قازاقتىڭ سان عاسىرلىق تاريحىنىڭ ەڭ جارقىن بەتتەرىن جازعان الاش قوزعالىسى - تاريحي-ساياسي، ايرىقشا قۇبىلىس رەتىندە ۇلتىمىزدىڭ مادەني-رۋحاني دامۋ جولىن جاڭا ارناعا بۇرعانى ءسوزسىز. ويتكەنى، ول قازاق بالاسىنىڭ ساياسات، مادەنيەت ساتىسىنا كوتەرىلگەندىگىن ايعاقتاي وتىرىپ، ەندىگى جەردە ۇلت رەتىندە دەربەس ءومىر سۇرۋگە، وزگە ەلدەرمەن تەرەزەسى تەڭ حالىق رەتىندە ازات كۇن كەشۋگە بولاتىندىعىنا الەۋمەتتى سەندىرە العان جاڭاشىل قوزعالىس ەدى. قوزعالىستىڭ قارقىندىلىعى مەن جاڭاشىلدىعى - قازاق قوعامى ءۇشىن قيىن-قىستاۋ سول ءبىر ءدۇبىرلى شاقتا ازاتتىق ۇرانىن سالىپ، ءىس جۇزىندە بىتىراڭقىلىق پەن مەملەكەتتىك ينستيتۋتتار قالىپتاسپاعان ساحارا توسىندە دەربەس مەملەكەت يدەياسىن قۇرۋعا بەل شەشىپ كىرىسۋىندە ەدى. الماعايىپ كەزەڭدە امال تاۋىپ، حالقىنىڭ باسىن قوسىپ، ەرتەڭىنە سەندىرگەن وسىنداي ۇلى توپ بۇعانعا دەيىن بولماعانى تاريحتان بەلگىلى. ولار سول تۇستا كەزدەسكەن قيىندىقتاردىڭ بارلىعىن جەڭە ءبىلدى، تۇپكى ماقساتقا جەتۋ ءۇشىن، قانداي دا بولماسىن، زامانا ساۋالىنىڭ وڭتايلى شەشىمدەرىن تابا ءبىلدى. الاش قوزعالىسى سوۆەت وكىمەتى تاراپىنان تەرىستەلگەنىمەن، ونىڭ يدەيالارى ۇلتجاندى ازاماتتاردىڭ جۇرەگى مەن ساناسىندا ءومىر ءسۇرىپ كەلدى. ونىڭ جارقىن ءارى بۇلتارتپاس مىسالى - تاۋەلسىزدىكتىڭ قارساڭىندا الاش يدەياسىنىڭ قايتادان جاڭا كۇشپەن جاڭعىرۋى. ەس جيىپ، ەتەك جاپقان بۇگىنگى كۇندە الاشتىق يدەيا سانالى قازاق بالاسىن، ەلجاندى قازاق ازاماتىن قايتادان باۋراپ الۋ ۇستىندە.

قازاقتىڭ سان عاسىرلىق تاريحىنىڭ ەڭ جارقىن بەتتەرىن جازعان الاش قوزعالىسى - تاريحي-ساياسي، ايرىقشا قۇبىلىس رەتىندە ۇلتىمىزدىڭ مادەني-رۋحاني دامۋ جولىن جاڭا ارناعا بۇرعانى ءسوزسىز. ويتكەنى، ول قازاق بالاسىنىڭ ساياسات، مادەنيەت ساتىسىنا كوتەرىلگەندىگىن ايعاقتاي وتىرىپ، ەندىگى جەردە ۇلت رەتىندە دەربەس ءومىر سۇرۋگە، وزگە ەلدەرمەن تەرەزەسى تەڭ حالىق رەتىندە ازات كۇن كەشۋگە بولاتىندىعىنا الەۋمەتتى سەندىرە العان جاڭاشىل قوزعالىس ەدى. قوزعالىستىڭ قارقىندىلىعى مەن جاڭاشىلدىعى - قازاق قوعامى ءۇشىن قيىن-قىستاۋ سول ءبىر ءدۇبىرلى شاقتا ازاتتىق ۇرانىن سالىپ، ءىس جۇزىندە بىتىراڭقىلىق پەن مەملەكەتتىك ينستيتۋتتار قالىپتاسپاعان ساحارا توسىندە دەربەس مەملەكەت يدەياسىن قۇرۋعا بەل شەشىپ كىرىسۋىندە ەدى. الماعايىپ كەزەڭدە امال تاۋىپ، حالقىنىڭ باسىن قوسىپ، ەرتەڭىنە سەندىرگەن وسىنداي ۇلى توپ بۇعانعا دەيىن بولماعانى تاريحتان بەلگىلى. ولار سول تۇستا كەزدەسكەن قيىندىقتاردىڭ بارلىعىن جەڭە ءبىلدى، تۇپكى ماقساتقا جەتۋ ءۇشىن، قانداي دا بولماسىن، زامانا ساۋالىنىڭ وڭتايلى شەشىمدەرىن تابا ءبىلدى. الاش قوزعالىسى سوۆەت وكىمەتى تاراپىنان تەرىستەلگەنىمەن، ونىڭ يدەيالارى ۇلتجاندى ازاماتتاردىڭ جۇرەگى مەن ساناسىندا ءومىر ءسۇرىپ كەلدى. ونىڭ جارقىن ءارى بۇلتارتپاس مىسالى - تاۋەلسىزدىكتىڭ قارساڭىندا الاش يدەياسىنىڭ قايتادان جاڭا كۇشپەن جاڭعىرۋى. ەس جيىپ، ەتەك جاپقان بۇگىنگى كۇندە الاشتىق يدەيا سانالى قازاق بالاسىن، ەلجاندى قازاق ازاماتىن قايتادان باۋراپ الۋ ۇستىندە. مۇنىڭ باستى سەبەبى، الاش قوزعالىسىنىڭ ەڭ ۇلى ماقساتى - ۇلتتىق تاۋەلسىز مەملەكەت قۇرۋ يدەياسىمەن ساباقتاسىپ جاتقانىندا ەدى. حح عاسىردىڭ باسىندا ۇلتىنىڭ تەڭدىگى ءۇشىن قاۋىمداسۋمەن دە، قالاممەن دە، قارۋمەن دە كۇرەسكە تۇسكەن الاش قايراتكەرلەرىنىڭ پارمەندى ەڭبەگى الاش بالاسىنىڭ ەسىنەن ەش كەتپەك ەمەس. ونىڭ دالەلى - تاۋەلسىز قازاقستاننىڭ بارلىق تۇكپىرىندەگى قازاق زيالى قاۋىمىنىڭ ىسىندەگى، ويىنداعى الاششىلدىق سانا. بۇل الاششىلدىق سانا ۋاقىت جىلجىعان سايىن قازىرگى قازاق قوعامىندا تەرەڭدەي تۇسسە، حالقىمىزدىڭ ۇلتتىق ورەسى دە بيىكتەي بەرمەك. الاش زيالىلارىنىڭ قازاق دالاسىندا ۇلتتىق يدەيانى نەگىزدەگەنى جونىندە ەلباسى ن.