدانىلۋىن قامتاماسىز ەتۋدى، قوعامدا مەملەكەتتىك تىلگە دەگەن قاجەتتىلىك تۋعىزۋدى قامتاماسىز ەتەدى..
3.2. مەملەكەتتىك تىلدەگى تەرمينولوگيانى جەتىلدىرىپ، ونوماستيكا جۇمىستارىن رەتتەيدى.
3.3. مەملەكەتتىك ءتىلدى جەتىلدىرىپ، دامىتادى جانە مەملەكەتتىك تىلدىك ورتانى قالىپتاستىرادى. قازاقستانداعى ءتىل ساياساتىن ناقتىلاۋ ارقىلى مەملەكەتتىك ءتىلدىڭ بىرىكتىرۋشى ءرولىن ارتتىرادى.
3.4. مەملەكەتتىك جانە ۇكىمەتتىك ەمەس ۇيىمدار مەن جەرگىلىكتى ءوزىن ءوزى باسقارۋ ورگاندارى قىزمەتىندە، حالىقارالىق ۇيىمدار مەن شەتەلدىك ۇيىم، كاسىپورىنداردا جانە بىرلەسكەن كاسىپورىنداردا مەملەكەتتىك ءتىلدىڭ قولدانىلۋىن رەتتەيدى.
3.5. وسى زاڭ جەكە ادامداردىڭ اراسىنداعى ءوزارا قارىم-قاتىناس ءتىلىن جانە ءدىني قاۋىمدار مەن بىرلەستىكتەردىڭ ءىس-شارالارىنىڭ وتكىزىلۋ (جۇرگىزىلۋ) ءتىلىن رەتتەمەيدى. ازماتتاردىڭ ءوزارا قارىم-قاتىناس ءتىلىن تاڭداۋ قۇقىعى بار.
3.6. مەملەكەتتىك ءتىلدىڭ مىندەتتى تۇردە قولدانىلۋى قازاقستاندا تۇراتىن ەتنيكالىق توپتاردىڭ ءوز تىلدەرىن پايدالانۋ قۇقىعىن جوققا شىعارمايدى جانە ول تىلدەردىڭ ابىرويى مەن بەدەلىنە نۇقسان كەلتىرمەيدى.
4-باپ. قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ مەملەكەتتىك ءتىلى
4.1. قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ مەملەكەتتىك ءتىلى - قازاق ءتىلى.
4.2. قازاقستان حالقىن توپتاستىرۋدىڭ نەگىزگى فاكتورى بولىپ تابىلاتىن قازاق ءتىلىن مەڭگەرۋ – قازاقستاننىڭ ءاربىر ازاماتىنىڭ مىندەتى.
5-باپ. قازاقستان رەسپۋبليكاسىنداعى ەتنيكالىق توپتاردىڭ ءتىلى
5.1. قازاقستاندا تۇراتىن وزگە ەتنيكالىق توپتاردىڭ تىلدەرى زاڭمەن قورعالادى جانە ولاردىڭ مارتەبەلەرى بىردەي بولىپ تابىلادى. ولاردىڭ ەشقايسىسىنا زاڭ جۇزىندە ارتىقشىلىق بەرىلمەيدى.
II تاراۋ. مەملەكەتتىك ءتىلدىڭ قولدانىلۋى
قازاق ءتىلى - قازاقستان رەسپۋبليكاسى پرەزيدەنتى قىزمەتىندە، قر زاڭ شىعارۋشى، اتقارۋشى ورگاندارىندا، سوت جۇيەسىندە، جەرگىلىكتى ءوزىن-ءوزى باسقارۋ ورگاندارىندا، ۇكىمەتتىك ەمەس ۇيىمداردا جانە بۇقارالىق اقپارات قۇرالدارىندا جۇمىس جانە ىسقاعازدارىن جۇرگىزەتىن رەسمي ءتىل بولىپ تابىلادى. وزگە تىلدەر قولدانىلعان جاعدايدا، ىسقاعازدارىندا مەملەكەتتىك تىلمەن قاتار وزگە تىلدەگى نۇسقاسى قوسا بەرىلۋى مۇمكىن. بۇنداي جاعدايدا قازاق تىلىندەگى ءىس قاعاز تۇپنۇسقا بولىپ تابىلادى.
6-باپ. مەملەكەتتىك ءتىلدى پرەزيدەنت قىزمەتىندە قولدانۋ.
6.1. پرەزيدەنت بەكىتەتىن كونستيتۋتسيالىق كۇشى بار زاڭدار، جارلىقتار، مەملەكەتتىك باعدارلامالار مەن جوبالار قازاق تىلىندە ازىرلەنىپ، جۇرگىزىلەدى.
