سەزىم دەگەنىمىز نە؟..
ءبىرىنشى اڭگىمە
قازاقتىڭ جالپاق تىلىمەن ايتقاندا، سەزىم دەگەنىمىز – ادام جانىنىڭ ەشقانداي قاتارداعى ءبىر پەندەنىڭ كوزىنە كورىنە دە بەرمەيتىن ەڭ نازىك قىلى. سەزىمگە باستايتىن جول – ىنتىقتىق، قۇمارلىق، قۇشتارلىق. نەگىزىنەن وسى ىنتىقتىق، قۇمارلىق، قۇشتارلىق بولماعان جەردە - ەشقانداي دا سەزىم تۋرالى ايتۋدىڭ ءوزى ارتىق دەر ەدىم.
ال، ەندى وسى سەزىمنىڭ ەڭ شىرقاۋ شەگى نە دەگەندە، ايتارىم، ول – عاشىقتىق! باسقاشا ايتقاندا ماحاببات! جانە دە ول پەندە بويىنداعى سەزىم اتاۋلىنىڭ ەڭ اسىلى سانالادى. بۇعان دەيىنگى ادام بويىنداعى الۋان سەزىمدەر – سول عاشىقتىققا اپاراتىن باسپالداقتار ەدى. ونىڭ قانداي باسپالداقتار ەكەنىن جوعارىدا ايتتىم: ىنتىقتىق، قۇمارلىق، قۇشتارلىق دەپ.
ادام بويىنداعى ونىڭ بۇلىقسىعان جاستىق شاعىندا پايدا بولعان سەزىمدەر – ەڭ ءمولدىر ءارى ىستىق سەزىمگە جاتادى. بۇل سەزىمدەر – سول پەندەنىڭ ەركەك نە ۇرعاشى بولعانىنا دا قاراماستان ولاردىڭ بويىندا بىرتىندەپ پايدا بولىپ، ول ەگەر ىنتىقتىڭ، قۇمارلىقتىڭ، قۇشتارلىقتىڭ تازا جەمىسى بولسا، وندا ءسوزسىز ادام تابيعاتىنىڭ ەڭ عاجايىپ ءساتى – عاشىقتىققا ۇلاسادى.
جاراتۋشىسىنىڭ پەندەسىنە سىيلاعان بۇل باعا جەتپەس سىيلىعى – عاشىقتىق سەزىمى بولسا، ول ەشقاشان دا سونبەيدى! ەشقاشان دا وشپەيدى!
ەر ادامنىڭ نەمەسە ايەل ادامنىڭ بويىنداعى بۇل اسىل سەزىمدەر – ونىڭ كوزى جۇمىلعانشا جوعالمايدى. وعان ءبىر عانا مىسال، ارمانىنا جەتە الماعان ەكى عاشىقتىڭ – باسقا جاندارعا قوسىلىپ ءومىر كەشكەندەرىمەن، ولاردىڭ بويىنداعى سول ءبىر اسىل سەزىم – عاشىقتىق وتى - ەشقاشان دا وشپەيدى، ولگەندە دە و دۇنيەگە ولارمەن بىرگە كەتەدى ەكەن.
جاستىق شاقتاعى ەسسىز عاشىقتىق پەن قارتايىپ شاۋ تارتقان كەزدەگى عاشىقتىقتىڭ ەشقانداي ايىرماشىلىعى جوق. عاشىق ادام – ءومىر بويى عاشىق بولىپ وتەدى.
ادام بالاسىن حايۋان ەمەس، ادام ەتىپ ۇستاپ وتىرعان دا – ادام بويىنداعى ەشقاشان دا سۋىپ بەرمەيتىن ەڭ ىستىق، ەڭ نازىك اسىل سەزىم – ول عاشىقتىق!
قازاقتىڭ ۇلى دانىشپانى اباي اتامىزدىڭ: «ماحاباتسىز - دۇنيە بوس» دەپ ايتقانىنان كوكىرەگى وياۋ، كوزى اشىق ءار پەندە وزىنە ۇمىتىلماستاي ساباق الارى داۋسىز.
