مەكەمتاس مىرزاحمەتۇلى، پروفەسسور: «جولبيكە ءدىن يەلەرى – ۋاھابشىلار...»
باۋىرجان جانە مەن
بيىل سەكسەننىڭ سەڭگىرىنە شىعىپ وتىرسىز. وكىنىپ، «اتتەگەن-اي» دەيتىن تۇستارىڭىز كوپ پە، الدە كوڭىلىڭىزدى جاي تاپتىراتىن ەستەلىكتەرىڭىز مول ما؟
- سەكسەننىڭ سەڭگىرىنە كەلسەم دە، وتكەنىمدى ويعا السام وكىنىپ، وپىنعان ۋاقىتىم، «اتتەگەن-اي» دەيتىن تۇستارىم باسىم ەكەن. مەن جانە مەنىڭ زامانداستارىم قايتالانباس ساياسي الەۋمەتتىك، ساپىرىلىسقان قوعامدىق قۇبىلىستا عۇمىر كەشىپپىز. ءبىزدىڭ دۇنيەتانىمىمىزدى سول قوعام ۇستانعان اتەيستىك، ماتەرياليستىك تانىم قالىپتاستىردى. ويتكەنى باسقاشا قالىپتاسۋدىڭ جولى دا جوق ەدى. بۇل جولعا سالىنعاندا حالىقتىق تاريحي جادىمىزدان، ۇلتتىق ءداستۇر، سالت-سانا، رۋحانيات جاعىنان جۇرداي بولىپ، باسقىنشى حالىققا تابىنىپ ماڭگۇرتتەنگەن قالپىمدى كەش اڭعاردىم! بۇدان وتكەن وكىنىش، بۇدان وتكەن «اتتەگەنايلار» بولا قويماس. زامان اعىسى مەنى دە، مەنىڭ قۇرداس زامانداستارىمدى دا دا ءوز قاقپاقىلىنا سالدى. ول اعىستان تىس قالا المادىق. وسى سەبەپتەن بولسا كەرەك، مەن 10 كلاستا وقىپ جۇرگەندە-اق پارتيا قاتارىنا ءوتىپ، ادىلەتتى، باقىتتى جولعا ءتۇستىم دەپ ويلاعاندىقتان، سول جىلى «بەس جىلدىقتى ءتورت جىلدا» دەگەن تۇڭعىش ولەڭىمدى جازدىم.
- تاقىرىبىنان دا البىرت اڭعالدىق بوي الدىرعان كەڭەستىك ءيىس سەزىلەدى ەكەن...
باۋىرجان جانە مەن
بيىل سەكسەننىڭ سەڭگىرىنە شىعىپ وتىرسىز. وكىنىپ، «اتتەگەن-اي» دەيتىن تۇستارىڭىز كوپ پە، الدە كوڭىلىڭىزدى جاي تاپتىراتىن ەستەلىكتەرىڭىز مول ما؟
- سەكسەننىڭ سەڭگىرىنە كەلسەم دە، وتكەنىمدى ويعا السام وكىنىپ، وپىنعان ۋاقىتىم، «اتتەگەن-اي» دەيتىن تۇستارىم باسىم ەكەن. مەن جانە مەنىڭ زامانداستارىم قايتالانباس ساياسي الەۋمەتتىك، ساپىرىلىسقان قوعامدىق قۇبىلىستا عۇمىر كەشىپپىز. ءبىزدىڭ دۇنيەتانىمىمىزدى سول قوعام ۇستانعان اتەيستىك، ماتەرياليستىك تانىم قالىپتاستىردى. ويتكەنى باسقاشا قالىپتاسۋدىڭ جولى دا جوق ەدى. بۇل جولعا سالىنعاندا حالىقتىق تاريحي جادىمىزدان، ۇلتتىق ءداستۇر، سالت-سانا، رۋحانيات جاعىنان جۇرداي بولىپ، باسقىنشى حالىققا تابىنىپ ماڭگۇرتتەنگەن قالپىمدى كەش اڭعاردىم! بۇدان وتكەن وكىنىش، بۇدان وتكەن «اتتەگەنايلار» بولا قويماس. زامان اعىسى مەنى دە، مەنىڭ قۇرداس زامانداستارىمدى دا دا ءوز قاقپاقىلىنا سالدى. ول اعىستان تىس قالا المادىق. وسى سەبەپتەن بولسا كەرەك، مەن 10 كلاستا وقىپ جۇرگەندە-اق پارتيا قاتارىنا ءوتىپ، ادىلەتتى، باقىتتى جولعا ءتۇستىم دەپ ويلاعاندىقتان، سول جىلى «بەس جىلدىقتى ءتورت جىلدا» دەگەن تۇڭعىش ولەڭىمدى جازدىم.
