Cاقالدى، ۇزىن جەيدەلى جىگىتتەر مەن  بەت-اۋزىن تۇمشالاعان جاپ-جاس قازاق قىزدارى كوبەيىپ بارادى. ولار قاي ءدىندى ۇستانادى؟ اتا-باباسىنىڭ عاسىردان-عاسىرعا جالعاسقان اسىل اتا ءدىنىن بە، الدە ۇلتجاندىلىققا قارسى، سالت-داستۇردەن، ادەت-عۇرىپتان ادا، بوگدە ءدىني اعىمداردىڭ جەتەگىندە كەتتى  مە؟ وسى ساۋالدار ماقالامىزدى جازۋعا نەگىزگى سەبەپ بولدى.

يسلام ءدىنىنىڭ قازاق دالاسىندا قانات جايعانىنا ءحىى عاسىردان اسقانىنا قاراماستان، ۇلت قۇندىلىقتارىن تاپتاپ، «تازا ءدىن» دەگەندى جالاۋ ەتكەن راديكالدى اعىمدار قاسكويلىك ارەكەتتەرى مەن ۋاعىزدارى قازاقتىڭ بىرلىگىنە ىرىتكى سالعىسى كەلەدى.  ءبىز يسلام دىنىنە ەمەس، يسلامنىڭ اتىن جامىلىپ، وزدەرىنىڭ جەكە پايدالارىن كوزدەيتىن اعىمدارعا قارسى پىكىر وربىتكەندى ءجون كورىپ وتىرمىز. ەجەلدەن بەرى دالادا نە تامىرىن جايسا، سول ءوسسىن. بەينەلەپ ايتساق، تامىرى ونسىز دا تەرەڭ جانە بويىنا يسلام مەن ۇلتتىق قۇندىلىقتى قاتار سىڭىرگەن ءوز رۋحانياتىمىزدىڭ تابيعاتىن وزگەرتۋدىڭ قاجەتى جوق.

ءدىن – ادامداردىڭ بۇل ومىردە دە، و دۇنيەدە دە باقىتتى بولۋىنا  نەگىزدەلگەن ءومىر ءسۇرۋ قاعيداتتارى. ول اۋەلدەن-اق ادامزات تاريحىمەن قاتار دامىپ كەلەدى. اينالا قورشاعان ورتانىڭ تولىپ جاتقان جۇمباقتارىنىڭ العاشقى شەشىمى دە دىننەن تابىلعان. سودان بەرى ءدىن – عىلىم، مادەنيەت، ونەر، قۇقىق، ت.ب. سالالاردا وزىندىك ۇردىستەرىن قالىپتاستىردى.

ءدىن ادام بالاسىنىڭ بويىنا جاسىرىلعان تىلسىم قاسيەتتەردىڭ اشىلۋىنا دا سەبەپ بولاتىندىعىن جوققا شىعارۋعا بولمايدى. الايدا ءدىندى ۇستانبايتىنداردىڭ وعان باس شۇلعي قويۋى نەعايبىل. دەي تۇرعانمەن، ەگەر ءدىندار ادامنىڭ دا جەكە وي-پىكىرى بولماسا، دايىن ءدىني قاعيداتتاردى العا تارتىپ، ءومىر قۇندىلىقتارىن باعالاماۋى كادىك. دەگەنمەن، ءدىنسىز ادام ءوز «مەنىن» دۇرىس تانىپ، ومىردەگى ورنىن، ءرولىن، ءومىر ءسۇرىپ جاتقان عالامىن دۇرىس باعدارلاي المايدى. ادامدى اللا تاعالا وزگە  تىرشىلىك يەلەرىنەن وزگەشە جاراتقان. سول وزگەشەلىك ىشىندەگى سانالىلىق كەپىلىنىڭ ءبىرى، ءارى باستىسى – بەلگىلى ءبىر ءدىندى ۇستانۋى.

جەر بەتىندەگى ادامداردى ءدىندارلار جانە دىنسىزدەر دەپ ەكىگە ءبولىپ قاراۋعا بولادى.