عاشىقتىق دەگەنىمىزگە باي قازاق اۋىز ادەبيەتىنەن تولىپ جاتقان مىسالدار كەلتىرۋگە بولادى. سان مىڭ جىلدىق تاريحى بار اياگوزدەگى، تاڭسىقتاعى – قوزى مەن بيان كەسەنەسىنىڭ كۇنى بۇگىنگە دەيىن اسقاق تۇرۋى – انە ونى سول عاشىقتىققا ورناتىلعان اسىل ەسكەرتكىش ەمەس دەپ كىم ايتا الادى؟ قىز جىبەك پەن تولەگەن، ەڭلىك پەن كەبەك، قالقامان مەن مامىر جانە ت.ب. سياقتى قازاقتان شىققان عاشىقتىق قۇرباندارىنىڭ ءوزى سان مىڭداپ سانالادى ەكەن.
عاشىقتىق – ەگەر ول شىنايى عاشىقتىق بولسا، ەركەك پەن ايەلدىڭ دىتتەگەن ماقساتتارىنا جەتكەندەرىنەن كەيىن دە، ەشقاشان دا سۋىپ ءارى سالقىن تارتپايدى. سوندىقتان دا عاشىقتىق سەزىمىن – ماڭگىلىك سەزىم دەپ ايتۋىمىز كەرەك. جانە دە شىنايى عاشىقتىق – كەز-كەلگەن پەندەنىڭ ماڭدايىنا جازىلا بەرمەيتىن قاسيەت ەكەنىن دە ەشقاشان دا ەستەن شىعارماۋىمىز كەرەك!
ادام بويىنداعى ەڭ اسىل سەزىم – عاشىقتىق تۋرالى تۇگەسىپ ءبىتىپ بەرمەيتىن اڭگىمەلەر، مىسالدار، حيكايالار، داستاندار ايتۋعا بولادى. مەنىڭ بۇل جازىپ وتىرعانىمنىڭ – سوندا، ءتىپتى، قىزعىلىقتى ءارى تارتىمدى بولارىندا جانە ەشقانداي داۋ جوق.
ادامزات بالاسى اسىل سەزىم – عاشىقتىق تۋرالى نەشە الۋان كوركەم شىعارمالاردى، اڭىز-ەرتەگىلەردى، حيكايالاردى، نەبىر كوركەم تۋىندىلاردى ومىرگە اكەلگەنىن - بارلىعىمىز دا جاقسى بىلەمىز. ءومىردىڭ ءمانى دە، ءسانى دە – وسى ءبىر ادام بالاسىنىڭ بويىنداعى كەز-كەلگەن پەندەگە بۇيىرا بەرمەيتىن ەڭ اسىل سەزىمى – عاشىقتىق ەكەنىن ءبىر ساتكە دە جادىمىزدان شىعارمايىق. ءومىر بويى وكىنىپ، وپىق جەپ وتپەس ءۇشىن، الگى قازاقتىڭ: «قولدا باردا، التىننىڭ قادىرى جوعىنىڭ» كەرىنە ۇشىراپ جۇرمەيىك، اعايىن دەگىم كەلەدى...
ال، ادام بويىنداعى سەزىمگە قاتىستى نەشە ءتۇرلى حيكايالاردى اماندىق بولسا، الداعى ۋاقىتتاردىڭ بىرىندە سىزدەرگە اڭگىمەلەپ بەرەرىم داۋسىز.
قدىرلى وقىرمانىم، ازىرگە وسىنى دا قاناعات تۇتا تۇرايىق!..
سەزىمگە سىزات ءتۇسىرىپ المايىق
ەكىنشى اڭگىمە
مەنىڭ عالامتور جەلىلەرىندە جاريالانعان «سەزىم تۋرالى» وي تولعانىسىم، وقىرماندار تاراپىنان قىزۋ تالقىلانعانىن، نەسىنە جاسىرايىن. وسىعان قاراپ-اق، ادام جانىنىڭ ەڭ نازىك قىلى - سەزىم تۋرالى ءبىر عانا ماقالامەن شەكتەلۋگە بولمايتىن سياقتى. سەزىم - ادام جانىنىڭ ەڭ نازىك قىلى بولۋىمەن قاتار، ول - ادام جانىنىڭ ەڭ اسىل قاسيەتى ەكەنى دە ەشقانداي داۋ تۋدىرماسا كەرەك.
