قازاقستان تاۋەلسىزدىگىن جاريالاعان كەزدەن باستاپ قازاق لينگۆيستەرى مەن زيالى قاۋىمىنىڭ اراسىندا لاتىن الىپبيىنە كوشۋدىڭ پايداسى مەن زيانى تۋرالى پىكىرتالاستار جۇرگىزىلە باستادى. 2006 جىلدىڭ 24 قازانىندا وتكەن قازاقستان حالىقتارى اسسامبلەياسىنىڭ ءحىى سەسسياسىندا ەلباسى نۇرسۇلتان نازارباەۆ: «قازاق ءالىپبيىن لاتىنعا كوشىرۋ جونىندەگى ماسەلەگە قايتا ورالۋ كەرەك. ءبىر كەزدەرى ءبىز ونى كەيىنگە قالدىرعان ەدىك. ايتسە دە لاتىن قارپى كوممۋنيكاتسيالىق كەڭىستىكتە باسىمدىققا يە جانە كوپتەگەن ەلدەر، سونىڭ ىشىندە پوستكەڭەستىك ەلدەردىڭ لاتىن قارپىنە كوشۋى كەزدەيسوقتىق ەمەس. ماماندار جارتى جىلدىڭ ىشىندە ماسەلەنى زەرتتەپ، ناقتى ۇسىنىستارمەن شىعۋى ءتيىس. البەتتە، ءبىز بۇل جەردە اسىعىستىققا بوي الدىرماي، ونىڭ ارتىقشىلىقتارى مەن كەمشىلىكتەرىن زەردەلەپ الۋىمىز كەرەك»، - دەگەن بولاتىن. لاتىن الىپبيىنە كوشىرىلگەن كورشىلەس مەملەكەتتەردىڭ تاجىريبەسىن نازاردان تىس قالدىرماۋدى دا وسى جيىندا تاپسىرعان ەدى.
كەزىندە تۇركى مادەنيەتى جانە ونەرىن زەرتتەۋ، ونى الەمدىك دەڭگەيدە ناسيحاتتاۋ ماقساتىندا قۇرىلعان تۇركسوي-دىڭ جيىنىندا تۇركىتىلدەس ەلدەر لاتىن الىپبيىنە كوشۋدى ءبىر اۋىزدان قولداعان بولاتىن. تۇركى حالىقتارى ءتىلى ۇقساس بولسا دا وسى كەزگە دەيىن ءار ءتۇرلى الىپبيمەن جازىپ ءجۇر، لاتىن ءالىپبيىن پايدالاناتىنتۇركى تىلدەس مەملەكەتتەردىڭ جازۋى دا ءبىر ىزگە تۇسىرىلگەن ەمەس.