ءدىن جولىنداعىلارعا: يۋدەيلەر، حريستياندار، مۇسىلماندار، ال وعان كەراعارلارعا، دۇرىسى – جەكە پىكىرىنە سۇيەنۋشىلەر مەن سەكتانتتارعا: فيلوسوفتار، دوحريتتەر، سابيلەر، جۇلدىزعا جانە پۇتقا تابىنۋشىلار جاتادى. ءار ءدىننىڭ سەكتالارعا ءبولىنۋى تۋرالى پايعامبارىمىز مۇحاممەد (س.ع.س.) حاديسىندە: «يۋدەيلەر – جەتپىس ءبىر، حريستياندار – جەتپىس ەكى، مۇسىلماندار – جەتپىس ءۇش اعىمعا بولىنەدى، ولاردىڭ تەك بىرەۋى عانا جۇماققا كىرەدى» – دەگەن.

قۇراندا مۇسىلمان جانە يمان دەگەن تۇسىنىكتەر بار. مۇسىلمان كوبىنە سىرتقى بويسۇنۋشىلىق دەگەن ماعىنانى ءبىلدىرىپ، ءدىنشىل دە، ەكىجۇزدى دە، مۇسىلمان ەسەبىنە قابىلدانا بەرەدى. اللا تاعالا: «باداۋيلەر سەندەرگە: «ءبىز سەنەمىز!» دەپ ايتسا، سەندەر ولارعا: «سەنگەن جوقسىڭدار» – دەپ ايتىڭدار دا، وزدەرىڭ وزگەلەرگە: «ال، ءبىز بەرىلەمىز دەڭدەر» دەيدى. (قۇران كارىم، 49 سۇرە، 14 ايات).

مۇسىلمان «قۇدايعا ءوزىن تاپسىرۋ جانە بەرىلۋ» ماعىناسىندا دىنشىلگە دە ەكىجۇزدىگە دە سىرتتاي ورتاق – بۇل باستاما عانا. ارمەن قاراي، بەرىلۋمەن قاتار اللانىڭ بار ەكەندىگىنە، پەرىشتەلەرگە، قۇرانعا، پايعامبارلارعا جانە اقىرەت كۇنىنە ادالدىقپەن يمان كەلتىرسە، ىزگىلىك تە، جامانشىلىق تا اللا تاعالانىڭ امىرىمەن عانا بولاتىنىنا سەنسە، ول ادام – شىن ءدىنشىل (مۋمين), جەتىلگەندىك (يحسان).

دەمەك، مۇسىلمان – باستاما، يمان – ورتا، ال يحسان – جەتىلگەندىك.

يسلامنىڭ اعىمدارى (سەكتا) تومەندە كورسەتىلگەن ەكى جولدىڭ بىرەۋىمەن پايدا بولادى:

1.مىسالى: سۋننيتتەر ءوز داستۇرلەرىن ۇستانادى دەلىك، سويتە تۇرا ءبىر نەمەسە بىرنەشە ساۋالدارىنا سۋننيتتىك ەمەس، مۋتازاليت نەمەسە حاريدجيت باعىتىمەن جاۋاپ بەرەدى.

2.مىسالى: شيتتەر نەمەسە سۋننيتتەر قۇرامىنا كىرەتىن قانداي دا ءبىر توپ بۇرىن ايتىلماعان نە قايدا ايتىلعانى كورسەتىلمەگەن كوزقاراستارعا سۇيەنەدى. پاتشالارىن «پايعامبارىمىز» دەيدى نەمەسە وزدەرى قولدان جازعان كىتاپتارىن «قۇران كارىمدى» الماستىرادى دەپ اداسادى.

سوندىقتان دا، يسلام سەكتالارى بۇگىندە كوبەيىپ بارادى. اداسىپ قالعاندار دا ەسەسىنە ارتىپ كەلەدى.

 رەسەيدىڭ ءدىنتانۋشىسى الەكساندر دۆوركين: «ەلەكتر شامىنىڭ اينالاسىندا دا سەكتا جاساۋعا بولادى» اتتى سۇحباتىندا: «سەكتا – اۆتوريتارلىق ۇيىم. كوزدەگەن ماقساتىنا جەتۋ ءۇشىن ءارتۇرلى پەردەلەردى تۇتىنادى، الداۋ، وزدەرىنە تارتۋ ارقىلى سەكتاعا ەرتىپ اكەتەدى. سەبەبى سەكتاعا ءوز ەركىمەن كىرمەيدى. وعان نەگىزگى الداناتىندارعا ءبىرىنشى-ءۇشىنشى كۋرس ستۋدەنتتەرى مەن زەينەتكەرلەر كىرەدى. ستۋدەنتتەر جاس، ەسەيگەن ومىرگە قادام باسىپ، ءومىر ءمانىن ىزدەيدى. ەكىنشى الداناتىن توپ – زەينەت جاسىنداعىلار. بوس ۋاقىتى كوپ بولعاندىقتان، ومىردە وزدەرىن جالعىز قالعانداي سەزىنەدى، ماڭگىلىك تۋرالى كوپ ويلانا باستايدى» – دەيدى.