نازارباەۆ ءوزىنىڭ «تاريح تولقىنىندا» كىتابىنىڭ «الاش مۇراسى جانە وسى زامان» اتتى تاراۋىندا: «حح عاسىردىڭ باسىندا ۇلتتىق بىرلىكتى نىعايتۋ يدەياسىن العا تارتقان رۋحاني-زەردەلى يگى جاقسىلار قازاقتىڭ ۇلتتىق يدەياسىن جاساۋ مىندەتىن ءوز موينىنا الدى. ولار قوعامنىڭ ءتۇرلى تارابىنان شىققاندار، ءارى ەڭ الدىمەن ءداستۇرلى دالا اقسۇيەكتەرىنىڭ وكىلدەرى ەدى. حح عاسىردىڭ باسىنداعى قازاق قوعامىندا زيالى قاۋىم قالىپتاسۋىنىڭ ۇرپاقتار ەستافەتاسى سياقتى سيپاتى بولعانىن اتاپ ايتقان ابزال» - دەپ كورسەتكەن بولاتىن.

تاۋەلسىزدىك العان جىلداردان بەرى قازاق قوعامىندا ۇلتتىق يدەيا جونىندە اڭگىمە باستالىپ، ول تولاستار ەمەس. بۇل زاڭدى دا. زاڭدى بولاتىن سەبەبى، ۇزاق ۋاقىت وتارلىق قۇرساۋىندا قامالعان، ەگەمەندىگىن ەندى ورنىقتىرعان، جاھاندانۋ الدىندا تۇرعان حالىقتىڭ ەستى ۇرپاعى ۇلتىن ۇيىستىرار يدەيا ىزدەمەك. بۇل جونىندە قازىرگى قوعامدا ارقيلى كوزقاراستار ءورىس الىپ وتىرعانى ءمالىم. وسى ورايدا بۇل ماسەلەگە قاتىستى كورنەكتى الاشتانۋشى م.قويگەلديەۆتىڭ مىنا ءبىر پىكىرىن كەلتىرە كەتكەن ءجون. عالىم بىلاي دەپ جازادى: «بىزگە بۇگىن جالپىۇلتتىق دەڭگەيدە قورىتىندىلاپ، جالپىۇلتتىق دەڭگەيدە يگەرىلگەن، ياعني ۇلتتىق دۇنيەتانىم مەن ۇستانىمنىڭ ىرگەتاسى مىندەتىن اتقارا الاتىن تاريح قاجەت. ال الاش قوزعالىسى سول دۇنيەتانىمدىق تاريحتىڭ وزەگى. ويتكەنى الاش - حالقىمىزدى بەسىگىندە تەربەتىپ، ەسەيىپ ات جالىن تارتىپ مىنگەندە بويىنا كۇش-قۋات جانە سەنىم بەرگەن ۇلتتىق يدەيا. الاش - ۇلتتىڭ ءوزىن بولىنبەس تۇتاس جەر، ياعني تەرريتوريا رەتىندە سەزىنۋى. الاش - ۇلتتىڭ اسپان استى، جەر ۇستىندە ءوز ورنى بار ەل رەتىندە ءوز ەنشىسى مەن ۇلەسىن انىقتاۋ حاراكەتى». البەتتە، الاش قوزعالىسى كەزەڭى مەن بۇگىنگى كەزەڭنىڭ وزىندىك ەرەكشەلىكتەرى  بار ەكەندىگىن جاقسى تۇسىنەمىز. ايتپاعىمىز، الاش قايراتكەرلەرى تۋ ەتكەن ۇلتتىق سانانى كوتەرۋ، ودان تۋىندايتىن قازاقتىڭ ءتىلى مەن تاريحىن، ونەرى مەن مادەنيەتىن قازاق ۇرپاعىنىڭ بويىنا ءسىڭىرۋ سياقتى ىرگەلى ماسەلەدە الاش زيالىلارىنىڭ سان-سالالى مۇراسىنان، ولاردىڭ ەرەن ءىس-قيمىلدارىنان الار تاعىلىم مول. سوندىقتان دا الاش قوزعالىسىنا وتكەن ءداۋىردىڭ تاريحى رەتىندە عانا قاراماي، ونى بۇگىنگى زامانىمىزبەن ۇندەس ومىرشەڭ كوزقاراستار جيىنتىعى رەتىندە باعالاپ، ياعني بۇگىنگى تاۋەلسىزدىك مۇراتتارىمەن ساباقتاسىپ جاتقاندىعىنا ءمان بەرىپ، ودان ءورىستى ونەگە، عۇمىرلى عيبرات العانىمىز ءلازىم. بۇعان مەملەكەتتىك دەڭگەيدە دە، زيالى قاۋىم تاراپىنان دا ەرەكشە كوڭىل ءبولىنۋى ءتيىس دەپ ويلايمىز. سونداي-اق، الاش قوزعالىسىنىڭ قارقىندى جۇرۋىنە ەرەكشە ەڭبەك سىڭىرگەن، ءتىپتى ونىڭ دۇنيەگە كەلۋىنە اتسالىسقان بىرقاتار تۇلعالاردىڭ ەسىمدەرى اراگىدىك بولماسا، ءوز دەڭگەيىندە ايتىلماي دا، باعالانباي دا كەلە جاتقانىنا نازار اۋدارۋىمىز قاجەت. ويتكەنى، الاش قوزعالىسى دەگەندە، كوبىنەسە، ءبىزدىڭ ەسىمىزگە بىرنەشە بەلگىلى قايراتكەرلەر عانا تۇسەدى. الاش قوزعالىسىمەن بىرگە، ماسەلەن، ونىڭ كورنەكتى قايراتكەرلەرى ءۋاليتحان