قازاقستان تاۋەلسىزدىگىن جاريالاعان كەزدەن باستاپ قازاق لينگۆيستەرى مەن زيالى قاۋىمىنىڭ اراسىندا لاتىن الىپبيىنە كوشۋدىڭ پايداسى مەن زيانى تۋرالى پىكىرتالاستار جۇرگىزىلە باستادى. 2006 جىلدىڭ 24 قازانىندا وتكەن قازاقستان حالىقتارى اسسامبلەياسىنىڭ ءحىى سەسسياسىندا ەلباسى نۇرسۇلتان نازارباەۆ: «قازاق ءالىپبيىن لاتىنعا كوشىرۋ جونىندەگى ماسەلەگە قايتا ورالۋ كەرەك. ءبىر كەزدەرى ءبىز ونى كەيىنگە قالدىرعان ەدىك. ايتسە دە لاتىن قارپى كوممۋنيكاتسيالىق كەڭىستىكتە باسىمدىققا يە جانە كوپتەگەن ەلدەر، سونىڭ ىشىندە پوستكەڭەستىك ەلدەردىڭ لاتىن قارپىنە كوشۋى كەزدەيسوقتىق ەمەس. ماماندار جارتى جىلدىڭ ىشىندە ماسەلەنى زەرتتەپ، ناقتى ۇسىنىستارمەن شىعۋى ءتيىس. البەتتە، ءبىز بۇل جەردە اسىعىستىققا بوي الدىرماي، ونىڭ ارتىقشىلىقتارى مەن كەمشىلىكتەرىن زەردەلەپ الۋىمىز كەرەك»، - دەگەن بولاتىن. لاتىن الىپبيىنە كوشىرىلگەن كورشىلەس مەملەكەتتەردىڭ تاجىريبەسىن نازاردان تىس قالدىرماۋدى دا وسى جيىندا تاپسىرعان ەدى.
كەزىندە تۇركى مادەنيەتى جانە ونەرىن زەرتتەۋ، ونى الەمدىك دەڭگەيدە ناسيحاتتاۋ ماقساتىندا قۇرىلعان تۇركسوي-دىڭ جيىنىندا تۇركىتىلدەس ەلدەر لاتىن الىپبيىنە كوشۋدى ءبىر اۋىزدان قولداعان بولاتىن. تۇركى حالىقتارى ءتىلى ۇقساس بولسا دا وسى كەزگە دەيىن ءار ءتۇرلى الىپبيمەن جازىپ ءجۇر، لاتىن ءالىپبيىن پايدالاناتىنتۇركى تىلدەس مەملەكەتتەردىڭ جازۋى دا ءبىر ىزگە تۇسىرىلگەن ەمەس.
بۇگىنگى تاڭدا ەلىمىزدە لاتىن الىپبيىنە كوشۋ ءالى دە ەكى جاقتى تارتىس پەن تالاس تۋدىرىپ وتىرعان ماسەلە بولىپ تابىلادى. حالىقارالىق دەڭگەيدە ويلايتىن ويشىلدارىمىز بەن ۇلتتىڭ ناعىز جاناشىرلارى لاتىنعا كوشۋدى دارىپتەسە، ورىسقا مويىن بۇرعان كوز الدىن عانا كورەتىن زياندى زيالىلار قاۋىمى تاريحتىڭ بۇل ۇردىسىنە الىگە دەيىن قارسى بولىپ كەلەدى.

مۇرات اۋەزوۆ، مادەنيەتتانۋشى عالىم:

- ءوز باسىم قازاق قوعامىنىڭ لاتىن گرا­­في­كاسىنا كوشۋ كەرەكتىگىن جاقتاۋشى­لار­دىڭ ءبى­­رىمىن. وسى ماسەلەگە قاتىستى وي-پىكىر­لە­رىمدى بۇ­رىننان بەرى ايتىپ تا، جازىپ تا كەلەمىن. جال­پى، بۇل يدەيادان ءبىز باسى­مىز­دى الىپ قاش­پاۋىمىز كەرەك. كەزىندەگى كەڭەس ۇكى­مەتى تۇ­سىن­دا بىزبەن باۋىرلاس كەيبىر حا­لىق­تار لا­تىنعا كوشكەندە، ارا­مىز­داعى رۋحاني باي­­لا­نىستار ءۇزىلىپ، ءبىر-ءبى­رىمىزدىڭ جا­زۋى­مىزدى ءتۇ­سىنە المايتىن دەڭ­گەيگە ءتۇسىپ كەتتىك. ءبىز بۇعان دەيىن وتار­شىلدىق ساياساتتىڭ قۇر­با­نى بولىپ كەلدىك. ال لاتىن گرافيكاسىن قا­بىلداۋ ار­قى­لى ءبىز رۋحاني، ساياسي دەر­بەس­تى­گىمىزدى دە نى­عايتا ءتۇ­سەر ەدىك. ولاي بولسا، لا­تىن گرافيكاسى جال­پى تۇركى حالىق­تا­رىنىڭ ورتاق تۇسىنىسەتىن جا­زۋى بولارى ءسوزسىز. قا­زىرگى ۋاقىتتا لاتىن ءار­پىن قولدانۋ، ەڭ ءبى­رىن­شىدەن، زامان تالابى بو­لىپ وتىر. سون­دىقتان دا زاماناۋي تەح­نو­لو­­گيا­لارعا تاۋەلدى ەكە­نىمىزدى مويىنداپ، كەز كەلگەن جاڭا ءدۇ­نيەلەرمەن ساناسۋىمىز كەرەك.

