كەدەندەس، ەكونوميكالىق وداقتاس، «ماڭگىلىك دوس» تاعى نەمەنە ەدى، قۇداي-اۋ، قىسقاسى، قازاقستانداعى شەندى-شەكپەندىلەر قىسقا كۇندە قىرىق رەت ۇلىقتاپ وتىراتىن رەسەي ۇكىمەتى بىزدەن قانت ساتىپ الۋدان باس تارتىپ وتىر. باس تارتۋىنا سەبەپ: قازاق قانتىنىڭ ساپاسىزدىعى ەمەس كورىنەدى. بۇنداعى بار كىلتيپان: قازاق قانتى رەسەي نارىعىن جاۋالاپ جاتىر. قانى قىزۋ باسەكەلەستىككە توزە الماعان رەسەي بيلىگى كەدەندەستىكتى، ەكونوميكالىق وداقتاستىقتى – ءبارىن، ءبارىن بىلاي ىسىرىپ قويىپ، «قازاقستاننان قانت ساتىپ المايمىز» دەيدى. ال، قازاقستان تاراپى ادەتتەگىدەي ءۇنسىز. وسى ارادا از-كەم سوزبەن توقتالا كەتتەيىك، كەيىنگى 2-3 جىلدىڭ اۋقىمىندا قازاقستان قۇمشەكەرمەن ءوزىن-ءوزى قامتاماسىز ەتە باستادى. قىزىلشا شارۋاشىلىعىن الماتى وبلىسى قولعا الىپ ەدى، بىرەر جىلدا-اق يگىلىكتى باستاما ءوز ناتيجەسىن بەردى. بۇعان دەيىن قازاقستان قانتتى شەتەلدەردەن ساتىپ الاتىن. وعان 2 ملرد تەڭگەنىڭ ۇستىندە قارجى جۇمسايتىن. قازىر بۇل قىجالاتتان ەپتەپ شىعا باستاعان قازاقستان وزىنەن ارتىلعانىن رەسەيگە ساتپاق بولعان عوي. سونداعى ساۋدانىڭ ءتۇرى – اناۋ. بۇل سوندا قانداي ەكونوميكالىق وداق؟ قانداي كەدەندىك كەلىسىم؟ نەگە ءبىزدىڭ ۇكىمەت ءۇنسىز؟ تۇسىنە المادىق.

وسىندايدا ەسكە تۇسەدى، 2005-2006 جىلدارى ءبىزدىڭ وكىمەت اياق استى ءرۋلى وڭ جاعىندا ورنالاسقان جاپوندىق اۆتوكولىكتەردەن شوشىنىپ: «بۇنداي كولىكتەر ءبىزدىڭ جول ەرەجەمىزگە سايكەسپەيدى» دەپ وتىرىپ الدى. ءسويتىپ، ءرۋلى وڭ جاقتاعى ماشينالاردى ەلدەن ايداپ شىقتى. اۆتوكولىك يەلەرىنىڭ قارسىلىعىنا قاراعان دا جوق. ال سول اۆتوكولىكتەردى ساتىپ العانداردىڭ دەنى كەدەي كەپشىك ەدى. كەدەي كەپشىكتىڭ كوز جاسىن ءبىزدىڭ بيلىك نە قىلسىن: «مىنا ماشيناڭنىڭ كوزىن قۇرت» دەدى دە ايتقانىن ىستەتكىزدى.  الايدا بۇل تالاپتىڭ ارتىندا رەسەي ۇكىمەتى تۇرعانى كوپ وتپەي-اق بەلگىلى بولىپ شىعا كەلدى. نەگە دەسەڭىز، مەدۆەدەۆ پرەزيدەنت، پۋتين پرەمەر بولىپ تۇرعان كەزدە رەسەيدىڭ ماشينا جاسايتىن زاۋىتتارى وكىرتىپ تۇرىپ اۆتوكولىكتەردى «ءوندىرىپ» قويعان عوي. سونىڭ بىرىنە پۋتين وتىرىپ كورگەن. ءپۋتيننىڭ «پرەزەنتاتسياسىن» سوندا رف-نىڭ، شەتەلدەردىڭ تەلەارنالارى كورسەتىپ تۇردى. كورسەتكەندە نە كورسەتتى دەيسىز عوي: پۋتين تىزگىنىن ۇستاعان جەڭىل ماشينا كوتەنىنەن كوك ءتۇتىندى ءبىر بۇرق ەتكىزدى دە، قاقالىپ-شاشالىپ وتالماي قويدى. سوندا پۋتين: «مىنا ماشينامەن كارتوپ تاسۋعا بولادى»، - دەپ مىسقىلداعان بولاتىن. مىسقىلدادى، بىراق، اسا قىنجىلا قويعان جوق. سەبەبى ونىڭ «قازاقستان» دەيتىن قوقىس الاڭى دايىن تۇرعان ەدى. نە ايتسا، سوعان كونەتىن، نە ۇسىنسا، سونى الاتىن – قازاقستان. ءيا، اياعىندا سولاي بولدى، ءوزى اۆتوكولىكتەردىڭ بولشەكتەرىن قۇراستىرىپ «ماشينا شىعاردىق» دەپ جۇرگەن قازاقستان بيلىگى ءپۋتيننىڭ «كارتوپ تاسيتىن» ارباسىن تەگىس ساتىپ الۋعا ءماجبۇر بولدى. قازىر ەكى قازاقتىڭ ءبىرىنىڭ تاقىمىندا نەسيەگە العان ورىس ماشيناسى: سالدىر-گۇلدىر ەتەدى. وعان قاراپ جاتقان قازەكەڭ جوق، بارعا – ريزا، بارعا – ءماز.

ايتا بەرسەك، ەكى ەلدىڭ اراسىندا بۇنداي مىسال كوپ. مىنە، تاياۋدان بەرى قازاقستان وزىندەگى جانارمايدى جوق قىلىپ، رەسەيدەن ساتىپ الۋعا ءماجبۇر بولىپ وتىر. جانارمايدىڭ باعاسى ۇشىپ بارادى. جانار ماي ساتاتىن ستانسالار بولسا، شەتىنەن بوس تۇر. «ءۇي وزىمدىكى دەمەگىن ءۇي سىرتىندا كىسى بار» دەپ ۇندەمەيتىن قازاقستان بيلىگى ءوز حالقىن رەسەي بيلىگىنىڭ وكتەمدىگىنە وسىلايشا كەزەكتى رەت جىعىپ بەرىپ، كىرىپتار ەتىپ قويدى. ال، رەسەي ۇكىمەتى بولسا، ءوز نارىعىن قامتاماسىز ەتە الماي وتىرىپ، قازاقستاننان قانت ساتىپ الماۋعا بار. مەيلى، الماسا الماي-اق قويسىن. قارا شايدى قانتسىز دا ىشۋگە بولادى. قوقىسىن لاقتىرىپ، كۇلتوكپەسىنە اينالدىرعان ەلدەن رەسەي بيلىگى قانت ساتىپ الىپ قايتسىن؟..

نۇرلان قالجان

Abai.kz