اس – ادامنىڭ ارقاۋى. ولاي بولسا، ءبىز قوعامدىق تاماقتانۋ ورىندارىندا قانداي استى ارقاۋ ەتىپ ءجۇرمىز؟ بۇل جەردە ساپاسىن ايتايىق دەپ وتىرعانىمىز جوق، ماسەلە – ولاردىڭ اتاۋىندا. داياشى ۇسىنعان ءمازىر كىتاپشاسىنداعى اس-اۋقاتتىڭ گەوگرافياسى وراسان ەكەنىن كورەسىز. ەۋرازيادان لاتىن امەريكاسىنا دەيىنگى قانشاما جۇرتتىڭ اسپازدىق مادەنيەتى – الدىڭىزدا. ءىرى مەيرامحانالار مەن ءدامحانالار كوبىنەسە الەمدەگى بەلگىلى ءبىر حالىقتىڭ اسپازدىق داستۇرىنە باسىمدىق بەرەدى. بۇل جەردە قازاق تاعامدارىنىڭ ءباسى تومەن.

اس-اۋقات دەگەنىڭىز – تەك اسقازاندى جۇباتىپ، ءىشىپ-جەۋ عانا ەمەس. مۇندا استى دايىنداۋ، ۇسىنۋدان باستاپ، تاماقتانۋ ورنىنىڭ قىزمەتى، عيماراتتىڭ ەكستەرەرى (سىرتقى ءپىشىنى مەن بەزەندىرىلۋى) مەن ينتەرەرى (ىشكى بەزەندىرىلۋى مەن جابدىقتالۋى) – بارلىعى ماڭىزعا يە. ۇلكەن قالالارىمىزدىڭ كوبىندە ۇشىراساتىن «ۋزبەچكا»، «حيۆا»، «بۋحارا» اتاۋلى ءدامحانالار بۇعان جاقسى مىسال بولا الادى. ورىستىڭ «يزبۋشكاسى» دا ەشكىمنەن قالىسايىن دەپ تۇرعان جوق. ۇلكەن قالالارداعى ساۋدا-ويىن-ساۋىق ورتالىقتارىندا دايىندالاتىن كيپسي، بۋرگەرلەر ءتارىزدى جىلدام دايىندالاتىندارمەن قاتار، ورىستىڭ، وزبەكتىڭ، قىتايدىڭ تاعامدارى سامساپ تۇر. تەك قازاقتىكى جوق.

راس، «تايقازان»، «تاعام»، «ءتاپ-ءتاتتى» ت.ب. اسحانا جەلىلەرى بار، بىراق ولار دا كوبىنەسە وزگە ۇلتتاردىڭ دايىن رەتسەپتىلى تاعامدارىنا باسىمدىق بەرەتىنىن بايقايسىز.

جارناما تاقتالاردان، بازار ماڭىنان كوبىنەسە ورىسشا «پلوۆ پو تاشكەنتسكي»، «لاگمان پو دۋنگانسكي، ۋيگۋرسكي، كورەيسكي» ت.ب. دەگەن جازۋلاردى كورەسىز. بۇل تاعامداردىڭ وتىرىقشى وزبەك پەن ۇيعىرعا، دۇڭگەنگە، كارىسكە ءتان ەكەندىگى، عاسىرلار بويعى تىرشىلىگى بارىسىندا بەلگىلى ءبىر دايىنداۋ ءتاسىلىن قالىپتاستىرعانى راس قوي. دەسە دە، ءبىزدىڭ قازاق حالقى وتىرىقشىلىققا كوشكەلى دە كەمى ەكى عاسىردىڭ ءجۇزى بولعان جوق پا؟ ءتىپتى، سول ۇيعىر مەن دۇڭگەننىڭ، كارىستىڭ قازاق جەرىنە باۋىر باسقانىنا دا الدى ءجۇز ەلۋ، ارتى سەكسەن جىل بولدى. مادەنيەت الماسۋ ءجۇردى، سونىڭ ءبىرى – اس ءمازىرى. ەندەشە، «لاگمان پو كوردايسكي، جاركەنتسكي» نەمەسە «پلوۆ پو سايرامسكي، تۋركەستانسكي» ت.ب. دەگەن اتاۋلارمەن، وزىندىك قوسپالىق ەرەكشەلىگى بار تاعامدار ازىرلەۋگە نەگە بولماسقا؟ باياعىداعى حرۋششەۆتىڭ «درۋجبا» شۇجىعى سياقتى جاسايىق دەگەن پىكىرىمىز ەمەس، دەگەنمەن، حالىقتىڭ ەمەس، ولكەنىڭ اتاۋىمەن بەلگىلى تاعام برەندى دايىندالسا، ءوزى ءومىر ءسۇرىپ وتىرعان ەلگە، جەرگە دەگەن قۇرمەت ەمەس پە؟ «شىمكەنتشە پالاۋ» بارىن بىلەمىز، بىراق جالپىحالىقتىق تۇردە قولدانىسقا ەنە قويماسا كەرەك.