سوۆەت-حان عابباسۇلى، پروفەسسور:

لاتىن گرافيكاسىنا كوشۋ قازاق مەملەكەتى ءۇشىن داۋلاساتىن ماسەلە ەمەس، تەك ويلاناتىن پروبلەما دەپ ۇققان ءجون.. تەك، بۇل ماسەلەنىڭ ءبىر تەتىگى بار. سول تاسىلگە عاريفوللا ءبىر تابان جاقىنداي تۇسكەن ەكەن. بۇل ءتاسىلدى مەن ەكى جىلدان بەرى ايتىپ تا، ءتيىستى مەكەمەلەرگە حات رەتىندە جازىپ تا ءجۇرمىن. بۇل ءتاسىل ءوزىنىڭ پارمەندىلىگىمەن جانە قوعامعا اۋىر سالماق تۇسىرمەيتىندىگىمەن قۇندى. ول ءۇشىن ۋنيتارلى مەملەكەت - ەكىجاقتىلىقتى، قوستىلدىلىكتى، قولدان جاسالىنعان جارتىكەشتىكتەن قۇتىلۋى كەرەك. قوعامداعى وسىنداي دەرتتەن قۇتىلۋدىڭ دا، لاتىن ءالىپبيىن اۋىرلاتپاي كىرگىزۋدىڭ دە جەڭىل ءتاسىلى، كەلەسى وقۋ جىلىنا دەيىن جاقسىلاپ جاپپاي ازىرلەنىپ، 2011 جىلدىڭ قىرقۇيەگىنەن بۇكىل مەملەكەت قارجىلاندىرىپ، ۇستازدارىنا ايلىق تولەپ وتىرعان  - ورىس، ۇيعىر، وزبەك، دۇڭگەن ت.ب. - مەكتەپتەرىنىڭ ءبىرىنشى سىنىبىنان نەگىزگى پاندەردى مەملەكەتتىك تىلدە جۇرگىزىپ،  لاتىن ءالاپبيىن بىرگە كىرگىزەتىن بولسا، قوعامدا ەشقانداي الاساپىران بولمايدى. نۇرەكەڭ ايتقانداي: «قازاقستان حالقىنىڭ باسىن بىرىكتىرەتىن مەملەكەتتىك ءتىل»، - دەيتىن قاعيداسىنىڭ ومىرگە قولدانىلۋى دا وسى جولمەن ىسكە اسادى. سوندىقتان، بۇكىل قوعام بولىپ مەملەكەتتىك دەڭگەيدە وسى ۇسىنىستى ويلانىپ كورسەڭىزدەر ەكەن. اللا راحىمىن، اۋىزبىرلىگى مەن بەرەكەسىن بەرگەي...

تۇرسىنبەك كاكىشۇلى، فيلولوگيا عىلىمدارىنىڭ دوكتورى، پروفەسسور:

لاتىن الىپپەسىنە كوشۋدى ءبىز ءسال كەشىرەك قولعا الىپ وتىرمىز. لاتىنعا كو­شۋگە كەلگەندە قاتارداعى كوپ­شىلىكتىڭ ءبىرى ەمەس، اكا­دە­ميكتىڭ الاقانداي ديپلومى، پرو­فەسسورلىق مانداتى بار­لاردىڭ قايسىبىرى كيريليتسا ارقىلى جاريالانعان رۋحاني بايلىقتان الىستاپ، ەكى ورتا­دا بوس دالاقتايمىز دەگەن ءوزى­نىڭ جورامالىن ايتىپ، ءىس باسىندا جۇرگەندەردى ويلان­دى­رىپ تاستادى. الىپپە اۋىستىرۋدىڭ پايدا-زيانىن بىلمەيتىندەردىڭ ۇرەيشىلدىگى وزگەلەردەن جامان بولادى. اتاعى بارلاردىڭ ۇرەيىنە ءىس باسىنداعىلار امالسىز ءۇر­پيىسىپ قارايدى.

