رۋحاني جاڭعىرۋ جاپپاي قولعا الىنعان قازىرگى تاڭدا بۇدان 105 جىل ىلگەرىدە،  1912 جىلى، ۇلتىمىزدىڭ ار-وجدانى، ۇلى عالىم جانە ۇستاز احمەت بايتۇرسىنوۆتىڭ «وقۋ قۇرالىمەن» ءبىر ۋاقىتتا جارىققا شىققان مىنا «الىپپەنى» دە ايرىقشا ەسكە ءتۇسىرىپ قويعان ابزال. ول پاتشالىق داۋىردەگى اعارتۋ جۇمىستارى اۋقىمىندا مۇقيات قاراستىرىلىپ، جان-جاقتى تالداۋعا الىنۋى ءتيىس.

الىپپە مۇقاباسىندا  ورىسشا:  «بۋكۆار دليا كيرگيزسكيح شكول ۆ تۋركەستانسكوم كراە. سوستاۆيل زاۆەدۋيۋششي رۋسسكو-تۋزەمنىم ۋچيليششەم كونگر حودجا حودجيكوۆ» («تۇركىستان ولكەسىندەگى قازاق مەكتەپتەرى ءۇشىن الىپپە. قۇراستىرعان قارناق ورىس-تۋزەم ۋچيليششەسىنىڭ مەڭگەرۋشىسى قوڭىرقوجا قوجىقوۆ») دەپ جازىلىپ، «ءبىرىنشى باسىلىم» ەكەنى، «تۇركىستان وقۋ باسشىلىعىنىڭ رۇقساتىمەن باسىلىپ وتىرعانى» اتاپ كورسەتىلگەن. «الىپپە» («ءالىفبا») ورىنبوردا «كاريموۆ، حۋساينوۆ جانە باسپا»  سەرىكتەستىگىنىڭ تيپو-ليتوگرافياسىنان باسىلىپ شىققان. وسى كىتاپ تۇركىستان ولكەسىندەگى وقۋ ىسىندە قالاي پايدالانىلدى، ونىڭ جۇرتتى ساۋاتتاندىرۋداعى ءرولى، جالپى، سول شاقتاعى جاديدتىك قوزعالىستا العان ورىنى قانداي بولدى، مىنە، بۇلاردىڭ ءبارى ءالى دە زەرتتەۋشىسىن توسىپ تۇر.

اتالمىش العاشقى «الىپپە» كىتابىن تۇركىستان مۇعالىمدەر سەمينارياسىنىڭ تۇلەگى، ۇستاز ءارى قوعام قايراتكەرى، الاش قوزعالىسىنا بەلسەنە قاتىسۋشى، قوقاندا جاريالانعان  تۇركىستان اۆتونومياسى حالىق كەڭەسىنىڭ جاۋاپتى حاتشىسى قوڭىرقوجا قوجىقوۆ حح عاسىر باسىندا ۇستازدىق قۇرىپ جۇرگەنىندە رۋحاني سالاداعى مۇقتاجدىقتى تەرەڭ تۇيسىنگەندىكتەن جازعان.

ول  وقۋلىققا بەرگەن كىرىسپە سوزىندە قۇران مەن ونىڭ ۇعىمدارىن وقىتاتىن مولدالاردىڭ (مۇعالىمدەردىڭ) نازارىن بالالاردىڭ، مەكتەپتە ەكى-ءۇش جىل وقىسا دا، حات تانۋلارىنىڭ ناشارلىعىنا اۋدارادى. مۇنىڭ سەبەبى قازاق تىلىندە ساۋات اشۋ كىتابىنىڭ جوقتىعىندا جاتقانىن ايتادى. ءسويتىپ، ءوزىنىڭ «الىپپەسىندە» قازاقى ءبىر دىبىستى ارابي ءبىر ارىپپەن بەلگىلەۋ ادىستەرىن جۇيەلەپ كورسەتەدى. مۇعالىمدەر اجەتىنە  ۇسىنىپ وتىرعان وسى  «قازاق الىپپەسىنەن سوڭ قۇران الىپپەسىن» وقىسا، بالالاردىڭ «باسىلىمدار جازۋىن تانۋ» مۇمكىندىگى ارتاتىنىن ايتادى. «الىپپەنىڭ» حرەستوماتيالىق بولىمىنە اركىم بىلۋگە ءتيىس ماعلۇماتتاردى توپتاپ، ولارعا شاعىن اڭگىمە، ولەڭدەردى قوسىپ بەرەدى. ءوزىنىڭ جازعان الىپپەسىن «تاجىريبە-ءدۇر» دەپ اتاپ، سول سەبەپتى، مۇعالىمدەردىڭ وقۋلىقتى «جاتسىناتىن جەرلەرى» بولسا، سول جايىنداعى ەسكەرتپەلەرىن تىڭداۋعا ءازىر ەكەنىن ەسكەرتەدى. ۋاقىت تالابىنا وراي «...الاشقا ۇسىنعان ءجاديدىمىزدىڭ نە ارتىق، نە جەتپەگەن جەرلەرى بولسا، وي-پىكىرلەرىن تىكەلەي، نە حات ارقىلى بىلدىرگەندەرگە كوپتەن كوپ العىس ايتامىز»  دەيدى.

جاديدتىك قوزعالىسقا تۇساۋ سالا وتىرىپ، ورىس-تۋزەم مەكتەپتەرىن كوپتەپ اشىپ جاتقان زاماندا تۇركىستان ولكەسى وقۋ باسقارماسىنىڭ قازاق الىپپەسىن جاساۋعا ءھام قولدانۋعا رەسمي پۇرسات بەرۋى، يمپەريا يدەولوگتارىنىڭ «بۇراتانالاردى كادىمگى ورىس مۇجىعىنا اينالدىرۋ» ساياساتى تۇرعىسىنان قاراعاندا،  تاڭعالدىرادى. سوندىقتان دا بۇل العاشقى «الىپپەنىڭ» ولكەدەگى اعارتۋشىلىق تاعدىرىن تەرەڭىرەك زەرتتەۋ ءجون بولماق.

سۋرەتتەردە: قوڭىرقوجا قوجىقوۆ «الىپپەسىنىڭ» ورىسشا جانە قازاقشا مۇقابا بەتتەرى.

بەيبىت قويشىباەۆ

25 قىركۇيەك 2017 ج.

Abai.kz