- تاقىرىبىنان دا البىرت اڭعالدىق بوي الدىرعان كەڭەستىك ءيىس سەزىلەدى ەكەن...
- بۇل كەزدە مەن ەكى جاسىمدا اكەمنەن، ون التى جاسىمدا شەشەمنەن ايىرىلعان تاس جەتىمنىڭ ءوزى بولاتىنمىن. اش، جالاڭاش بولىپ، تىرمىسىپ ءجۇرىپ، جوعارى وقۋ ورنىندا وقىپ، ومىرگە جولداما العان جىگىتتىك كەزىمدەگى مەنىڭ قالپىم وسى بولاتىن. بۇل وكىنىش پە؟ ءارينە، وكىنىشتىڭ كوكەسى بولاتىن.
- وسى جىلى قازاقتىڭ حاس باتىرى باۋىرجان مومىشۇلىنىڭ دا ءجۇز جىلدىق مەرەيتويى ءسىزدىڭ سەكسەنگە تولۋىڭىزبەن قاتار كەلىپتى. وسىنشاما جاسقا كەلسەڭىز دە، باتىردىڭ مۇرالارىن جيناپ، جۇگىرىپ جۇرگەندىگىڭىز ارتىڭىزدان ەرگەن جاستارعا سىن ەمەس پە؟
- باۋىرجان مومىشۇلىنىڭ 30 تومدىق شىعارمالار جيناعىن شىعارۋعا اتسالىسۋ - مەنىڭ باۋكەڭ ارۋاعى الدىنداعى ازاماتتىق، تۋىستىق بورىشىم بولاتىن. ويتكەنى ۇلتىمدى، وتكەن تاريحىمدى ءسۇيىپ، قايتا قالىپتاسۋىما باۋكەڭنىڭ ىقپالى اسا زور بولدى. بۇل مىندەتتى مەنىڭ ارتىما ەرگەن جاستار ورىنداي المايتىن ەكى ءتۇرلى سەبەپ بار. بىرىنشىدەن، باۋكەڭ مۇراسى وتە كۇردەلى، استارى قات-قابات بولۋىنىڭ ۇستىنە، ول مۇرانى مەملەكەت قارجىسىنسىز جۇزەگە اسىرۋ - وتە قيىن شارۋا. ونىڭ قاپىسىن تاۋىپ، قيسىننان قيىستىرىپ الىپ شىعۋدىڭ جولى ەكىۇداي ەدى.
ەكىنشىدەن، باۋكەڭ مۇراسى ماسكەۋدىڭ اسكەري مۇراعاتىندا، باتىردىڭ بالاسى باقىتجاندا، مەنىڭ قولىمدا جانە باۋكەڭنىڭ قاندى كويلەك مايدانداس دوسى جازۋشى دم.سنەگيندە، قالعانى مۇراعاتتا، ت.ب. كىسىلەر قولىندا جاتتى... ءارى ولاردىڭ باسىم ءتۇرى ارابشا، لاتىنشا جازۋمەن حاتقا تۇسكەندىكتەن، وقۋعا دايارلىعى جوق جاستارعا قيىن سوعۋى سەبەپتى ارتىمنان ەرگەن جاستارعا سىن ايتا المايمىن. ەندى باۋكەڭ مۇراسى تولىق تۇردە باسىلىم كورمەسە دە، 30 تومدىق ارقىلى جاس ۇرپاقتىڭ قولىنا جەتتى. ەندى وسى مۇرانى جان-جاقتى تەرەڭ تانىپ، «باۋىرجانتانۋ» سالاسىنا اتسالىسپاسا، جاستارعا ەلەۋلى تۇردە سىن بولماق.