6.2. پرەزيدەنت قىزمەتىنىڭ قۇرامىنا كىرەتىن اگەنتتىكتەر، كوميتەتتەر، كوميسسيالار، كەڭەستەر ءوز جۇمىستارىن قازاق تىلىندە جۇرگىزەدى.
7-باپ. مەملەكەتتىك ءتىلدى زاڭ شىعارۋشى ورگانداردا قولدانۋ.
7.1. قر پارلامەنتىندە زاڭ جوبالارى قازاق تىلىندە ازىرلەنىپ، تالقىلانىپ، قابىلدانادى.
7.2. قر پارلامەنتى پالاتالارىنىڭ جانە كوميتەتتەرىنىڭ وتىرىستارى قازاق تىلىندە جۇرگىزىلەدى.
8-باپ. مەملەكەتتىك ءتىلدى قر اتقارۋشى ورگاندارىندا قولدانۋ.
8.1. قر ۇكىمەتىندە دايىندالاتىن زاڭ جوبالارى، باعدارلامالار، قاۋلىلار، ەرەجەلەر، نۇسقاۋلار ت.ب. قۇجاتتار قازاق تىلىندە دايىندالىپ، بەكىتىلەدى.
8.2. قر ورتالىق اتقارۋشى ورگاندارى (مينيسترلىكتەر، كوميتەتتەر، اگەنتتىكتەر) مەن جەرگىلىكتى اتقارۋشى ورگاندارى (وبلىس، اۋدان) ءوز قىزمەتىندە ىسقاعازدارىن قازاق تىلىندە جۇرگىزەدى.
8.3. قر ەلەكتروندى ۇكىمەت جۇيەسىنە اقپاراتتىق تەحنولوگيانىڭ سونى جەتىستىكتەرىن مىندەتتى تۇردە قازاق تىلىندە قولدانىسقا ەنگىزىپ، ونىڭ بارلىق دەڭگەيدە مۇلتىكسىز قىزمەت كورسەتۋىن قامتاماسىز ەتەدى.
8.4. قر پروكۋراتۋراسى، ۇقك، ءىىم، قورعانىس مينيسترلىگى، توتەنشە جاعدايلار مينيسترلىگى، قارجى پوليتسياسى، كەدەن كوميتەتىنىڭ جۇمىستارى قازاق تىلىندە جۇرگىزىلەدى.
9-باپ. مەملەكەتتىك ءتىلدىڭ قر سوت جۇيەسىندە قولدانىلۋى.
9.1. قر جوعارعى سوتى ءوز جۇمىسىنا قاجەتتى نورماتيۆتىك اكتىلەردى، ەرەجەلەردى، نۇسقاۋلاردى، شەشىمدەردى قازاق تىلىندە دايىنداپ، بەكىتەدى.
9.2. قر وبلىستىق، قالالىق، اۋداندىق جانە اۋدانارالىق سوتتارىندا، مامانداندىرىلعان سوتتاردا ءىس جۇرگىزۋ قازاق تىلىندە ىسكە اسىرىلادى. سونىمەن قاتار ءىس جۇرگىزۋ وزگە تىلدە وتكەن جاعدايدا اۋدارماشىلار قىزمەتى پايدالانىلىپ، ىسقاعازدارىندا قازاق تىلىمەن قاتار وزگە تىلدەگى نۇسقاسىنىڭ قوسا تولتىرىلۋى مۇمكىن. بۇنداي جاعدايدا قازاق تىلىندەگى نۇسقاسى رەسمي قۇجات بولىپ سانالادى.
10-باپ. مەملەكەتتىك ءتىلدىڭ جەرگىلىكتى ءوزىن ءوزى باسقارۋ ورگاندارى مەن كوممەرتسيالىق ەمەس ۇيىمداردا قولدانىلۋى.
قر-ىنىڭ جەرگىلىكتى ءوزىن ءوزى باسقارۋ ورگاندارى مەن كوممەرتسيالىق ەمەس ۇيىمداردا قازاق ءتىلى قولدانىلادى.
11-باپ. مەملەكەتتىك ءتىلدىڭ بۇقارالىق اقپارات قۇرالدارىندا قولدانىلۋى.