بۇل جالعاندا ادام بالاسىنىڭ سەزىمسىزى بولماس دەپ ويلايمىن. سەزىم - جاس تا، ۋاقىت تا تالعاماۋى مۇمكىن. جانە ەشقاشان دا ادام سەزىمىمەن ويناۋعا بولمايدى. سەزىم ادام جانىنىڭ نازىك قىلى بولعاننان كەيىن، ونى مۇمكىندىگىنشە ايالاپ ۇستاعان ءجون. ادام سەزىمى اسا سەزىمتال بولۋىمەن قاتار تەز لاپ ەتە تۇسۋىمەن قاتار، سونشالىقتى تەز ءوشىپ تە قالۋى عاجاپ ەمەس. سەزىمگە سىزات تەز تۇسەدى. سونىمەن بىرگە، ادام سەزىمى تەز جارالانعىش.
سەزىمسىزدىكتىڭ تەك قانا حايۋانعا ءتان ەكەنىن، دانىشپان اباي تالاي رەت ايتقانى ەسىمىزدە شىعار. بۇل، ءوز الدىنا بولەك اڭگىمە...
جالپى، لاپىلداعان جاس تا، اقىل-ەسى تولىسقان ادام دا، سەزىمگە تەز بەرىلگىش كەلەدى.
ادام سەزىمنىڭ شىرقاۋ شىڭى ءارى ونىڭ ەرەكشە كوزگە تۇسەتىن تۇسى - ىنتىقتىق، قۇمارلىق، عاشىقتىق ەكەنى بەلگىلى. بۇل ۇشەۋى - ادام بالاسىنىڭ بويىنداعى ايتىپ، ءتىل جەتكىزگىسىز عاجايىپ ءساتى!
سوندىقتان دا جاس تا، جاسامىس تا – پەندەسىنە جاراتۋشىنىڭ ءوزى سىيلاعان بۇل ايتىپ ءتىل جەتكىزە الماس، تەك قانا سەزىم تىلىمەن سويلەيتىن، وسىناۋ اسىل قاسيەتىمىزدى ارقاشان دا ايالاي بىلەيىك، ارداقتاي بىلەيىك!
ەڭ باستىسى، بويىمىزداعى وسى ءبىر سەزىم دەپ اتالاتىن عاجايىپ قاسيەتىمىزگە تيتتەي دە قىلاۋ تۇسىرمەۋگە تىرىسايىق!..
جان ءلاززاتى مەن ءتان ءلاززاتى: توياتتاۋ
ءۇشىنشى اڭگىمە
ادام جانىنىنىڭ ەڭ نازىك قىلى – سەزىم دەپ اتالاتىنى تۋراسىندا جوعارىدا تىلگە تيەك ەتكەن ماقالالارىمدا جازعان بولاتىنمىن.
سەزىمگە تۋرا باستايتىن جول: قۇمارلىق، قۇشتارلىق، ىنتىقتىق، عاشىقتىق،توياتتاۋ ەكەندىگى - ايتپاسا دا تۇسىنىكتى.
ەندى وسىلارعا قال-قادارىنشا جەكە-جەكە توقتالىپ كورەيىن.
سونىمەن، ەكى ادامنىڭ، ياعني، ەركەك پەن ايەلدىڭ بويىنداعى نازىك سەزىمدەردىڭ ءبىرى - قۇمارلىق دەگەنىمىز نە؟
بۇل سەزىم – ەركەككە دە، ۇرعاشىعا دا - ورتاق قۇبىلىس. قۇمارلىق – ەركەكتە كوپ بولىپ، ۇرعاشى دا از بولادى نەمەسە كەرىسىنشە بولادى دەپ ايتۋ – قاتە پىكىر دەر ەدىم.