اباي جانە جاڭا تانىم
- قالىڭ قازاق ءسىزدى ابايتانۋشى رەتىندە دە جاقسى بىلەدى. ۇلى ابايدىڭ بىزگە ءالى دە بەيمالىم تۇستارى بار ما؟
- اباي مۇراسىنىڭ بىزگە بەيمالىم، جۇمباق تۇسى اقىن مۇراسىنىڭ شىعىسقا قارىم-قاتىناسىن انىقتاۋدا جاتتى. بۇل سالا 1949 جىلعى سوكپ وك-ءنىڭ كوسموپوليتيزم تۋرالى قاۋلىسىنان كەيىن مۇلدە زەرتتەلمەي، اقتاڭداق كۇيىندە قالدى. بۇل سالانى تەك ۇلى مۇحتار عانا كوتەرىپ، ءوز وي بايلامىن تەزيستەرى ارقىلى بىزدەرگە مەڭزەپ كەتتى. ول زاماندا قىلىشىنان قانى تامعان يدەولوگيالىق ساياسات اباي شىعىسىن زەرتتەۋگە تىيىم سالدى. وسى سەبەپتى بۇل سالا مۇلدە قولعا الىنبادى دەسەك، ەشكىم دە داۋ ايتا قويماس. مىنە، ابايدىڭ جۇمباعى وسى سالادا جاتىر... ول - تولىق ادام تۋرالى ءىلىمى. وسى ءىلىمنىڭ بۇگىندە كىرەر ەسىگىن عانا اشىپ، ويشىل اقىن تانىمىنىڭ كەڭ سارايىن ارالاپ، تانىپ ءبىلۋ مىندەتى الدىمىزعا قويىلىپ وتىر. ابايتانۋداعى ەندىگى جاڭالىق وسى سالادان اشىلماق. ابايتانۋداعى بەيمالىم تۇستار دا وسى سالادا جاتىر. بۇل سالا عىلىمي نەگىزدە تولىق اشىلماي، ابايتانۋ ورىستەپ كەتە المايدى. ءتىپتى قازىردىڭ وزىندە بۇل سالاعا ءۇنسىز قارسىلىق بارلىعى جاسىرىن سىر ەمەس.
- ۇلى اقىندى كريشنايت ەتىپ عىلىمي ەڭبەك جازعاندارعا قارسى كۇرەستىڭىز. ولار نەگە ابايدى «مەنشىكتەگىسى» كەلدى؟ بۇدان ولار نە ۇتاتىن ەدى؟
- ابايدى تانىپ ءبىلۋ جولىندا ءار كەزدە-اق يدەيالىق شابۋىلداردىڭ بولىپ وتكەنىن كورەمىز. مىسالى، 1923 جىلدان باستالىپ، ۇلى اقىننىڭ ءجۇز جىلدىق مەرەيتويىنا دەيىن تۇرپايى سوتسيولوگيالىق، فورماليستىك، كومپوراتيۆتىك تانىمدار شابۋىلى بولىپ ءوتتى. ءتىپتى، كەيدە اباي مۇراسى كەرەكسىز مۇرا رەتىندە تەرىستەلىپ تە جاتتى. كەڭەستىك يدەولوگيا ماتەرياليستىك، اتەيستىك دۇنيەتانىم تۇرعىسىنان ابايدى اتەيست، ماتەرياليست رەتىندە ناسيحاتتاپ كەلسە، بۇگىندە تاۋەلسىزدىككە قولىمىز جەتكەندە، ابايدى كريشنايتتىق تانىم تۇرعىسىنان تانىتۋعا ۇمتىلعان اعىم كەلدى. ول اعىمنىڭ ابايدى «مەنشىكتەنۋگە» ۇمتىلۋ سەبەبى ءبىزدىڭ ويسانامىزدى قازاقتىڭ «قىرىق جاماۋ كورپەشەسىندەي» قىزىلدى-جاسىل ەتىپ بولشەكتەۋ ماقساتىنان تۋىپ وتىر.
قازىر قازاقستانداعى 48 ءدىني كونفەسسيا وكىلدەرىن ءبىز شاقىرعان جوقپىز عوي. ولاردىڭ بىزگە كەلگەندەگى ماقساتى نە؟ ولاردى جان ۇشىرىپ قىزمەت ەتتىرەتىن، جىلىنا ولارعا استىرتىن كەلەتىن ميلليونداعان دوللاردى كىمدەر جىبەرىپ جاتىر؟ اسا قىزۋ تۇردە جۇرگىزىلىپ جاتقان ارەكەتتەردىڭ استارىندا قانداي ماقسات جاتىر؟ دىننەن بولىنگەن حالىقتىڭ باسى ەشقاشان دا بىرىكپەيدى. ەڭ قاۋىپتى ماسەلە وسى ارادا جاتسا كەرەك.. ويلانساق، وسىنى ويلانايىق!
- ال ابايدىڭ «كريشنالىعى» تۇرعىسىنداعى اڭگىمەگە قوزدىرۋشىلاردىڭ ماقساتى نە بولدى؟
- كريشنالىق جولدى ۇستانعانداردىڭ اباي مەن مۇحتاردى «مەنشىكتەگىسى» كەلگەندەگى ماقساتتارى - قازاقتاردى وزدەرى ۇستانعان اعىمعا ناندىرىپ، كريشنالىق جولعا ءتۇسىرۋدىڭ ەڭ ۇرىمتال تۇسى اباي مەن مۇحتاردىڭ دۇنيەتانىمىن كريشنايتتەر ۇستانعان ۆەدالىق ءىلىمنىڭ تۇرعىسىنان ناسيحاتتاپ، بايانداۋ ارقىلى ءسىڭدىرۋ.