قازاق ءتىلىنىڭ تۇسىندىرمە سوزدىگىندە «سەكتاعا»: «سەكتا – ءبىر ءدىننىڭ ىشىندەگى وزىندىك اۋىتقۋشىلىعى بار ءدىني توپ»، ۇلكەن زاڭگەرلەر سوزدىگىندە «سەكتا ء(دىني) —  جارىلىپ بولىنگەن نەگىزگى نەمەسە ۇستەمدىك ەتۋشى دىننەن تۋعان وزگەشە كوزقاراستاعى اعىم. قوعامنىڭ رۋحاني ومىرىنە زيان الىپ كەلەتىن، ازامات ومىرىنە قاۋىپ-قاتەر توندىرەتىن ۋاعىزداعى، قۇقىققا قاراما-قارسى  قىزمەتتەردىڭ پاناسىنا اينالعان توپ»

يسلام كەزىندە 4 اعىمعا بولىنگەن. ولار:

1. مۋتازيليت (كاداريت)

2. سىفاتيت (سۋننيت)

3. حاريدجيت

4. شيت

ەرتە كەزدە وسى ءتورت اعىمنان 59 سەكتا پايدا بولعان. مىسالى: 1. مۋتازيليتتەردەن: ۆاسيليت، حۋزايليت، ناززاليت، حابيتي جانە حاداسيت، بيشريت، مۋامماريت، مۋرداريت، سۋماليت، حيشاميت، دجاحيزيت، حاياتيت جانە كاابيت، دجۋببايت جانە باحشاميتتەر، 2. سيفاتيتتەن: اشاريت، مۋشاببيحيت، كارراميتتەر. 3. حاريدجيتتەن: مۋحاككيميت، ازراكيت، نادجيت-ازيريت، بايحاسيت، ادجراديت، سالابيت، سۋفريت-زياديتتەر پايدا بولسا، 4. شيت اعىمىنان نەگىزگى 5-سەكتا: ءى كايسانيت. وعان: مۋحتاريت، حاشيميت، بايانيت جانە رازيميت.

ءىى زايديت: دجارۋديت، سۋلايمانيد، ساليحيت جانە بۋتريدتەر.

ءىىى يماميتتەردەن: باكيريت جانە دجافريت – ۆاكيفيت، ناۆۋسيت، افتاحيت، مۋشايتيت، يسمايليت-ۆاكيفيت، مۋساۆيت جانە مۋفادداليت، يسنااشاريتتەر.

ءىۇ «سوڭعى» شيتتەردەن: ساايت، كاميليت، يلبايت، مانسۋريت، حاتتابيت، كاياليت، حيشاميت، نۋامانيت، يۋنۋسيت دەگەن سەكتالار ءبولىنىپ شىققان.

ءۇ يسمايليت

بۇلاردىڭ بارلىعى ەرتە كەزدە پايدا بولعان سەكتالار. سوڭعى كەزدەگى سەكتالارعا: ماتۋرۋديت، يسمايليتتەر، درۋزدار، مۋستاليتتەر، نيزاريتتەر، يبن ارابي، حاباشيتتەر، ساليافيتتەر، يبن تايميا، ۆاححابيتتەر، حيزبۋت-تاحرير، احماديتتەر، باحايتتەر جاتادى. سونىمەن بارلىق يسلامي سەكتالاردىڭ سانى 73 بولدى.

ءبىر وكىنەتىن نارسە، يسلام سەكتالارى كوبەيىپ جاتقاندا يسلامنىڭ تۋرا باعىتىن تۇسىندىرەتىن ساۋاتتى ۋاعىزداۋشىلاردىڭ از بولۋى. سوندىقتان جاستار ءدىن جولىن تاڭداۋدا اداسىپ، سەكتالارعا ۇرىنىپ جاتىر.

مايرا الدابەرگەنوۆا

(جالعاسى بار)

Abai.kz