«ءبىزدىڭ قازاقتىڭ ەتتەن باسقا ۇسىناتىن تاعامى بار ما؟ ونىڭ ءوزىن بەشپارماق دەپ مازاققا اينالدىرىپ جىبەردىك ەمەس پە؟»، - دەرسىز. نەگە جوق، قازاقتا؟ بىرىنشىدەن، قازاقتىڭ ءار وڭىرىندە دايىندالاتىن تاعامدار جەتىپ ارتىلادى. ولاردى تانىتا الماي وتىرعانىمىزعا ءوزىمىز كىنالىمىز. سول باياعى «قازاقتا تۇك جوق، بۇل بىزدىكى ەمەس» دەگەن كوربالالىق پسيحولوگيا. وزگە جۇرت جانتالاسىپ، وزگەنىكىن وزىنە تەلىپ الۋعا قۇمار. ءبىزدىڭ قازاق وزىنىكىنەن بەزىنىپ، كەرى يتەرىپ اۋرە. مىسالى، «ۇن قۋىرداق قازاقتىكى»، - دەسەڭىز، بۇل مونعولدىڭ تسۋيۆانى عوي»، - دەيتىندەر بار. «ۇن كوجە – قازاقتىكى»، - دەسەڭىز، جاپوننىڭ رامەنىنە نەمەسە ورىستىڭ سۋپ س لاپشويىنا ت.ب. بۇرعىسى كەلىپ تۇرادى. سوندا دەيمىن-اۋ، قازاقتار ەجەلدەن تەك ەت اسۋدى عانا بىلگەن بە؟ ولاي بولسا تىلىمىزدە قولدانىستا بار، تولىپ جاتقان تاعام مەن اس ءۇي اتاۋلارى مەن حالىقتىق جىرلارداعى داستارحان ءسانىن قايدا قويامىز؟

تاريحي داۋىرلەر مەن اۋماقتىق، كليماتتىق، ەكونوميكالىق، شارۋاشىلىقتىق ت.ب. فاكتورلارعا بايلانىستى ەدىلدەن قۇبىنىڭ قۇمىنا، سىبىردەن جيدەلىبايسىنعا دەيىنگى وراسان الاپتاعى قازاقتاردىڭ اسۇيلىك سالتى دا سان الۋاندىققا يە ەكەنى بەلگىلى. كەيبىر وڭىرلەردە ورىس، ەۋروپا، وزبەك نەمەسە قىتاي ءاسۇيىنىڭ اسەرى انىق سەزىلسە، ال ءبىر وڭىردە ەتتى تاۋ توبە قىلىپ استاۋمەن تارتىپ، ەندى ءبىر وڭىردە كىشىگىرىم تاباقپەن ءبىر شوكىم ەتىپ اكەلىپ قويىپ جاتسا – مۇنىڭ ءبارى سول فاكتورلاردىڭ ايعاعى بولماق.

ايتپار ويىمىزدىڭ ءتۇيىنى – قازاقتىڭ ۇلتتىق تاعامدارى مەن قازاقستاندىقتاردىڭ تاعام ءمازىرىن، ازىق-تۇلىك ونىمدەرىن نەگە وتاندىق تانىمال برەند رەتىندە كوتەرە الماي وتىرۋىمىزعا نە كەدەرگى دەگەن ساۋال تاستاۋ ەدى.

ۇلتتىق، وتاندىق اتاۋداعى تاعامدارىمىز قالا مەن اۋىلدىڭ بارلىق جاستاعى تۇرعىندارى كۇندەلىكتى تۇتىنىسقولجەتىمدى ۇلتتىق، وتاندىق تاعامدار جۇيەسىن كىم كوتەرەدى؟

ۇلتتىق، وتاندىق تاعامدارىمىز جالپى حالىقتىق اسمازىرلىك تۇتىنۋ مادەنيەتىنىڭ اجىراماس سۇرانىستى بولشەگى رەتىندە تۇراقتى تابىستىڭ كوزىنە اينالسا – ۇلتتىق بەت-بەينەمىز دە ايقىن بولا تۇسەر ەدى اۋ! نە ءىشىپ-جەسەڭ، سوعان ۇقسايسىڭ دەۋشى ەدى...

اسىلبەك بايتانۇلى

Abai.kz