ويتكەنى بۇگىنگى قازاق قاۋىمىنىڭ اباي مەن مۇحتاردى وزدەرىنىڭ رۋحاني الەمىنىڭ تەمىرقازىعى رەتىندە ۇستاناتىن تانىمىن ولار جاقسى ءبىلىپ وتىر. وسى سەبەپتى اباي مەن مۇحتار مۇراسىن، ولاردىڭ دۇنيەتانىمىن كريشنايتتىك تانىممەن ۇيلەستىرە كورسەتۋ ارقىلى سوعان ناندىرىپ، وزدەرىنىڭ قاتارىنا تارتۋ. قازىردىڭ وزىندە نەشە مىڭداعان قازاقتاردى كريشنا قاتارىنا ەندىرىپ جىبەردى - ولار جۇرگىزىپ وتىرعان كريشنايتتىك ناسيحاتتىڭ ناتيجەسى وسى ەمەس پە؟
اباي، شاكارىم مۇراسىنداعى سوپىلىق تانىمعا، ءتۇپ يەنى تانىپ بىلۋگە ۇمتىلعان جانتانۋ ىلىمىنە جاۋىننان كەيىنگى ساڭىراۋقۇلاقتاي قاپتاپ كەلە جاتقان ۋاھابيتتەر دە قىرىن قاراۋدا. تۇركىستاننىڭ ءپىرى اتانعان ءياسساۋيدى قۇرمەتتەۋشىلەردى «اللاعا سەرىك قوسۋ» دەپ تىراشتانا تەرىستەۋمەن بىرگە ءبىزدىڭ عاسىرلار جەلىسىندە قالىپتاسقان ۇلتتىق قۇندىلىقتارىمىزدى دا تەرىستەپ، وزدەرى ۇستانعان جولبيكە «دىنگە» وزدەرى ۇستانعان جات قالىپقا سالۋعا ۇمتىلۋدا. اباي، شاكارىمدى، ءتىپتى جاڭا پايعامبار جاساۋشى احماديا باعىتى دا جارناما رەتىندە پايدالانۋدا. ءبارىنىڭ ماقساتى - ءبىزدىڭ رۋحاني تۇتاستىعىمىزدى بۇزۋ.
ۋاھابيزم جانە جاستار
قازاقتىڭ ءتول مادەنيەتى تالان-تاراجعا تۇسكەندەي اسەر قالدىرادى. ءارتۇرلى ءدىني اعىمدار ۇلتتىق بولمىسىمىزدى، سالت-ءداستۇرىمىزدى جويۋ ماقساتىن ۇستانعانى ءجيى-ءجيى بايقالىپ ءجۇر...
- قازاقتىڭ ءتول مادەنيەتى ۇلتتىق ءداستۇر، سالت-ساناسىن، ادەت-عۇرپىن، ياعني باستى ۇلتتىق قۇندىلىقتارىن ىستەن شىعارىپ، سانادان ءوشىرۋى، حالىقتىق تاريحي جادىمىزدى شايىپ، ماڭگۇرتكە اينالدىرۋ - ەلىمىزدى جاۋلاعان، رۋحاني جاعىنان وتارلاعان قاس-دۇشپانداردىڭ وسپادار قاسكويلىگى دەپ ۇعىنۋ كەرەك.
ويتكەنى تاريحقا كوز جىبەرسەك، جەتى رەت ءبىزدىڭ قاسيەتتى اتاجۇرتىمىزدى، جەرىمىزدى جاۋلاپ، وتارلاۋعا ۇمتىلعانداردىڭ ارقايسىسى-اق ءدىلىمىزدى، ءدىنىمىزدى، ءتىلىمىزدى وزگەرتىپ، ەكى رەت حالقىمىزدى مارگينالدى ساناعا ۇرىندىرعان قىتاي، پارسى، گرەك، اراب، قالماق، ورىس وتارشىلدارى، ەڭ اقىرى، ءبۇگىنگى جولبيكە ءدىن - ۋاھابشىلارعا دەيىن ءبارى دە حالقىمىزدىڭ سان عاسىرلار بويى قالىپتاسقان ۇلتتىق قۇندىلىقتارىنىڭ، ۇلتتىق داستۇرلەرىنىڭ ءتۇبىنە جەتۋگە، جويۋعا ۇمتىلىپ كەلگەنىنە تاريح كۋا.
حالقىمىز ءوز ءدىنىن، ءدىلىن، ءتىلىن، اتا ءداستۇرىن ساقتاۋ جولىندا ارىستانداي الىسىپ، كۇرەسىپ كەلەدى. بۇگىن دە، ەرتەڭ دە بۇلاردان ءبىزدى ساقتايتىن كۇش - سولارعا قارسى رۋحاني كۇرەس قانا! احمەت بايتۇرسىنوۆ ايتقانداي، «ءدىندى شانشىپ ىستىككە» جەم ءۇشىن ساتىلعانداردان ءپاتۋا شىقپاسى شىندىق قوي.