تاناشەۆتىڭ، جانشا سەيداليننىڭ، ايدارحان تۇرلىباەۆتىڭ، ىبىرايىم جايناقوۆتىڭ، اسىلبەك سەيىتوۆتىڭ، تەل جامانمۇرىنوۆتىڭ، اسپانديار كەنجيننىڭ، بازارباي مامەتوۆتىڭ، يمان الىمبەكوۆتىڭ، ءالجان بايعوريننىڭ، سادىق امانجولوۆتىڭ، مۇقىش بوشتاەۆتىڭ، داۋلەتشە كۇسەپقاليەۆتىڭ، ەرەجەپ يتباەۆتىڭ، حاميت توقتامىشەۆتىڭ، سەيىلبەك جانايداروۆتىڭ، نۇرعالي يپماعامبەتوۆتىڭ، ءازىمحان كەنەساريننىڭ، سەيدازىم قادىرباەۆتاردىڭ دا ۇلت پەن تاريح الدىنداعى ەڭبەكتەرىنە لايىقتى باعا بەرۋ، قۇرمەت كورسەتۋ - ءبىزدىڭ تاريحي جادىمىزدىڭ بەرىكتىگى مەن ازاماتتىق ادالدىعىمىزدىڭ ايعاعى بولماق. ەسىمدەرى اتالماعان قانشاما ازاماتتار حح عاسىر باسىنداعى وتارشىلدىق قامىتىنداعى حالقى ءۇشىن باستارىن بايگەگە تىكتى. ولار سول ەرەن ىستەرىنە ماراپات الماق تۇگىلى، جەكە باستارىنا قاۋىپ ءتوندىرىپ الدى. سوۆەتتىڭ زىميان ساياساتى باستاپقىدا ىدىراتۋ ماقساتىندا الاش قايراتكەرلەرىن باۋىرىنا تارتقان بولىپ، ديكتاتۋراسى كۇشەيگەندە ولاردى قۋعىن-سۇرگىنگە ۇشىراتتى. الاشتىڭ اتىمەن ۇلى ءىس باستاعان ونىڭ قاي تۇلعاسى دا قۇرمەت پەن ماراپاتقا ابدەن لايىق. ءبىزدىڭ قۇرمەتىمىز بەن  ماراپاتىمىزدىڭ بەلگىسى - ولاردىڭ ۇلت الدىنداعى ەڭبەكتەرىن باعالاۋ، ونى ۇرپاقتىڭ رۋحاني ۋىزىنا اينالدىرۋ. بۇل، تۇپتەپ كەلگەندە، ءوزىمىزدىڭ ۇلتتىق سانامىزدى قالىپتاستىرۋ، ەل الدىنداعى پەرزەنتتىك پارىزىمىزدى ورىنداۋ، ۇرپاعىمىزعا ۇلاعات دارىتۋ بولماق.

ەلىمىزدىڭ تاۋەلسىزدىگى تاريحىمىزدى تۇگەندەۋگە، رۋحاني بولمىسىمىزدى بۇتىندەۋگە كەڭ مۇمكىندىك اشىپ وتىرعان قازىرگى كەزەڭدە ۇلت رەتىندە قالىپتاسۋ جولىندا بەدەرلەنە بايقالعان تاريحي بەلەستەردىڭ سىر-سيپاتىن زەردەلەۋ بارىنشا تەرەڭ عىلىمي ىزدەنىستەردى قاجەت ەتۋدە. البەتتە، بۇل الاش قوزعالىسىن زەرتتەۋگە دە تىكەلەي قاتىستى. ايتۋلى قوزعالىسقا تەك ساياسي-قوعامدىق تۇرعىدان عانا باعا بەرۋ تارلىق ەتەدى. قوزعالىستىڭ ءوز داۋىرىندەگى تاريحي ءمانى ايقىندالىپ كەلەدى دەي وتىرىپ، ونىڭ رۋحاني جاڭعىرىعىنىڭ دايەكتەي تۇسەر تۇستارى مول. ماسەلەن، ونى اسا ءىرى رۋحاني-مادەني قۇبىلىس رەتىندە كەشەندى تۇردە قاراستىرىپ، وسى قۇبىلىستىڭ الەۋمەتكە، جەكە تۇلعاعا ىقپالىن انىقتاۋدىڭ كونتسەپتۋالدى جولدارىن قاراستىرعانىمىز ابزال. ەڭ الدىمەن، الاش قوزعالىسىنىڭ قازاق بالاسىنا، ادامعا، تۇلعاعا، سودان شىعىپ، الەۋمەتكە دەگەن كوزقاراسىن دايەكتەۋىمىز كەرەك. الاش قايراتكەرلەرىنىڭ، قالامگەرلەرىنىڭ ەڭبەكتەرىمەن تانىسقاندا، ولاردىڭ وي-پىكىرلەرىندەگى گۋمانيستىك اڭساردى اڭعارماۋ مۇمكىن ەمەس. اربىردەن سوڭ، قوزعالىستىڭ ءوزى - ادامعا، ۇلتقا دەگەن جاناشىرلىقتان تۋعان گۋمانيستىك ارەكەت. ۇلتتىڭ ەركىندىگى مەن ازاتتىعى، ونى قۇرايتىن جەكە ادامداردىڭ باقىتى مەن تەڭدىگى ۇرانىن كوتەرگەن قوزعالىس - ءبىلىمى كەمەل، وي-ءورىسى كەڭ، مادەنيەتى جوعارى، ادام مەن قوعامنىڭ ماسەلەلەرىن جەتىك بىلەتىن ۇلتشىل عانا ەمەس، گۋمانيست ازاماتتاردىڭ بەلسەندىلىگىنەن تۋعانىنا كۇمان كەلتىرمەسەك، وندا بۇل تاريحي-ساياسي قۇبىلىستىڭ دىڭگەگى - ەلجاندىلىق پەن ادامسۇيگىشتىك ەكەندىگىنە ءشۇبا كەلتىرمەگەنىمىز ءجون. الاش قالامگەرلەرى شىعارماشىلىعىندا قازاق ادەبيەتىندە تولىمدى تۇردە انا تاقىرىبى، ايەل تەڭدىگى ماسەلەسى - باستى تاقىرىپتاردىڭ بىرىنە اينالدى. ىزگىلىك پەن ادامگەرشىلىككە قۇرىلعان وسى تۋىندىلاردا گۋمانيستىك يدەال، گۋمانيستىك وي الدىڭعى قاتارعا شىعىپ، ۇلتتىڭ ادامسۇيگىشتىك قاسيەتتەرى بەينەلەندى.