11.1. بۇقارالىق اقپارات قۇرالدارىندا قازاق تىلىنە باسىمدىلىق بەرىلەدى، بىراق بۇل وزگە تىلدەردىڭ قولدانىلۋىن شەكتەمەيدى. قازاق تىلدىك ورتا جاساۋ جانە مەملەكەتتىك ءتىلدى تولىققاندى قولدانۋ ماقساتىندا، تەلەارنالاردىڭ وزگە تىلدەگى بارلىق حابارلارى، ولاردىڭ مەنشىك تۇرىنە قاراماستان، قازاق تىلىندە ىلەسپە اۋدارما ارقىلى بەرىلۋگە مىندەتتى.
11.2. قازاق تىلىندە بەرىلەتىن تەلەراديو حابارلارى كورەرمەندەردىڭ كورۋلەرىنە جانە تىڭداۋىلارىنا قولايلى ۋاقىتتا بەرىلۋ مىندەتتى.
11.3. قازاق ءتىلىن وزگە تىلدەردىڭ ەكسپانسياسىنان قورعاۋدى قامتاماسىز ەتۋ ءۇشىن، رەسپۋبليكا اۋماعىنا يمپورتتالاتىن گازەت-جۋرنالدار مەن باسپا ونىمدەرىنىڭ جالپى كولەمىنىڭ اراسالماعى، وزگە تىلدە 20 پايىز، قازاق تىلىندە 80 پايىز بولۋى شارت.
11.4. مەملەكەتتىڭ قارجىسىمەن باسىلاتىن وزگە تىلدەگى گازەت-جۋرنالداردىڭ مەملەكەتتىك تىلدەگى نۇسقاسى بولۋى مىندەتتى. ءوزىن-ءوزى قارجىلاندىراتىن وزگە ءتىلدى بۇقارالىق اقپارات قۇرالدارىنا بۇل تالاپ جۇرمەيدى.
12-باپ. مەملەكەتتىك ءتىلدىڭ كورنەكى اقپاراتتا جانە جارنامادا قولدانىلۋى.
12.1. قازاقستان رەسپۋبليكاسى اۋماعىندا جۇرگىزىلەتىن بارلىق تۇردەگى (فورماتتاعى) كورنەكى اقپارات، مىندەتتى تۇردە مەملەكەتتىك تىلدە جازىلادى، كورسەتىلەدى. ەتنيكالىق توپتار شوعىرلانا ورنالاسقان ەلدى مەكەندەردە مەملەكەتتىك تىلمەن قاتار سول ەتنيكالىق توپتىڭ ءتىلىنىڭ قولدانىلۋىنا شەكتەۋ قويىلمايدى.
12.2. مەنشىك تۇرىنە قاراماستان، قازاقستان رەسپۋبليكاسى اۋماعىندا قىزمەت ىستەيتىن بارلىق بۇقارالىق اقپارات قۇرالدارىنداعى جارنامالار مەملەكەتتىك تىلدە بەرىلەدى. قاجەتتىلىك بولسا، جارناما ماتىندەرىنىڭ اۋدارماسى قازاقستاندا تۇراتىن ەتنيكالىق توپتاردىڭ تىلىندە دە بەرىلەدى.
12.3. قازاقستاندا وندiرiلەتiن تاۋارلاردىڭ ارنايى مالiمەتتەر كورسەتiلگەن تاۋارلىق جاپسىرمالارىندا، تاڭبالامالارىندا، نۇسقاۋلىقتارىندا مەملەكەتتiك تiلدە قاجەتتi اقپارات بولۋعا تيiس. تاۋارلاردىڭ باعالارى مەملەكەتتىك تىلدە بەرىلەدى.
شەتەلدە وندiرiلگەن تاۋارلاردىڭ ارنايى مالiمەتتەر كورسەتiلگەن تاۋارلىق جاپسىرمالارى، تاڭبالامالارى، نۇسقاۋلىقتارى يمپورتتاۋشى ۇيىمداردىڭ قاراجاتى ەسەبiنەن مەملەكەتتiك تiلىندەگi اۋدارماسىمەن قامتاماسىز ەتiلەدi.
13-باپ. مەملەكەتتىك ءتىلدىڭ ءبىلىم، عىلىم، مادەنيەتتە قولدانىلۋى.
13.1. قازاقستان رەسپۋبليكاسىندا مەكتەپكە دەيىنگى بالالار مەكەمەلەرىندە وقىتۋ مەن تاربيە مەملەكەتتىك تىلدە جۇرگىزىلەدى، ال باسقا تىلدەردە تاربيەلەيتىن مەكتەپكە دەيىنگى مەكەمەلەردە مەملەكەتتىك ءتىلدى وقىتۋ مىندەتتى.