قۇمارلىق – ەركەك پەن ۇرعاشىنىڭ ءبىرى نەمەسە ەكەۋى بىردەي ءبىر-ءبىرىنسىز تۇرا المايتىن قالگە جەتۋ. ەركەك تە، ۇرعاشى دا، العان ماقساتتارىنا جەتۋ ءۇشىن نەدەن بولسا دا تايىنبايدى نەمەسە اقىل-ەستەرىنەن ايرىلاتىنداي كۇيگە جەتكەن ءساتتى بەينەلەيدى بۇل ىستىق قۇبىلىستار...
قۇشتارلىق – قۇمارلىقتىڭ ءبىر ءتۇرى نەمەسە ەكەۋى وتە ۇقساس سەزىم دەسە دە بولادى. ءبىر-بىرىنە قۇمار بولعان: ەركەك پەن ۇرعاشىنىڭ قۇشتارلىق سەزىمى ويانادى. جالپاق تىلمەن ايتقاندا، قۇشتار جاندار – ءبىر-ءبىرىنسىز تۇرا المايتىن قالگە جەتكەن ءساتتى بەينەلەيتىن بەينەلى تەڭەۋ دەسە دە بولادى. ءبىر-بىرىنە قۇمار بولعان، قۇشتار بولعان ءتان ءلاززاتى مەن جان ءلاززاتىنىڭ تويات ىزدەگەن جاندار - كوپ جاعدايدا كۇندىز - كۇلكىدەن، تۇندە - ۇيقىدان ايرىلادى دەسە دە بولادى. ادام سەزىمى بۇل ساتىدا - ەركەك پەن ۇرعاشىنىڭ ءبىر-ءبىرىنسىز تۇرا المايتىن قالگە دۋشار بولعانىن سەزدىرەدى.
ىنتىقتىق – قۇمارلىق پەن قۇشتارلىقتىڭ ەڭ اسقىنعان تۇسىن بەينەلەيدى. قۇمار بولعان، قۇشتار بولعان ەركەك پەن ۇرعاشىنىڭ ءبىرىن - ءبىرى كورە الماسا، تۇرا المايتىن قالگە دۋشار بولعانىن ايعاقتايتىن ىستىق سەزىمنىڭ ەرەكشە ءتۇرى بۇل. ەركەك تە، ۇرعاشى دا، تۇندە وت بولىپ جانىپ، دوڭبەكشىپ ۇيىقتاي المايتىن جاعدايعا دۋشار بولادى.
عاشىقتىق - قۇمارلىق، قۇشتارلىق، ىنتىقتىقتىڭ شىرقاۋ شەككە جاقىنداعانىن سەزدىرەتىن ادام سەزىمىنىڭ لاپىلداپ وتقا ورانعان ءبىر ءساتىن بەينەلەيدى. ەركەك تە، ۇرعاشى دا، وزدەرىن-وزدەرى تەجەپ ۇستاي المايتىن قالگە دۋشار بولعانىن ايقىندايتىن كەزەڭ بۇل.
جان لاززاتى مەن ءتان لاززاتى – قۇمارلىق، قۇشتارلىق، ىنتىقتىق، عاشىقتىق سەزىمدەرىنىڭ شىرقاۋ شەگى دەسە دە بولادى.
ەركەكتىڭ دە، ۇرعاشىنىڭ دا، جان ءلاززاتى مەن ءتان ءلاززاتىن الۋى – عاجايىپ ءسات!
سەزىمنىڭ: قۇمارلىق، قۇشتارلىق، ىنتىقتىق، عاشىقتىق ساتىلارىنان سۇرىنبەي وتكەن نەمەسە كوپتەگەن كەدەرگىلەر مەن قيىندىقتاردى اسقان قايسارلىقپەن، توزىمدىلىكپەن جەڭە بىلگەن ەركەك پەن ۇرعاشى – جان ءلاززاتى مەن ءتان ءلاززاتىنا ەرىك بەرەدى. بۇل، بۋىرقانعان سەزىمگە تولى وتتاي ىستىق ءساتتى – جاي عانا تىلمەن بەينەلەپ جەتكىزۋ مۇمكىن ەمەس. بۇل جونىندە الەمنىڭ نەبىر عۇلاما ويشىلدارى، جازۋشىلارى، اقىندارى، از جازعان جوق، از تەبىرەنگەن جوق.