قانداي دا بولماسىن حالىقتىڭ ۇزىنا بويعى تاريحىندا گۋمانيزم يدەيالارى ءبىر كەزەڭدە الدىڭعى قاتارعا شىعىپ، ۇلتتىڭ جاڭعىرۋ ءداۋىرىن جاسايدى. بۇل - باتىستىق عىلىمدا الدەقاشان دايەكتەلگەن، مويىندالعان قۇبىلىس. ونى ەۋروپادا «رەنەسسانس» دەپ اتاپ، ازاماتتىق تاريحتا دا، ادەبيەت، ونەر، مادەنيەت تاريحىندا دا ارنايى تاراۋ رەتىندە زەرتتەۋدىڭ تۇراقتى نىسانىنا اينالعان. ءحىۇ عاسىردا يتاليادا، ءحۇ-ءحۇى عاسىرلاردا يسپانيادا، فرانتسيادا، گوللانديادا، پورتۋگاليادا ت.ب. ەۋروپا ەلدەرىندە كەڭ قانات جايعان رەنەسسانس باتىستى جارىق پەن شۋاققا قاراي تارتتى.

قازاق عىلىمىندا «رەنەسسانس» ماسەلەسى جۇيەلى تۇردە زەرتتەلىنگەن ەمەس. بۇل جاڭعىرۋ نەمەسە قايتا ورلەۋ قۇبىلىسىنىڭ قازاق توپىراعىنداعى بولمىسى جونىندەگى پىكىرلەردە، ءبىزدىڭ پايىمداۋىمىزشا، وسى قۇبىلىستىڭ تۋ نەگىزدەرى، ورىستەۋ ارنالارى، داستۇرلەرى ماسەلەلەرىن جىلىكتەۋدەن گورى، رەنەسسانستىق سىباعانى جەكەلەگەن تۇلعالارعا سىيلاۋ جاعى باسىم بولىپ وتىر. رەنەسسانس جەكە ءبىر ادام شىعارماشىلىعىنىڭ جەمىسى ەمەس، ول - تۇتاس شوعىر ەڭبەگىنىڭ تابىستى ناتيجەسى. قازاق رەنەسسانسىنىڭ باسى اباي ەكەندىگى اكادەميك س.قاسقاباسوۆتىڭ «اباي پوەزياسىنىڭ رەنەسسانستىق سيپاتى» اتتى ماقالاسىندا عىلىمي تەرەڭدىكپەن دالەلدەنگەن. ەڭ دانىشپان قازاق باستاۋىندا تۇرعان ۇلى گۋمانيستىك اڭساردى دامىتقان، ناعىز رەنەسسانستىق دەڭگەيگە جەتكىزگەن - الاش قايراتكەرلەرى. قازاق بالاسىنا ابايدى ەڭ العاش تانىستىرعان دا الاش زيالىلارى، الاشتىڭ ءاليحانى، احمەتى، مىرجاقىبى. ەلى مەن جەرىنىڭ تاۋەلسىزدىگى جولىندا ىزدەنە وتىرىپ، سول كۇرەس جولىندا الاش زيالىلارى وزدەرىن دە، ءوز زامانداستارىن دا، وزىنەن كەيىنگىلەردى دە قايراتكەرلىك جاعىنان دا، قالامگەرلىك جاعىنان دا دايىندادى، جەتىلدىردى دەۋگە بولادى. الاشتىڭ رەنەسسانستىق سيپاتى ۇلى ۇلتشىلدىق ءداۋىر عانا تۋعىزا الاتىن ءاليحان، احمەت، مىرجاقىپ، مۇستافا، حالەل، مۇحامەتجان، جانشا، عالەل، ءالىمحان ت.ب. قايراتكەرلەردى، جۇسىپبەك، ماعجان، سۇلتانماحمۇت، مۇحتار سياقتى الىپ تالانت يەلەرىن قالىپتاستىردى. بۇل ۇلتشىلدىق ادامسۇيگىشتىك، وتانسۇيگىشتىك سەزىمدەرىنەن وي مەن ىسكە اينالعان تابيعي تالپىنىس بولاتىن. ياعني، الاش قايراتكەرلەرىنىڭ ۇلتشىلدىعى ءوز ءداۋىرى تۋعىزعان، قازاق ۇلتىنىڭ الدىنا سول ءداۋىردىڭ ءوزى قويعان ساۋالدارعا پىكىر جۇزىندە دە، ارەكەت بارىسىندا دا بەرگەن جاۋابى ەدى. بۇل جونىندە ءماننان تۇرعانبايۇلى بىلاي دەپ وسى قۇبىلىستىڭ سىرىن تولىق جەتكىزە العان: «قازاق قاتارعا كىرىپ جۇرت بولسىن دەگەن كىسى تاربيەنىڭ جولىنان ايرىلماسقا كەرەك، اۋەلى قازاققا ءوزىنىڭ كىم ەكەنىن، ادامشىلىق قۇقىعىن بىلدىرۋگە، ونان سوڭ جاقىن اعايىن، تۋعاندارىن سۇيگىزىپ، مىندەتسىز قىزمەت قىلدىرۋعا، ونان سوڭ وتانىن تانىتىپ، جاقسى كورگىزۋگە، ۇلت جۇمىسى، جۇرت نامىسى دەگەن ءسوزدى توقىپ كوڭىلىنە كىرگىزۋگە، سونان سوڭ دۇنيەدەگى بارلىق ادام بالاسى باۋىر ەكەنىن ءبىلدىرىپ، كوپشىل ادامدى سۇيگىش قىلۋعا تىرىسۋ كەرەك. ۇلتشىلدىق(تى), كىسىشىلدىكتى ايىرا