13.2. بالالار ۇيلەرىندە جانە ولارعا تەڭەستىرىلگەن، مەملەكەت قامقورلىعىنداعى ۇيىمدار مەن مەكەمەلەردە وقىتۋ، تاربيە بەرۋ جۇمىستارى مەملەكەتتىك تىلدە جۇرگىزىلەدى. مەملەكەت قارجىلاندىرمايتىن بالالار ءۇيى مەن ولارعا تەڭەستىرىلگەن ۇيىمداردا، مەنشىك تۇرىنە قاراماستان، وقىتۋ، تاربيە بەرۋ جۇمىستارى مەملەكەتتىك تىلمەن قاتار وزگە دە تىلدەردە جۇرگىزىلۋى مۇمكىن.
13.3. قازاقستان رەسپۋبليكاسىندا باستاۋىش، نەگىزگى ورتا، جالپى ورتا، تەحنيكالىق جانە كاسىپتىك، ورتا بىلىمنەن كەيىنگى ءبىلىم مەملەكەتتىك تىلدە بەرىلەدى، قاجەتتىلىگىنە قاراي، وزگە دە تىلدەردە بەرىلەدى.
13.4. قازاقستان رەسپۋبليكاسى جالپى ءبىلىم، باستاۋىش، ورتا، جوعارى كاسىبي جانە جوعارى وقۋ ورنىنان كەيىن ءبىلىم بەرۋ جۇيەسىندە مەملەكەتتىك تىلدە ءبىلىم الۋعا كەپىلدىك بەرەدى.
قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ باسقا تىلدە ءبىلىم بەرەتىن جالپى ءبىلىم، باستاۋىش، ورتا، جوعارى كاسىبي جانە جوعارى وقۋ ورنىنان كەيىن ءبىلىم بەرۋ ۇيىمدارىندا سىنىپتان سىنىپقا كوشۋ، وقۋ ورنىنا ءتۇسۋ جانە ءبىتىرۋ كەزىندە مەملەكەتتىك ءتىل بويىنشا مىندەتتى تۇردە ەمتيحان تاپسىرىلادى. بۇل ەمتيحاننىڭ كورسەتكىشى جوعارى وقۋ ورىندارىنا تۇسكەندە مىندەتتى تۇردە ەسەپكە الىنىپ، جالپى ءبىلىم دارەجەسىن انىقتايتىن بالل سانىنا قوسىلادى.
13.5. مەملەكەت قازاق تىلىندەگى عىلىمي زەرتتەۋلەرگە، بالالار ادەبيەتىنىڭ شىعارمالارىنا، ادەبي شىعارمالارعا جان-جاقتى قولداۋ جاسايدى. عىلىمي دارەجەنى ىزدەنۋشىلەردىڭ عىلىمي جۇمىستارى قازاق تىلىندە قورعالادى. وزگە تىلدەردە قورعالعان عىلىمي جۇمىستار جوعارى اتتتەستاتسيالىق كوميسسياعا قازاق تىلىندە اۋدارىلىپ تاپسىرىلۋى مىندەتتى.
13.6. قازاقستان ۇكىمەتى مەملەكەتتىك ءتىلدىڭ قولدانۋ اياسىن كەڭەيتۋ جانە ازاماتتاردىڭ الەمدىك اقپارات كەڭىستىگىنەن مەملەكەتتىك تىلدە ماعلۇمات الۋىن قامتاماسىز ەتۋ ماقساتىندا ينتەرنەتتەگى تىكەلەي اۋدارما جۇيەسىنە قازاق ءتىلىن ەنگىزەدى.
13.7. رەسپۋبليكا اۋماعىنداعى كينو ونىمدەرى (تەلەفيلمدەر) قازاق تىلىندە كورسەتىلەدى.
14-باپ. مەملەكەتتىك ءتىلدىڭ ونوماستيكادا قولدانىلۋى.
14.1. ەلدى مەكەندەردىڭ، كوشەلەردىڭ، الاڭداردىڭ، سونداي-اق باسقا دا فيزيكا-گەوگرافيالىق وبەكتىلەردىڭ ءداستۇرلى، تاريحي قالاپتاسقان اتاۋلارى قازاق ءتىلىنىڭ ەرەجەلەرىنە ساي جازىلادى جانە وزگە تىلدەرگە اۋدارىلمايدى.
14.2. رەسپۋبليكا اۋماعىندا جۇمىس ىستەيتىن بارلىق ۇيىمدار مەن مەكەمەلەر، مەنشىك تۇرىنە قاراماستان، ءوز اتاۋلارىن قازاق تىلىندە بەرۋگە مىندەتتى.