- قازىرگى قازاق ورتاسىندا سالافيتتىك باعىتتاعى ءدىن دەگەن تاعى بار...
- سالافيتتىك تانىمدى ۇستانعان، ياعني بىلمەستەن اداسقان نەمەسە جەمگە ساتىلعاندار بۇگىندە السىرەگەن ءدىني ءومىرىمىزدى الا تايداي ءبۇلدىرىپ بارا جاتقان ۋاھابيتتەر مەنى عانا ەمەس، ءبارىمىزدى دە ءوز قاتارىنا تارتۋعا ۇمتىلۋدا. ول ءۇشىن ۋاھابشىلاردىڭ كىم ەكەنىن، قانداي ماقسات كوزدەيتىن تاريحي تامىرىن ءبىلىپ، تەگىن تەكتەپ، يسلام ءدىنىن ءبۇلدىرۋ ءۇشىن ءحVىىى عاسىردا اعىلشىن وتارشىلدارى قولدان جاساعان ۋاھابيزم اعىمىنىڭ بولمىسىن، بەت-بەينەسىن، كوزدەيتىن ماقساتىن جەتە تانىپ، ءاشكەرەلەپ وتىرۋ - مىندەتىمىز.
- جاستار قاتەرلى اعىمداردىڭ بار ەكەنىن بىلگەنمەن، ولاردىڭ قايدان كەلىپ جاتقانىنان حابارسىز... ەكسترەميستىك سەكتالاردى كىمدەردىڭ باستاپ جۇرگەنىن بىلە بەرمەيدى...
- مىسالى، ەلىمىزدە دەندەپ بارا جاتقان ۋاھابتىق اعىمدى ءحVىىى عاسىردىڭ باسىندا ۇلىبريتانيا وتارشىلدىق ىستەر مينيسترلىگى قۇپيا جوسپارمەن جاساعان. اعىلشىن جانسىزدارى ارقىلى ۋاھابيزم اعىمىن قولدان جاساپ، يسلام ءدىنىن ىشتەي ءىرىتىپ، جويۋ ماقساتىن جولعا قويدى. مۇنداي جىكشىل اعىمنىڭ باسىندا ارابتاردىڭ ءباني تامين تايپاسىنان شىققان مۇحاممەد يبن ابدۋل-ۋاھاب (1711) اعىلشىن تىڭشىسى حەمپەرمەن تانىسىپ، سونىڭ تۇزاعىنا تۇسەدى. اعىلشىندار ۋاھاب باستاعان بۇل اعىمنىڭ ىقپالى جۇرە باستاعان سوڭ، ونى ساياسي قۇرال رەتىندە پايدالانىپ، ول اعىمعا دەم بەرىپ، باسقا ەلدەرگە تارالۋىن تىكەلەي قولداپ، كول-كوسىر قارجى ءبولىپ وتىردى. ويتكەنى وتارشىل اعىلشىندار ارابتاردى جاۋلاپ الىسىمەن، مۇسىلمانداردىڭ رۋحاني جاعىنان ىشتەي ءمونوليتتى تۇتاستىعىن بىلگەن سوڭ، ولاردى بوداندىقتا ۇستاپ تۇرۋدىڭ قيىنعا سوعارىن كوردى. كوردى دە، ول رۋحاني تۇتاستىقتى ارابتاردىڭ قولىمەن ىرىتكى سالىپ، يسلام دىنىنە لاڭ سالۋدى قولعا الدى ءارى بۇل ارەكەتىنە مەملەكەت قارجىسىن اياماي توكتى. بۇگىننىڭ وزىندە ەلىمىزگە ۋاھابتىق جانە ت.ب. حريستياندىق جولبيكە دىنسىماقتاردى تاراتۋ جولىنا ءار جىلى سىرتتان 12-13 ملرد دوللار توگىلۋدە.