سوندىقتان ادامزات قوعا­مىنىڭ دامۋ باعىتىن ارقا­شان ەستەن شىعارماۋ كەرەك. زامانا اعىمىنا ىلەسە الما­ساق، سەنى بىرەۋ قولتىعىڭنان دەمەيدى دەپ ۇمىتتەنبە! دەر كەزىندە ۇردىسكە ىلەسپەسەڭ "قاپ" دەپ سانىڭدى سوعۋمەن بولاسىڭ.

لاتىنعا كوشۋ كەرەك. ءبىز قاتارىمىزدان كەشىگۋدەمىز. ءازىربايجاندار بىردەن كوشىپ، تەحنيكا تىلىنە ۇيرەنىپ قالدى. ال قاسىمىزداعى وزبەكستان وسىدان ون جىل بۇرىن مەك­تەپ­تەرىن لاتىنشاعا كوشىر­گەن. بالالاردىڭ وقۋىن لاتىنشاعا كوشىرۋ ارقىلى ولاردىڭ اتا-انالارىنىڭ دا ساۋاتىن اشىپ الدى. ولارعا ەندى ونشا قيىندىق كەلمەيدى. ال قىرعىز باۋىرلارىمىز ورىس ءتىلىن مەملەكەتتىك ءتىل دەپ جاريالاپ، كورىپ جاتقان كۇندەرى مىناۋ. ال ءبىزدىڭ قازاقستان ورىس ءتىلىن رەسمي تىلگە اينالدىرىپ الدى دا، انا ءتىلىن داۋ-دامايدىڭ وبەك­­تىسىنە اينالدىرىپ ءجى­بەردى. قازاق قازاقپەن قازاق­شا سويلەسە الماي الەكتەنۋ­دەمىز، ءتىپتى ءتۇسىنۋ جاعىندا دا قيىندىق كوپ. وسىنداي شىن­­دىقا كوڭىل اۋدارعان پرە­زيدەنت نۇرسۇلتان ءابىش­ۇلى قازاقستان حالىقتارى اسسام­بلەياسىنىڭ ءحىى سەسسيا­سىندا قازاق تىلىندە ءىس جۇرگ­ىزۋدى مەملەكەتتىك قىزمەتكەر­لەرگە مىقتاپ ەسكەرتىپ، لاتىن الىپپەسىنە كوشۋ مىندەتىن العا قويعان بولاتىن.

اعايىندار، بۇكىل ادامزات­تىڭ 60-70 پايىزدايى لاتىن الىپپەسىن قولدانادى. دۇنيەجۇزىندەگى تەحنيكالىق قۇرال-اسپاپتار لاتىن ارىپىنە نەگىز­دەلگەن. وركەندەۋ زاڭى جا­سالعاندى ساقتاپ، باۋىرىڭا باسىپ جاتا بەر دەمەيدى. شا­ماڭ باردا باسقالاردىڭ پاي­دا­لى دا ۇتىمدى ءىس-ارەكەتىن قولدانۋعا تالاپتان دەيدى. سلاۆياندارمەن وكپە-باۋىرى­مىز جابىسا تۋماعان بولار. ءبىز لاتىنعا كوشسەك، ولار ون­شا قينالا دا قويماس. سون­دىقتان لاتىنشاعا كوشكەن ءجون. ەندى تارتىنشاقتاي بەرسەك، كوش سوڭىندا قالىپ قويۋ وڭايدىڭ وڭايى. ەلۋ ەلدىڭ قاتارىنا كىرەمىز دەسەك، لاتىن ءارپىنىڭ پايداسى تيمەسە، زيانى تيمەيدى.