14.3. رەسپۋبليكالىق ماڭىزى بار جولدار مەن ەلدى مەكەندەردىڭ اتاۋلارى قازاق جانە اعىلشىن تىلدەرىندە جازىلادى. كارتالاردىڭ ىشىندەگى بارلىق توپونيميكالىق اتاۋلار ءبىر تىلدە – قازاق تىلىندە بەرىلەدى.
15-باپ. مەملەكەتتىك ءتىلدىڭ نوتارياتتىق قىزمەتتە قولدانىلۋى.
قازاقستان رەسپۋبليكاسىندا نوتارياتتىق قىزمەت ىستەرى قازاق تىلىندە جۇرگىزىلەدى. ازاماتتاردىڭ تالابى بويىنشا، مۇمكىندىگىنە قاراي، دايىندالعان قۇجاتتاردىڭ وزگە تىلدەگى اۋدارماسى قوسا بەرىلەدى. بۇنداي جاعدايدا قازاق تىلىندەگى نۇسقاسى رەسمي قۇجات بولىپ تابىلادى.
16-باپ. مەملەكەتتىك ءتىلدىڭ ازاماتتاردىڭ جەكە قۇجاتتارىندا قولدانىلۋى
16.1. قازاقستان رەسپۋبليكاسى اۋماعىندا قولدانىلاتىن ازاماتتىق حال اكتىلەرىن انىقتايتىن قۇجاتتاردىڭ – كۋالىكتىڭ، پاسپورتتىڭ، نەكە تۋرالى كۋالىكتىڭ، اتتەستاتتىڭ، ديپلومنىڭ، ت.ب ماتىندەرى تەك قانا قازاق تىلىندە جازىلادى. حالىقارالىق قۇجاتتاردا مەملەكەتتىك تىلمەن قاتار اعىلشىن ءتىلى دە قولدانىلادى. كەڭەس ۇكىمەتى كەزىندەگى بەرىلگەن، ءالى ءوزىنىڭ زاڭدىق كۇشىن جويماعان قۇجاتتار وزگە تىلدە دە قولدانىلا بەرەدى.
16.2. قازاقستان اۋماعىندا ازاماتتاردىڭ اتى-ءجونىن جازۋ ءار ەتنوستىڭ وزىنە ءتان قالىپتاسقان داستۇرىنە ساي جۇرگىزىلەدى.
17-باپ. مەملەكەتتىك ءتىلدىڭ جينالىستاردا قولدانىلۋى
قازاقستان رەسپۋبليكاسى اۋماعىندا بيلىك تاراپتارى، ءوزىن ءوزى باسقارۋ ورگاندارى، ساياسي پارتيالار، قوعامدىق ۇيىمدار جانە مەنشىك نىساندارىنا قاراماستان، كاسىپورىندار مەن مەكەمەلەردە بارلىق رەسمي شارالار (سەزد، سەسسيا، كونفەرەنتسيا، جينالىس، ءماجىلىس، وتىرىس، مادەني شارالار، ت.ب.) قازاق تىلىندە جۇرگىزىلەدى. قاجەتتى جاعدايدا، وزگە تىلدەرگە قولما-قول اۋدارىلۋىن ۇيىمداستىرۋشىلار قامتاماسىز ەتەدى. ەتنيكالىق توپتار شوعىرلانا ورنالاسقان ەلدى مەكەندەردە قازاق تىلىمەن قاتار سول ەتنيكالىق توپتىڭ تىلىندە دە جۇرگىزىلۋى مۇمكىن.
18-باپ. مەملەكەتتىك ءتىلدىڭ قارجى قىزمەتى مەن بانك جۇيەسىندە قولدانىلۋى
18.1. مەنشىك تۇرىنە قاراماي، قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ اۋماعىنداعى قارجى ينستيتۋتتارى، بانك جۇيەسى، ونەركاسىپ پەن بيزنەس سالاسىنداعى ىسقاعازدارى جانە ستاتيستيكالىق قارجىلىق ەسەپتەرى مەن باسقا دا قۇجاتتارى قازاق تىلىندە جۇرگىزىلەدى. قاجەتتى جاعدايدا، وزگە تىلدەردە دە جۇرگىزىلۋى مۇمكىن، بىراق مەملەكەتتىك تىلدەگى ءماتىنى تۇپنۇسقا بولىپ تابىلادى.
18.2. ۇلتتىق ۆاليۋتا، قۇندى قاعازدار، نەسيەلىك وبليگاتسيالار، تاعى باسقا دا بيزنەس قاۋىمداستىعى پايدالاناتىن قۇندى قاعازدار قازاق تىلىندە شىعارىلادى.
19-باپ. مەملەكەتتىك ءتىلدىڭ حالىقارالىق قىزمەتتە قولدانىلۋى.
قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ ديپلوماتيالىق وكiلدiكتەرi مەن قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ حالىقارالىق ۇيىمدار جانىنداعى وكiلدiكتەرiنiڭ قىزمەتi قازاق تiلىندە، قاجەت بولعان جاعدايدا باسقا دا تiلدەردi پايدالانىپ جۇزەگە اسىرىلادى.
ەكiجاقتى حالىقارالىق شارتتار، ادەتتە، ۋاعدالاسۋشى تاراپتاردىڭ مەملەكەتتiك تiلدەرiندە جاسالادى، كوپجاقتى حالىقارالىق شارتتار وعان قاتىسۋشىلاردىڭ كەلiسiمiمەن بەلگiلەنگەن تiلدەردە جاسالادى.
قازاقستان رەسپۋبليكاسىندا جانە شەتەلەدەردە باسقا مەملەكەتتەر وكiلدەرiمەن وتكiزiلەتiن رەسمي قابىلداۋلار مەن وزگە دە شارالار باسقا تiلدەرگە اۋدارىلىپ، قازاق تiلىندە جۇرگiزiلەدi.
III تاراۋ. مەملەكەتتىك ءتىلدى قولداۋ مەن قورعاۋ
20-باپ. مەملەكەتتىك ءتىلدى قۇقىقتىق قورعاۋ.
20.1. قازاقستان رەسپۋبليكاسىندا قازاق ءتىلىن شەكتەۋگە باعىتتالعان زاڭدار نەمەسە نورماتيۆتىك-قۇقىقتىق اكتىلەر قابىلدانبايدى.
20.2. قازاق ءتىلىن قۇرمەتتەۋ - قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ بارلىق ازاماتتارىنىڭ مىندەتى بولىپ سانالادى. قازاق ءتىلىن مەنسىنبەۋ جانە سىيلاماۋ ارەكەتتەرى، ونىڭ ابىرويى مەن بەدەلىنە نۇقسان كەلتىرەتىن باسقا دا اشىق نەمەسە استىرتىن ءىس-ارەكەتتەر ءۇشىن ازاماتتار مەن قوعامدىق ۇيىمدار، مەملەكەتتىك مەكەمەلەر زاڭ بويىنشا جازاعا تارتىلادى.
قازاق ءتىلىن تومەندەتۋ، مەنسىنبەۋشىلىك پەن سىيلاماۋشىلىق ءىس-ارەكەتتەرى جانە ونىڭ ابىرويى مەن بەدەلىنە نۇقسان كەلتىرەتىن باسقا دا اشىق جانە استىرتىن جۇمىستاردى جۇرگىزۋشى ازاماتتار مەن قوعامدىق ۇيىمدار، مەملەكەتتىك مەكەمەلەر زاڭ بويىنشا جازاعا تارتىلادى.
20.3. «مەملەكەتتىك ءتىل تۋرالى» زاڭنىڭ ورىندالۋ بارىسىنا تۇراقتى تۇردە باقىلاۋ جاساۋ ماقساتىندا قازاقستان رەسپۋبليكاسى ۇكىمەتى قازاقستان رەسپۋبليكاسى پارلامەنتىنە جىل سايىن ەسەپ بەرىپ وتىرادى.
21-باپ. مەملەكەتتىك ءتىلدى قولداۋ.
21.1. قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ مەملەكەتتىك ءتىلى – مەملەكەتتىڭ قورعاۋىندا بولادى. مەملەكەتتىك ورگاندار قازاق ءتىلىنىڭ قولدانىلۋى مەن دامۋىنا قاجەتتى جاعدايلار جاسايدى.
21.2. قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ ۇكىمەتى قازاق ءتىلىنىڭ رەسپۋبليكانىڭ بارلىق ايماقتارىندا بىردەي قولدانىلۋى (بىرەگەيلىككە، بىرىزدىلىككە ءتۇسىرۋ) ماقساتىندا ونوماستيكانى، تەرمينولوگيانى، ورفوگرافيانى جانە ۇلتتىق ادەبي ءتىلدىڭ نورمالارىن رەتتەيتىن كوميسسيالار قۇرادى.
21.3. قازاقستان ۇكىمەتى، حالىقارالىق قۇقىقتىق پرينتسيپتەرگە ساي، شەتەلدەردەگى قازاق دياسپوراسىنا قازاق ءتىلىن وقىپ-ۇيرەنۋىنە قارجىلىق، ماتەريالدىق-تەحنيكالىق قولداۋ كورسەتەدى جانە ولارعا قاجەتتى پەداگوگ ماماندار دايىنداۋعا جاعداي جاسايدى.