ابدۋل ۋاھابتىڭ يسلامعا لاڭ سالعان ءىسى قاتەرلى ءارى زياندى ەكەنىن بىلگەن ونىڭ تۋعان اكەسى مەن ءىنىسى سۇلەيمەن ۋاھابيلەرگە قارسى باعىتتالعان «اللانىڭ نايزاعايى» دەگەن كىتاپ تا جازدى. ومەر بەگتىڭ «ۋاھابيلىكتىڭ باستالۋى جانە تارالۋى» (الماتى، 2002 ج.) دەگەن كىتابىندا: «ابدۋلۋاھاب... ءوزىنىڭ جالعان يدەيالارىنا مۇسىلمانداردى سەندىرۋ ءۇشىن قۇران كارىمنىڭ «احقاپ» سۇرەسىنىڭ 5-, «ءجۇنىس» سۇرەسىنىڭ 106- جانە «راعد» سۇرەسىنىڭ 14-اياتتارىن دالەل رەتىندە قولدانادى جانە بۇلارعا ۇقساس باسقا دا اياتتاردى كەلتىرەدى. بىراق بۇل اياتتاردىڭ بارلىعى پۇتقا تابىنۋشى مۇشرىكتەر مەن كاپىرلەرگە عانا قاتىستى تۇسكەندىگىن ءتافسىر عالىمدارى ءبىراۋىزدان دالەلدەگەن»، - دەپ جازىلعان.
ماسەلەنىڭ نەگىزى، ياعني ابدۋل ۋاھابتىڭ جۇرتشىلىقتى اداستىرىپ جۇرگەن لاڭى قۇراندا اللاعا سەرىك قوسۋ تۋرالى تۇسكەن جوعارىدا اتاپ كورسەتىلگەن اياتتاردىڭ مۇسىلماندارعا ەمەس، پۇتقا تابىنۋشىلارعا ارنالعاندىعىن ادەيى شاتاستىرۋىندا جاتىر ەكەن. بۇدان شىعاتىن قورىتىندى - مۇسىلمانداردى پۇتقا تابىنۋشى كاپىرلەردەن اجىراتا ءبىلۋ كەرەك. قازاق ۋاھابيتتەرىنىڭ اۋليە-انبيەلەرگە، ارۋاققا، قازاقى ۇلتتىق قۇندىلىقتار مەن ۇلتتىق ءداستۇرلەرگە ولەردەي قارسى بولىپ، ولاردى ايتساڭ، «اللاعا سەرىك قوساسىڭ»، - دەپ، جۇرتتى ۇركىتىپ ءجۇرۋىنىڭ ءتۇپ-تامىرى وسىنداي جالعان تانىمنان شىعىپ جۇرگەنىن ءبىلۋ كەرەك. بىرىنشىدەن، قازاقتار الىمساقتان بەرى - مۇسىلمان، ولاردى پۇتقا تابىنۋشى مۇشرىكتەر دەپ ناسيحات جۇرگىزۋ - بارىپ تۇرعان اداسۋشىلىقتىڭ ءوزى بولىپ تۇر.
ەكىنشىدەن، قازاقتاردىڭ اۋليەگە، ارۋاققا، پايعامبارلارعا تىلەك ەتىپ، ولاردىڭ قابىرلەرىنە زيارات ەتۋىن «اللاعا سەرىك قوسۋ» دەپ شۋلاسادى. قازاق ءبىر ىسكە كىرىسكەندە: «قۇداي وڭداپ، ارۋاق قولداپ»، - دەپ، الدىمەن جاراتۋشى يەگە سىيىنىپ، ارۋاقتى ءۋاسيلا، ياعني سەبەپشى رەتىندە ۇعىناتىنى انىق كورىنىپ تۇر.
قۇراننىڭ «مايدا» سۇرەسىندە «ەي، مۇسىلماندار! اللا تاعالادان قورقىڭدار جانە وعان جاقىنداۋ ءۇشىن ءۋاسيلا ىزدەڭدەر»، - دەيدى ەمەس پە؟ قازاق جۇرتى وسى تانىمدى ءداستۇرلى تانىم رەتىندە عاسىرلار بويى ۇستانىپ كەلسە، وسى ۇلتتىق ءداستۇردى ۋاھابشىلار قولدانۋدان الىپ تاستاۋعا جانتالاسىپ جاتىر.
تۇرىك حالىقتارى ءارى ولاردىڭ قاراشاڭىراق يەسى قازاقتاردىڭ اتا-بابالارى مونوتەيستىك ءاھلي كىتاپتى ۇستانعان يۋدايزم، حريستيان، مۇسىلمان دىندەرىنەن ونداعان عاسىر بۇرىن مونوتەيستىك تاڭىرلىك ءدىندى ۇستانعان حالىق ەكەنىمەن ساناسپاي بولا ما ەكەن؟
مەن فاناتيك، ءدىندار ادام ەمەسپىن. ءدىن اتاۋلىنى ونىڭ پايدا بولۋ، دامۋ تاريحىن عىلىمي جانە تەولوگيالىق تانىم تۇرعىسىنان تانۋعا ۇمتىلامىن. ىشتەي رۋحاني جاعىنان تازارۋ جولىندا ابايداعى «يمانيگۋل تانىمىن» ۇستانامىن. مۇسىلمان ادام الدىمەن سىرتقى كورىنىسىن عانا ەمەس، ىشكى رۋحاني كورىنىسىن ساف تازا ۇستاۋى كەرەك. اباي سوزىمەن ايتساق:
«باستاپقى ءۇشتى بەكىتپەي، سوڭعى ءتورتتى
قالاعانمەنەن تاتىمدى بەرمەس جەمىس».