بىلمەگەن، باس پايداسىنان باسقانى ويىنا الماعان، ءدىن حۇقىمى شاريعاتقا باس ءيىپ ىسكە اسىرماعان، ادەبيەتتەن جىراق جاتقان قازاق سەكىلدى جۇرتتى سالعاننان كوپشىل قىلام دەمەي، اۋەلى ۇلتشىل قىلۋ كەرەك». وسى تۇستا جازىلعان كوركەمدىك باعىتى جاعىنان اعارتۋشىلىق، سىنشىل رەاليزم، سەنتيمەنتاليزم، رومانتيزم شەگىندە تۋعان ولەڭدەر مەن پوەمالار، اڭگىمەلەر، العاشقى قازاق روماندارى ابايدىڭ «ادامزاتتىڭ ءبارىن ءسۇي باۋىرىم دەپ...» دەگەن ۇلى گۋمانيستىك دەكلاراتسياسىن جالعاستىرعان، ونى جاڭا ۇلت-ازاتتىق مازمۇنمەن ورىستەتكەن كوركەم دۇنيەلەر بولدى. ولاردىڭ نەگىزگى ارقاۋىندا ادامنىڭ ىشكى جان دۇنيەسى بەينەلە وتىرىپ، ونىڭ كۇيزەلىسىنە راقىممەن قاراعان شىنايى ادامسۇيگىشتىك پافوس جاتتى. الاش زيالىلارىنىڭ گۋمانيزمى - ولاردىڭ قايراتكەرلىك ارەكەتتەرىنىڭ دە وزەگى ەدى. مۇنداي گۋمانيزم بولماسا، ولار ۇلت تاعدىرى جولىنداعى جانكەشتىلىك ارەكەتتەرگە دە بارماس ەدى.  الاش قايراتكەرلەرىنىڭ وسى تۇستاعى ۇلت مۇددەسى جولىنداعى ارەكەتى مەن ماقساتىنا بەرىكتىگىن شىنايى ءارى تەرەڭ كورسەتكەن «قالام قايراتكەرلەرى جايىنان» ماقالاسىندا ا.بايتۇرسىنۇلى ءداۋىر كۋاگەرىنىڭ كوزىمەن بىلاي دەپ جازادى: «...قازاق قالام قايراتكەرلەرى قالامىن ۇلتىنىڭ اۋىرىن جەڭىلتۋ، اۋىرىن ازايتۋ جولىنا جۇمساماسقا مۇمكىن ەمەس: كەمشىلىك كورگەن جۇرتتان تۋىپ، كەمشىلىكتەن قۇتقارۋدى ماقسات ەتىپ، ىلعي سول جولدا جۇمىس قىلعان قازاق قالام قايراتكەرلەرى جۇرتشىل، ۇلتشىل، ياعني حالقىنا جانى اشيتىن، حالقىنىڭ جانى اۋىرعاندا جانى بىرگە كۇيزەلەتىن، باۋىرمال بولماسقا تاعى مۇمكىن ەمەس». احاڭنىڭ ايتىپ وتىرعانى  ادام بالاسىنىڭ ءوز ۇلتىنىڭ تاعدىرىنا دەگەن تابيعي جاناشىرلىعى، ادامگەرشىلىگى. وسىنى سوۆەتتىڭ وسپادار ساياساتى بەينەبىر ادامعا ءتان ەمەس تەرىس ارەكەت رەتىندە باعالادى. ار ءبىلىمىن ناسيحاتتاعان شاكارىم قاجىنىڭ، «ادامدىق ديقانشىسى» بولعان احاڭدار توبىنىڭ ۇلى گۋمانيزمىن كورۋگە سوۆەتتىك ساياز ساياساتتىڭ ورەسى دە جەتپەدى، باعىتى دا كەلىسپەدى.

الاش قوزعالىسىنىڭ - قازاقتىڭ جاڭعىرۋ ءداۋىرى بولعاندىعىن، ونىڭ ەلىم دەگەن، جۇرتىم دەگەن ازاماتتاردىڭ باسىن قوسقاندىعىمەن دە دالەلدەۋگە بولادى. ابىلاي زامانىندا سىرتقى جاۋدىڭ قاۋىپ-قاتەرىنەن باسى قوسىلعان قازاق، كەنەسارى، ماحامبەت، اباي داۋىرىندە «باس-باسىنا بي بولعان» قازاق الاش تۇسىندا باس بىرىكتىردى، وي بىرىكتىردى، قيمىل بىرىكتىردى. ونىڭ نەگىزىندە وتانىنا، سول وتانىنىڭ ۇرپاعىنا دەگەن ۇلى جاناشىرلىق جاتتى. بۇل ناعىز رەنەسسانستىڭ تامىرى بولارلىق گۋمانيزم ەدى. الاش قوزعالىسىنىڭ قازاق رەنەسسانسى بولعاندىعىنا بۇل قۇبىلىستىڭ مانىنەن بەيحابار ادام عانا كەلىسپەيدى. الاش قوزعالىسىن رەنەسسانس ەتۋ - ءبىزدىڭ قالاۋىمىز بەن ەركىمىز ەمەس. اقيقاتى سولاي. الاش قوزعالىسىن رەنەسسانستىق قۇبىلىس رەتىندە پروفەسسور د.قامزابەكۇلى «الاش جانە ادەبيەت» مونوگرافياسىندا قاراستىرعان بولاتىن. قازىرگى كەزەڭدە الاش قوزعالىسىنىڭ رەنەسسانستىق سيپاتى قازاق عىلىمى شۇعىلداناتىن ىرگەلى ماسەلەگە اينالۋى ءتيىس دەپ ويلايمىز.