يسلام قابىشۇلى، اكادەميك، دوكتور، پروفەسسور، حالىقارالىق تۇركولوگيا ورتالىعىنىڭ پرەزيدەنتى، «التىن وردا» مادەنيەت ورتالىعىنىڭ باس ديرەكتورى:

- ءبىز لاتىن الىپبيىنە كوشۋ تۋرالى ۇسىنىستى قولدايمىز. ويتكەنى تۇرىك اعايىنداردىڭ دەنى لاتىنعا كوشىپ قويدى. شىڭجانداعى قازاقتار بولسا، اراب ارپىمەن وتىر. ءبىزدىڭ ىشكى موڭعولياداعى ادامدار ۇيعىر جازۋىن پايدالانىپ كەلەدى. سوندىقتان لاتىنعا كوشكەن دۇرىس. بىراق مۇنىڭ ءبىر قيىندىعى بار. ادەبيەتتتەگى، مادەنيەتتەگى باي مۇرالارىمىزدىڭ بارلىعى كيريلل ارپىمەن جازىلىپ قالعاندىقتان، مۇنى دا بۇگىن-ەرتەڭ اسىعىس قولعا الۋعا دا بولمايدى. ەگەر قازاقستان لاتىنعا كوشەتىن بولسا، شىڭجان قازاقتارى مەن موڭعوليا قازاقتارى ءبىر جىلدىڭ ىشىندە كوشەدى دەپ ويلايمىن.

بۇل دۇنيەجۇزىنىڭ حالىقتارى بەت بۇرىپ وتىرعان نارسە عوي. سوندىقتان بۇدان قاشۋدىڭ دا ءجونى جوق.

ءنابيجان مۇقامەتحانۇلى, تاريح عىلىمدارىنىڭ دوكتورى، پروفەسسور:

لاتىن جازۋى قازاققا بەيتانىس ەمەس. بۇل ءارىپ قىتاي ەلىندە 1961 جىل­دان 1983 جىلعا دەيىن قولدا­نىستا بولعان.

نە ءۇشىن لاتىن ارپىنە كوشۋىمىز كەرەك؟ ساياسي ماڭىزدىلىعى جاعى­نان ايتقاندا، كيريلليتسامەن ءسىڭىپ كىر­گەن وتارلىق سانادان ارىلۋ ءۇشىن دە ونىڭ ساياسي ماڭىزى زور. ەكىنشى­دەن، لاتىن جازۋى قولدانىسقا وڭاي، يگە­رۋگە ىڭعايلى. وعان قوسا جاراتى­لىس عىلىمدارى جاعىندا دا قولدا­نىستا دالدىلىگى مەن ەپتىلىگىن دۇنيە ءجۇزىنىڭ ءومىر تاجىريبەسى دالەلدەدى.

لاتىن ارپىنە كوشۋ قازىرگى قا­جەتتىلىك دەپ ەسەپتەۋ كەرەك. وتاندىق ازاماتتاردا مىناداي تەرىس تۇسىنىك بار: ەگەر لاتىن ارپىنە كوشىپ كەتسەك، وسى ۋاقىتقا دەيىن جازىلعان بۇكىل ادەبي مۇرالارىمىز قولدانىستان قالىپ قويادى. بۇل ورىنسىز ۋايىم. سەبەبى، ەگەر مۇنىڭ ءبارى قازاق حالقىنىڭ ناعىز مادەني مۇراسى بولسا، كەيىنگى كەز­­دەردە ونى لا­تىن­عا كوشىرۋدىڭ ەش قيىندىعى جوق. كەرىسىنشە، لاتىن ارپىنە كوشسەك،  كەڭەس وكىمەتى كەزىندەگى  ناعىز ادەبي جاۋ­ھارلارىمىزدى لاتىن ارپىنە كوشى­رە­تىن ەدىك تە، سول كەزدە جازىلعان، كەڭەستىك يدەولوگيانى ۋاعىزدايتىن دۇنيەلەردەن ارىلار ەدىك.

قازاق مادەنيەتى دۇنيەجۇزىنىڭ ادەبيەتىمەن، مادەنيەتىمەن تەزىرەك قاۋىشۋ ءۇشىن لاتىن ارپىنە 10-15 جىلدىڭ ىشىندە بىرتىندەپ كوشۋگە بولادى. ءارى بۇل الەم قازاقتارى لاتىن ءارپى ارقىلى الا-قۇلالىقتان دا ارىلار ەدى. ورتاق جازۋىمىز، ورتاق ۇلتتىق مادەنيە­تىمىز قالىپتاسار ەدى.

«جاس قازاق ءۇنى» گازەتى