21.4. مەملەكەت قازاقستان رەسپۋبليكاسىنداعى ءاربىر ازاماتتىڭ قازاق ءتىلىن پايدالانۋ قۇقىعىن قامتاماسىز ەتەتىن شارالار قابىلدايدى.
22-باپ. «مەملەكەتتىك ءتىل تۋرالى» زاڭعا قاتىستى جاۋاپكەرشىلىك.
22.1. قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ مەملەكەتتىك ءتىلىنىڭ وسى زاڭنىڭ كولەمىندە قولدانىلۋى مەن قورعالۋىن قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ پرەزيدەنتى، پارلامەنتى، ۇكىمەتى، پروكۋراتۋراسى، وبلىس اكىمدەرى مەن جەرگىلىكتى ءوزىن ءوزى باسقارۋ ورگاندارى قامتاماسىز ەتەدى.
22.2. ورتالىق جانە جەرگىلىكتى ورگانداردىڭ، بارلىق مەنشىك نىسانىنداعى، ونىڭ ىشىندە شەتەلدىك زاڭدى جانە جەكە تۇلعالاردىڭ قاتىسۋىمەن قۇرىلعان ۇيىمدار مەن مەكەمەلەردىڭ ءبىرىنشى باسشىلارىنا قازاق ءتىلىنىڭ قولدانىلۋىن ۇيىمداستىرۋدا جانە جۇزەگە اسىرىلۋىندا جەكە جاۋاپكەرشىلىك جۇكتەلەدى
22.3. قازاقستان رەسپۋبليكاسىندا ينفورماتسيالىق-بايلانىس تەحنولوگيا سالاسىندا قازاق ءتىلىنىڭ قولدانىلۋى مەن دامۋىن قامتاماسىز ەتۋگە قاجەتتى بارلىق جاعداي جاسالىنادى. بارلىق ىسقاعازدارىن قازاق تىلىندە جۇرگىزۋگە قاجەتتى اقپارتاتتىق، فينانستىق جۇمىستارعا ارنالعان تەحنيكالىق قۇرالدارمەن جانە پروگراممالارمەن قامتاماسىز ەتۋ مىندەتى قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ ۇكىمەتىنە جۇكتەلەدى.
IV تاراۋ. ازاماتتاردىڭ مەملەكەتتىك ءتىلدى قولدانۋ قۇقىعىن قامتاماسىز ەتۋ
23-باپ. ازاماتتاردىڭ مەملەكەتتىك تىلدە ءبىلىم الۋىن قامتاماسىز ەتۋ.
23.1. قازاقستان رەسپۋبليكاسى مەكتەپكە دەيىنگى ءبىلىم جانە تاربيە بەرۋ مەكەمەلەرىندە، ورتا جانە ارنايى ءبىلىم بەرۋ ورىندارىندا، جوعارعى وقۋ ورىندارىندا (باكالاۆريات، ماگيستراتۋرا), مامانداردىڭ بىلىكتىلىگىن ارتتىرۋ ينستيتۋتتارىندا، مەنشىك تۇرىنە قاراماي، قازاق تىلىندە ءبىلىم الۋدى قامتاماسىز ەتەدى. مەملەكەتتىك تىلمەن قاتار ءوز انا ءتىلىن بالالارىنا ۇيرەتۋ ءار اتا-انانىڭ ازاماتتىق پارىزى.
23.2. قازاقستان رەسپۋبليكاسى مەملەكەتتىڭ قارجىسى ارقىلى شەتەلدەردە ءبىلىم الۋعا جانە بىلىكتىلىگىن كوتەرۋگە قازاق ءتىلىن تولىق مەڭگەرگەن ازاماتتاردىڭ جىبەرىلۋىن قامتاماسىز ەتەدى.
24-باپ. ازاماتتاردىڭ ارىز، ءوتىنىش، شاعىمدارىن قابىلداۋ جانە جاۋاپ بەرۋ.
قازاقستان رەسپۋبليكاسى بارلىق دەڭگەيدەگى مەملەكەتتىك ورگانداردا، جەرگىلىكتى ءوزىن ءوزى باسقارۋ ورگاندارىندا، مەنشىك تۇرىنە قاراماي، بارلىق كاسىپورىندار مەن مەكەمەلەر جانە ۇيىمداردا زاڭدى تۇلعالاردان جانە جەكە ازاماتاردان تۇسكەن ءوتىنىش، ارىز-تالاپ، شاعىمدارعا، ت.ب. قازاق تىلىندە جاۋاپ بەرىلۋىن قامتاماسىز ەتەدى. قاجەتتى جاعدايدا، جاۋاپتىڭ وزگە تىلدەگى اۋدارماسى قازاق تىلدەگى تۇپنۇسقاسىمەن قوسا بەرىلەدى.