الاش قوزعالىسىنا، ودان تۋىنداعان الاش پارتياسىنا، الاشوردا ۇكىمەتىنە باعا بەرگەندە ءبىز مىنا ماسەلەگە دە كوڭىل اۋدارۋىمىز كەرەك سياقتى. پاتشالىق رەسەيدىڭ ءۇش گەنەرال-گۋبەرناتورلىعىنا، قازاقتىڭ ءۇش جۇزىنە ءبولىنىپ ءومىر ءسۇرىپ جاتقان الىپ دالانىڭ وقىعان ازاماتتارى ۇلت تاريحىندا تۇڭعىش رەت تىزە قوسىپ، ءبىر جاعادان باس، ءبىر جەڭنەن قول شىعارىپ، تۋعان جۇرتىنىڭ ازاتتىعى ءۇشىن ساياسي جولدا باس بىرىكتىردى. باتىسى بوكەي ورداسىنان شىعىسى جايساڭعا دەيىنگى، سولتۇستىگى ومبىدان وڭتۇستىگى تاشكەنگە دەيىنگى ارالىقتاعى ۇلتىن ەرەكشە سۇيەتىن، وعان شىن جانى اشيتىن قازاقتار الاش ۇرانىنىڭ استىنان تابىلدى. مۇنداي ساياسي-قوعامدىق ماندەگى ۇلى ىستە ۇيىسۋ - ىلگەرىدەگى عاسىرلاردى قوسپاعاندا، ءتىپتى بەرىدەگى شوقان مەن اباي زامانىندا دا بولعان ەمەس. ياعني، الاش قوزعالىسى ءداۋىرى - قازاقتىڭ ۇلت رەتىندە بىرىگۋ، تۇتاسۋ، ەتەنە ارالاسۋ ءداۋىرى بولدى. بۇل - ەرەكشە باعاعا يە بولارلىق ايرىقشا جاعداي. وعان قازاقستاننىڭ ءتورت تۇكپىرىنىڭ بارلىعىن قامتىعان وبلىستىق، ۋەزدىك، بولىستىق قازاق سيەزدەرى، الاش باعىتىن قولداعان ءىرىلى-ۇساقتى باسقوسۋلار، جەر-جەردە قۇرىلعان قازاق كوميتەتتەرى مەن بولىمدەرى كۋا.

بۇل بىرىكتىرۋ، تۇتاستىرۋ ۇدەرىسى قيىندىقپەن ءجۇردى. الاش قوزعالىسى  تاريح ساحناسىنا شىققاندا 1867-1868 جىلدارداعى جاڭا نيزامنان كەيىن بۇكىل قازاق دالاسىندا وتارشىلداردىڭ ءبولىپ الىپ بيلەۋ ساياساتىنىڭ ابدەن كۇش العان كەزەڭى ەدى. وعان جەرگىلىكتى ايماقتارداعى ورىس شەنەۋنىكتەرى مەن  اسكەريلەرىنىڭ ءبىر قازاقتى رۋ-رۋعا ءبولىپ، بولىستىققا تالاستىرۋى، ەڭ شۇرايلى جەرلەرگە كەلىمسەكتەردى ورنالاستىرۋى سياقتى ۇلتتىڭ ۇيىسۋىنا كەدەرگى كەلتىرەر وتارشىلداردىڭ جوسپارلانعان ساياسي-الەۋمەتتىك شارالارىن قوسىڭىز. مىنە، وسى وتارلىق ساياسات، ءبىر جاعىنان، الاش قوزعالىسىنىڭ ءوزىن سوعان قارسىلىق رەتىندە دۇنيەگە اكەلسە، ەكىنشى جاعىنان، ونىڭ كەڭىنەن ورىستەۋىنە دە ۇلكەن بوگەسىن بولىپ كەلدى. بۇل الاش قوزعالىسىنىڭ باسىندا تۇرعان ازاماتتاردان جان-جاقتى ءبىلىمدى، ەرەن ەرىكتى، مۇقالماس قايراتتى تالاپ ەتتى. الاش قايراتكەرلەرى وسى ۇلكەن سىندى ابىرويمەن ورىنداي الدى. ءوز زامانىنىڭ مۇمكىندىكتەرى اۋقىمىندا ولار ۇلتتىق مۇراتتى تۋ ەتىپ، قازاق دالاسىن الاش رۋحىنا بولەدى. كەشەگى كەنەسارى زامانىندا باسىلعان كەۋدە مەن ەڭسەنى كوتەردى. وتارشىلداردىڭ ارباۋىنداعى ۇيقىلى ەلدى وياتتى. ءسويتىپ، ەلدى بىرلىككە شاقىردى، حالىقتى ەركىندىككە سەندىرە الدى. بۇل ناعىز ۇلتتىق جاڭعىرۋدى تۋعىزعان ۇلى ىستەر تولقىنى ەدى.

الاش جەتەكشىلەرىنىڭ ۇلت-ازاتتىق ۇراندارى سول ءداۋىردىڭ وقىعان تالاپتى، تالانتتى جاستارىن باۋراپ الدى. تۋعان حالقىنىڭ ءحالىن سەزىپ، ءبىلىپ وسكەن ورەلى جاس بۋىن وكىلدەرى ۇلت-ازاتتىق قوزعالىسى قايراتكەرلەرىنىڭ يدەيالارىن قولداپ، سولارمەن بىرگە قيمىل جاسادى. قوزعالىسقا قاتىستى قۇجاتتاردان الاش قايراتكەرلەرىنىڭ ولاردى ىسكە جۇمىلدىرىپ، قاجەت جەرىندە ءتيىستى تاپسىرمالار بەرىپ وتىرعاندىعىن بايقاۋعا بولادى. الاش قوزعالىسىنا قاتىسقان 17-25 جاس ارالىعىنداعى جاستاردىڭ ىشىنەن كەيىن كوپتەگەن مەملەكەت، قوعام قايراتكەرلەرى، اقىن-جازۋشىلار، عالىمدار شىققانى بەلگىلى. ايتالىق، م.جۇماباەۆ، س.تورايعىروۆ، م.اۋەزوۆ، س.قوجانوۆ، س.سادۋاقاسوۆ، ق.ساتپاەۆ سياقتى اسا كورنەكتى ەسىمدەردىڭ  ازاماتتىق، شىعارماشىلىق تۇلعاسى الاش قوزعالىسى تۇسىندا قالىپتاسقانى بەلگىلى.