ويتكەنى «ابايدىڭ باستاپقى ءۇشتى» دەپ كورسەتىپ وتىرعانى يمانيگۇل، ياعني ءۇش ءسۇيۋ، ال «سوڭعى ءتورتى» دەپ اتاپ وتىرعانى - ورازا، ناماز، زەكەت، قاجىلىق. وسى سەبەپتى دە اباي:
يماننىڭ تازالىعىن جاقسى ۇقتىرماي،
سىرتىن قانشا جۋسا دا، ءىشى وڭباعان، - دەگەن تۇپكىلىكتى وي بايلامىنا كەلگەندىكتەن دە:
ساياز تۇزەر سايقالدار عاپىل قالار،
حاقيقات تا، ءدىن داعى تەرەڭىندە، - دەيدى.
جاستار جانە ۇلتتىق قۇندىلىقتار
- ۇلتتىق قۇندىلىقتاردى ۇلىقتاۋدىڭ جولى نەندەي؟
- تاريحقا نازار سالىپ ويلايىقشى. نە سەبەپتى وتارشىلدار، مىسالى، ءVىىى عاسىرداعى ارابتار، ءحVىىى-حح عاسىرلارداعى رەسەي وتارشىلدارى قازاق حالقىنىڭ ۇلتتىق سالت-سانا، ادەت-عۇرپىنا، ءتىلى مەن دىلىنە، دىنىنە ولەردەي قارسى بولىپ، ونى جويۋ ءۇشىن كۇرەستى. ەرتەدە قىتاي وتارشىلدارى: «كوشپەلى تۇرىك حالىقتارىن جاۋلاپ الۋعا بولادى، بىراق ولاردىڭ ۇلتتىق ءداستۇرىن بۇزۋ مۇمكىن ەمەس»، - دەپ قاراعان ەدى.
ال رەسەي يمپەرياسى ءبىزدى جاۋلاعاندا، وتارلاۋدىڭ عىلىمي نەگىزگە قۇرىلعان تاسىلدەرىن قولدانۋ ارقىلى ءبىزدىڭ رۋحاني الەمىمىزگە قول سالدى. ياعني قازاقتاردى يسلام دىنىنەن شىعارىپ، شوقىندىرىپ، ورىستاندىرۋ ساياساتىن ۇستاندى. كەڭەس ۇكىمەتى حالىقتار دوستىعى ساياساتىن جامىلىپ، رەسەي وتارلاعان 194 ۇلت پەن ۇلىستى ءبىر ۇلتقا، ءبىر تىلگە اينالدىرۋ ساياساتىن ءجون دەپ تاپتى.
مىسالى، قازاق حالقىنىڭ ۇلتتىق ءداستۇرىن، ۇلتتىق سالت-سانا، ادەت-عۇرپىن فەودالدىق-بايشىلدىقپەن ايىپتاپ، ولاردى جويۋدى ماقسات تۇتتى. وتارلاۋدىڭ ەڭ سۇمپايى ءتۇرى «سكۆوتتەرستۆولىق» ادىسكە قول ارتتى. ۇلتتىق رۋحتى، ۇلتتىق سانانى ءوشىرۋدى قولعا الدى. قازاقتىڭ ۇلتتىق وزەگىن جويۋعا كىرىستى. ءتىپتى قازاقتىڭ عاسىرلار بويعى كۇنكورىسى - جىلقىنى جويۋعا ايرىقشا ءمان بەردى. مىسالى، كازاك اتامانى ريابۋشكين: «بۇل قازاق دەيتىن اتقا مىنسە جىندانىپ، ەسەرلەنىپ كەتەدى. ەشكىمگە باعىنبايدى. قازاقتى باعىنىشتى ۇستاۋ ءۇشىن، اتتان ايىرۋ كەرەك. قازاق قالاي اتتان ايىرىلادى - بۇدان باعىنىشتى، بۇدان موماقان، بۇدان سورلى حالىق جوق»، - دەسە، گەنسەك ن.س.حرۋششەۆ وسى سىردى بىلگەندىكتەن، جىلقىعا جاۋشا ءتيىپ، شوشقا مەن جىلقى ەتىنەن «حالىقتار دوستىعى كولباساسىن» جاساۋ ارەكەتى، ياعني جات پەيىلدى كورسەتپەي مە؟
كەڭەس ۇكىمەتى ءتىلىمىزدى، ءدىلىمىزدى، ءدىنىمىزدى السىرەتىپ، ۇلتتىق قۇندىلىقتارىمىزدى دا ىستەن شىعاردى. ال ەندى جولبيكە ءدىن يەلەرى - ۋاھابشىلار كەلىپ، ولار دا قازاقتىڭ عاسىرلار بويى قالىپتاسقان ۇلتتىق ءارى ءدىني ادەت-عۇرىپتارىنا شابۋىل جاساۋدا. سەبەبى، ءبىزدىڭ رۋحاني تۇتاستىعىمىزدى بۇزۋ، مەملەكەت ساياساتىنا زيان كەلتىرۋ ارقىلى سىرتتان قارجى قۇيىپ تۇرعان الپاۋىتتاردىڭ ماقساتىن ورىنداۋعا، اتا جولىمىزدان تايدىرۋعا قىزمەت ەتۋدە.