ادام بويىنداعى وسى ءبىر ايتىپ ءتىل جەتكىزە الماس جان ءلاززاتى مەن ءتان ءلاززاتىنىڭ ءبىر-بىرىمەن توعىسىپ، عالامات كۇشپەن جانارتاۋداي اتىلىپ، سىرتقا وت شاشا اتىلعانىن، ەركەكتىڭ دە، ۇرعاشىنىڭ دا – ءبىر-بىرىنەن تويات العانىن، ياعني، توياتتاعانىن، قايتالاپ ايتامىن، قاراپايىم تىلمەن بەينەلەپ جەتكىزۋ - مۇمكىن ەمەس.
ادام بويىنداعى اسىل سەزىمنىڭ وسىناۋ ءبىر ارناسىنان اسىپ، تاسىپ، اقتارىلاتىن كوككە كوبىك شاشا بۋىرقانعان ءساتىن - قازاقتىڭ دانشپان اقىنى ءارى ويشىلى، اباي:
«عاشىقتىڭ ءتىلى - ءتىلسىز ءتىل،
كوبەن كور دە، ىشپەن ءبىل...»-دەپ، قالاي ءدوپ باسىپ ايتقان دەسەڭىزشى؟
«سەزىم تۋرالى» بۇل شاعىن حيكايامدا، ادام بويىنداعى اسىل قاسيەت - سەزىم جونىندە ۇلى ابايدان ارتىق ەشتەمە دە ايتا الماس ەدىم ءارى وعان مەنىڭ شامام مەن كۇشىم دە جەتپەس ەدى دەر ەدىم.
ازىرگە «سەزىم تۋرالى» ءۇشىنشى حيكايامدى- وسى جەتكەن جەرىمنەن توقتاتا تۇرعاندى ءجون كوردىم. اماندىق بولسا، الدا «سەزىم تۋرالى» نەشە ءتۇرلى حيكايالار مەن اڭىزدارعا، ءار پەندەنىڭ باسىنان كەشكەن الۋان-الۋان وقيعالارعا سۇيەنە وتىرىپ، باياندايتىن بولامىن.
سونىمەن، قادىرلى وقىرمان!
«سەزىم تۋرالى» حيكايامنىڭ جالعاسىن كۇتۋىڭىزگە ابدەن بولادى دەگەن نىق سەنىممەن بۇل جولداردى ازىرشە اياقتاي تۇرامىن...
قۇمارلىق
ءتورتىنشى اڭگىمە
الدىڭعى ءۇش حيكايامدا دا ادام جانىنىڭ نازىك قىلى سەزىم تۋرالى جانە وعان باراتىن جولدار: قۇمارلىق، قۇشتارلىق، ىنتىقتىق، عاشىقتىق، جان لاززاتى مەن ءتان لاززاتى نەمەسە توياتتاۋ تۋرالى ءالىم جەتكەنشە ءبىر سىدىرعى اڭگىمە ەتكەنىم بەلگىلى.
ەندى سول جولداردىڭ ءار قايسىسىنا جەكە-جەكە توقتالسام با دەيمىن. سوندىقتان دا بۇل جولى قۇمارلىق-تى جەكە تاقىرىپ ەتىپ الدىم.
مەن بۇل جولى ادامدار اراسىنداعى، دالىرەك ايتقاندا، ەركەك پەن ۇرعاشى اراسىنداعى ىستىق تا نازىك سەزىم - قۇمارلىق تۋرالى تۋرالى عانا بايانداماقپىن.
ەركەك پەن ۇرعاشى اراسىنداعى سەزىم جايلى اڭگىمە ايتىپ وتىرعاندىقتان، مەنىڭ كىمدەر تۋرالى ءسوز قوزعاپ وتىرعانىمدى بىردەن ءتۇسىنىپ العان ءجون سياقتى.
سونىمەن قۇمارلىق دەگەنىمىز نە؟
قۇمارلىق - ءبىر نارسەگە، دالىرەك ايتقاندا ءبىر ادامعا قۇمار بولۋدى بىلدىرەدى.
جۇماش كەنەباي
Abai.kz