الاش قوزعالىسى - ءبىر جىلدىڭ نەمەسە ەكى-ءۇش جىلدىڭ جەمىسى ەمەس، ءوزىنىڭ باستاۋ كوزدەرىن 1917 جىلدان الدەقايدا بۇرىن الاتىن ىشكى ەۆوليۋتسيالىق جولى بار دايىندالعان، ءپىسىپ-جەتىلگەن ۇلى قوزعالىس ەدى. ونى الاش تاريحىن زەرتتەگەن زيالى قاۋىم وكىلدەرى ايتىپ ءجۇر. الاش قوزعالىسىنىڭ باستالۋ كەزەڭى جونىندە اڭگىمە بولعاندا، كوبىنەسە، 1905 جىلى قوياندى جارمەڭكەسىندە دۇنيەگە كەلگەن قارقارالى قۇزىرحاتى ايتىلادى. ءبىزدىڭ ويىمىزشا دا، الاش قوزعالىسىنىڭ ءورىس الۋى وسى تۇستان باستالادى. ونىڭ ساياسي-تاريحي سەبەپتەرى رەتىندە، ەڭ الدىمەن، وسى تاريحي كەزەڭدە ۇلت ماسەلەسىن كوتەرە الاتىن، ونى قالىڭ بۇقاراعا جەتكىزە الاتىن ۇلتتىق زيالى قاۋىمنىڭ قالىپتاسا باستاعاندىعىن ايتامىز. سونداي-اق وعان رەسەيدەگى بۋرجۋازيالىق توڭكەرىستى، پاتشا مانيفەسىن قوسىپ ايتۋعا بولادى. ال جالپى قازاقتىڭ باسىن قوسۋ، سول ءۇشىن سيەز اشۋ، بەلگىلى ءبىر ۇيىم قۇرۋ ماسەلەسىنە كەلسەك، وندا بۇل ماسەلەدە قازاق وكىلدەرى قاتىسقان 1905-1906 جىلدارداعى بۇكىلرەسەيلىك ءبىرىنشى-ءۇشىنشى مۇسىلمان سيەزدەرىن، 1906-1907 جىلدارى رەسەيدىڭ ءبىرىنشى-ەكىنشى مەملەكەتتىك دۋمالارىنا ءا.بوكەيحاننىڭ، ا.ءبىرىمجانوۆتىڭ، ا.قالمەنوۆتىڭ، ب.قاراتاەۆتىڭ، م.تىنىشباەۆتىڭ، ب.قۇلمانوۆتىڭ، ش.قوسشىعۇلۇلىنىڭ ت.ب. قازاقتاردىڭ سايلانعاندىعىن ايتۋعا بولادى. مىنە، وسى توپ جانە وعان قوسىلعان الدىڭعى قاتارلى قازاق وقىعاندارى قاۋىمداسىپ، ورتاق مۇددە توڭىرەگىنە شوعىرلاندى. وسى ارادا 1905 جىلدىڭ جەلتوقسان ايىندا ورال قالاسىندا ءا.بوكەيحان، ج.سەيدالين، ب.قاراتاەۆ، ب.سىرتانوۆ، ح.دوسمۇحامەدۇلى، م.تىنىشباەۆتاردىڭ قاتىسۋىمەن بولعان بەس وبلىس قازاقتارىنىڭ سيەزىن ايتىپ وتكەن ءجون. ارينە، بۇل سيەز، كەيىنىرەك وتكەن سيەزدەر سياقتى، ىرگەلى ماسەلەلەر كوتەرمەسە دە، قازاق زيالىلارىنىڭ توپتاسا الاتىن مۇمكىندىگىن كورسەتە العان ەڭ العاشقى باسقوسۋ بولاتىن. ال ەلدىڭ باسىن قوسىپ، حالىقتىڭ مۇڭ-مۇقتاجىن ايتۋعا ءتيىستى جانە ونى شەشۋدىڭ جولدارىن ايقىنداماق سيەز اشۋ ماسەلەسى، اسىرەسە، 1913 جىلدان باستاپ جۇيەلى تۇردە كوتەرىلە باستاعاندىعىن بايقايمىز. تاريحي دەرەكتەرگە سۇيەنسەك، پاتشا جاندارمەرياسىنىڭ اقپارات حاتتارىندا سيەز وتكىزۋدىڭ باستاماشىلارى رەتىندە جانشا سەيدالين، رايىمجان مارسەكوۆ، باقىتجان قاراتاەۆ، بارلىبەك سىرتانوۆ كورسەتىلەدى. وسىنداي بىرنەشە قۇجاتتا سيەزدى ۇيىمداستىرۋشى رەتىندە جانشا سەيداليننىڭ ەسىمى ءجيى كەزدەسەدى. 1913 جىلى «ايقاپ» جۋرنالىندا سيەز شاقىرۋ جونىندە ج.سەيدالين «ازىپ-توزىپ كەتپەسكە نە امال بار؟» اتتى ۇندەۋ ىسپەتتى حاتىن جاريالايدى. بۇل حاتتا سيەز شاقىرۋ ماسەلەسىندە ب.قاراتاەۆتان، ب.قۇلمانوۆتان، ءا.بوكەيحاننان، ا.بايتۇرسىنۇلىنان، ر.مارسەكوۆتەن، م.تىنىشباەۆتان، س.لاپيننەن، ح.دوسمۇحامەدۇلىنان، ءا.الدياروۆتان، م.سەراليننەن، جانايداروۆتان، م.دۋلاتوۆتان، ب.ەسماحانوۆتان، ز.سەيداليننەن، ب.سىرتانوۆتان، ج.اقپاەۆتان حات كۇتەتىنىن جازادى. ج.سەيداليننىڭ بۇل حاتىنا ءا.