25-باپ. اقپاراتتىڭ مەملەكەتتىك تىلدە بەرىلۋىن قامتاماسىز ەتۋ.
قازاقستان مەملەكەتى بيلىك تارماقتارىنىڭ بارلىق دەڭگەيىنەن بۇقارالىق اقپارات قۇرالدارىنا بەرىلەتىن اقپارات، ولاردىڭ مەنشىك تۇرىنە جانە اقپارات تاراتۋ تىلىنە قاراماستان، مىندەتتى تۇردە، ءبىرىنشى كەزەكتە قازاق تىلىندە بەرىلەدى.
26-باپ. مەملەكەتتىك ءتىلدى قارجىلاندىرۋ.
قازاق ءتىلىن ەندىرۋگە، قولدانىلۋى مەن دامىتۋىنا باعىتتالعان باعدارلامالار مەملەكەتتىڭ تاراپىنان قارجىلاندىرادى. ءار جىل سايىن قازاقستان ۇكىمەتى قازاق ءتىلىنىڭ دامۋىنا باعىتتالعان قارجىنىڭ جۇمسالۋى بويىنشا پارلامەنتكە ەسەپ بەرەدى.
27-باپ. بۇقارالىق اقپارات قۇرالدارىنىڭ مەملەكەتتىك تىلدە جۇمىس ىستەۋىن قامتاماسىز ەتۋ
27.1. قازاقستان رەسپۋبليكاسى ەلدىڭ بارلىق ايماقتارىندا قازاق تىلىندە حابار تاراتاتىن تەلەديدار مەن راديو جۇيەسىنىڭ جۇمىس ىستەۋىن قامتاماسىز ەتەدى.
27.2. قازاقستان رەسپۋبليكاسى ەلدىڭ بارلىق ايماقتارىندا قازاق تىلدەگى مەرزىمدى باسىلىمداردىڭ تارالۋىن قامتاماسىز ەتەدى.
28-باپ. مەملەكەتتىك ءتىلدىڭ ازاماتتىق الۋ كەزىندەگى تالاپ ەتىلۋى
قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ ازاماتتىعىن الۋعا ۇمىتكەر شەتەل ازاماتتارى قازاق ءتىلىن مەڭگەرۋ دەڭگەيىن تەكسەرۋدەن وتەدى. قازاق ءتىلىن تالاپ ەتىلگەن دەڭگەيدە مەڭگەرمەگەن شەتەلدىكتەرگە قازاقستاننىڭ ازاماتتىعى بەرىلمەيدى.
29-باپ. “قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ مەملەكەتتىك ءتىلى تۋرالى” زاڭىن قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ باسقا دا زاڭ اكتىلەرىمەن سايكەستەندىرۋ
وسى زاڭنىڭ قولدانىسقا ەنگىزىلۋىمەن “قازاقستان رەسپۋبليكاسىنداعى تىلدەر تۋرالى” قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ زاڭى ءوزىنىڭ كۇشىن جويادى جانە قازاقستاننىڭ باسقا دا زاڭدارىنا وزگەرتۋلەر مەن تولىقتىرۋلار ەنگىزىلەدى.
30-باپ. وسى زاڭنىڭ ءوز كۇشىنە ەنۋى
وسى زاڭ رەسمي جاريالانعان كۇننەن باستاپ ءوز كۇشىنە ەنەدى.
جۇمىسشى توبىنىڭ مۇشەلەرى:
- دوس كوشىم – جۇمىسشى توبىنىڭ جەتەكشىسى، «ۇلت تاعدىرى» قوزعالىسىنان
- بولات دۇيسەمبى – «ۇلت تاعدىرى» قوزعالىسىنان
- بولات بوتەەۆ – «الاش ءۇنى» قوعامدىق بىرلەستىگىنەن
- مارات بوتەەۆ – «اللاجار» قوعامدىق بىرلەستىگىنەن
- نۇرجان وشانبەكوۆ – «مەملەكەتتىك ءتىل» قوزعالىسىنان
- نۇرگەلدى ءۋالي – ءتىل ينستيتۋتىنان
- ءباشىر جانالتاي – «رۋحانيات» پارتياسىنان
- ءابدىراشيت باكىرۇلى - پۋبليتسيست
الماتى، 20 قازان، 2011 جىل
Abai.kz