وسى سەبەپتى بىزدەر ۇلتتىق قۇندىلىقتارىمىزدى ساقتاپ، ولاردىڭ ءاربىر ارەكەتىنە عىلىمي، تەولوگيالىق تانىم تۇرعىسىنان تالداۋ ارقىلى جاۋاپ بەرۋگە مىندەتتىمىز.
ۇلتتىق قۇندىلىقتاردىڭ ءمان-ماعىناسىن جەتە تانىپ، رۋحاني تۇتاستىعىمىزدى ساقتاۋدىڭ جولدارىن جاستارعا ناسيحاتتاپ، ساناسىنا ءسىڭىرىپ وتىرۋدىڭ قاجەتتىلىگى كۇن تارتىبىنە قويىلۋعا ءتيىس.
- بۇگىندە ۇمىت بولعان، بىراق ماعىناسى تەرەڭ داستۇرلەردىڭ ءبىرىن ايتىپ بەرە الاسىز با؟
- قولدانىستان شىعىپ قالعان ۇلتتىق داستۇرلەرىمىز بارشىلىق. ماسەلەن، «قىنامەندە» ءسوزى ابايدىڭ اتاقتى «بىرەۋدىڭ كىسىسى ولسە قارالى ول» دەگەن ولەڭىندە:
كۇيەۋ كەلتىر، قىز ۇزات، تويىڭدى قىل،
قىز تانىستىر - قىزىققا
جۇرت ىرجاڭشىل.
قىنامەندە، جار-جار مەن
بەتاشار بار،
ولەڭسىز سولار قىزىق بولا ما گۇل، -دەگەن ولەڭ جولدارىندا ءبىر-اق رەت اتالىپ وتەتىنى بار. 1968 جىلى شىققان «اباي ءتىلى» سوزدىگىنىڭ 419-بەتىندە «قىنامەندە - كۇيەۋدى قالىڭدىقپەن العاش رەت كەزدەستىرۋ كەشى، ويىن-ساۋىق»، - دەگەن تولىمسىز انىقتاما بەرىلىپتى، بىراق بۇل انىقتاما كونە ءداستۇر ۇعىمىنىڭ جادىمىزدان شايىلىپ ءوشىپ كەتكەن سوزدەردىڭ بىرىنە جاتادى.
شىندىعىندا، قىنامەندە - قۇدا ءتۇسۋ، قىز ۇزاتۋ، قۇدا كۇتۋ تويى كەزىندە كەلىن الۋعا كەلگەن قۇدالارعا قاتىستى اۋىل جاستارىنىڭ ءازىل-قالجىڭ تۇرعىسىنان جاسالاتىن ءىس-ارەكەتتەرى.
رەسەي يمپەرياسى بارلىق تۇرىك حالىقتارىن وتارلاپ، شوقىندىرۋ ارقىلى ورىستاندىرۋ ساياساتىن ۇستانۋى سەبەپتى ءارى كەڭەس ۇكىمەتىنىڭ وسى ساياساتتى حالىقتار دوستىعى تۇرىمەن بۇركەمەلەپ جۇرگىزۋى - ءبىزدىڭ كوپتەگەن ۇلتتىق ادەت-عۇرىپ، سالت-سانامىزعا، حالىقتىق تاريحي جادىمىزدى ءوشىرىپ جىبەردى. سولاردىڭ ءبىرى قىنامەندەنىڭ دە سانامىزدان ءوشىپ كەتۋى سەبەپتى ونى بىزدەر، اعا ۇرپاق، ۇمىتتىق.
اڭگىمەلەسكەن ارمان اۋباكىر
«وبششەستۆەننايا پوزيتسيا»
(پروەكت «DAT» № 43 (80) 01 جەلتوقسان 2010 جىل
تۇپنۇسقاداعى تاقىرىپ:"ۇلتتىق قۇندىلىق - ۇلاعاتتىڭ ۇلىسى"