بوكەيحان اشىق حات تۇرىندە جاۋاپ جازادى. ول حاتىن: ««ايقاپقا» جيھانشا مىرزا حات جازىپ وتىر. قازاق بالاسى باس قوسسا، قازاق جۇمىسى جاقسى ورىنعا بارار ەدى دەيدى. قازاق بالاسى باس قوسىپ، شارۋا، جۇرت پايداسىن سويلەپ، ءىس قىلىپ تىربانسا، بىرتە-بىرتە قازاق بالاسى ىلگەرى باسۋعا باسقىش تابىلار ەدى دەپ ءبىز دە ويلايمىز» - دەپ باستاپ، سيەزدىڭ قاجەتتىلىگىن دالەلدەي كەلە: «ءتىرى بولسام، حان بالاسىندا قازاقتىڭ حاقىسى بار ەدى، قازاققا قىزمەت قىلماي قويمايمىن» دەگەن سەرتتى سوزدەرىمەن حاتىن اياقتايدى. مىنە، وسى جىلدان باستاپ پىكىر جۇزىندە كوتەرىلە باستاعان جالپىقازاق سيەزىن اشۋ ماسەلەسى 1917 جىلعا دەيىن جالعاستى. ويتكەنى، پاتشالىق رەسەيدىڭ وتارشىلدىق قاتال ساياساتى قازاق زيالىلارىنىڭ بۇل ماقساتىن ىسكە اسىرماي كەلدى. ونى جۇزەگە اسىرۋدىڭ ءساتى اقپان توڭكەرىسىنەن كەيىن عانا مۇمكىن بولدى. ورىس پاتشاسى تاعىنان تۇسكەن توڭكەرىستەن كەيىن قازاقستاننىڭ ءار تۇكپىرىندە قازاق ازاماتتىق كوميتەتتەرى قۇرىلا باستادى. ونىڭ جۇمىس ىستەۋىنە ۋاقىتشا ۇكىمەت كوميسسارلارىنىڭ وڭ ىقپالى ءتيدى. ماسەلەن، ءا.بوكەيحاننىڭ ۋاقىتشا ۇكىمەتتىڭ تورعاي وبلىستىق كوميسسارى بولۋى، م.تىنىشباەۆتىڭ ۋاقىتشا ۇكىمەتتىڭ تۇركىستان كوميتەتىنىڭ مۇشەسى بولۋى. اتالعان جىلدىڭ ءساۋىر-مامىر ايلارىندا تورعاي، جەتىسۋ، ورال، ومبى، سەمەي قالالارىندا وبلىستىق قازاق سيەزدەرى ءوتتى. بۇل وبلىستىق سيەزدەر ۇلت-ازاتتىق قوزعالىستىڭ قارقىن الۋىنا ىقپال ەتە وتىرىپ، شىلدە ايىندا وتكەن ءبىرىنشى جالپىقازاق سيەزىن دايىندادى. 1917 جىلدىڭ 21-26 شىلدەسى ارالىعىندا وتكەن بۇل سيەز مەملەكەتتىك قۇرىلىس، ساياسي پارتيا، قۇرىلتاي جينالىسىنا، مۇسىلماندار كەڭەسىنە دەپۋتاتتار سايلاۋ، پارتيا باعدارلاماسىن دايىنداۋ ماسەلەلەرىن كوتەردى. ءبىزدىڭ ويىمىزشا، سيەزدىڭ باستى ماڭىزدىلىعى - حاندىق داۋىردەن كەيىن بارشا قازاقتىڭ باس كوتەرەر كورنەكتى تۇلعالارىن بىرىكتىرىپ، ءىرى ەلدىك ماسەلەلەردى شەشۋدە ولاردىڭ بىرلىك جولىنان تابىلاتىندىعىن دالەلدەگەن سەنىم شاراسى بولۋىندا دا ەدى.

1917 جىلدىڭ 5-13 جەلتوقسانىندا وتكەن ەكىنشى سيەز قازاق اۆتونومياسىن جاريالادى، حالىق كەڭەسىن سايلادى، الاشوردا ۇكىمەتىنىڭ توراعالىعىنا دەموكراتيالىق، بالامالى جولمەن ءاليحان بوكەيحان سايلاندى. الاش قوزعالىسى، ەندىگى جەردە ساياسي كۇشكە، قولىندا بيلىگى بار ۇكىمەتكە اينالدى. بۇل از ۋاقىت بولسا دا يمپەريا قۇرساۋىنان شىققان حالىقتىڭ ءوز مەملەكەتتىلىگىن قالىپتاستىرۋعا جاساعان تاريحي قادامى بولاتىن. وسى كەزەڭدەگى تاريحي قۇجاتتاردان، ءباسپاسوز ماتەريالدارىنان جالپى قازاق قوعامىنىڭ الاش يدەياسىنا تارتىلعانىن، الاش ۇكىمەتىن قولداعانىن اڭعارۋعا بولادى.

قوزعالىستىڭ ورىستەۋىنە يسلام ءدىنىنىڭ ماڭىزى ەرەكشە بولعاندىعىن ۇمىتپاۋىمىز قاجەت. الاش قايراتكەرلەرىنىڭ يماندىلىعى مەن كىسىلىك قاسيەتتەرى - ولاردىڭ مۇسىلمانشا تاربيە، ءبىلىم العانىنان دارىعان تابيعي قاسيەت. ۇلت-ازاتتىق كۇرەستىڭ ىشىندە يسلام ءدىنىنىڭ كوپتەگەن ءىرى وكىلدەرى بولدى. سونداي-اق، قوزعالىستىڭ قارقىندى جۇرۋىنە، زيالىلاردىڭ باس بىرىكتىرۋىنە مۇسىلمان سيەزدەرىنىڭ، مۇسىلمان فراكتسياسىنىڭ، «شۋرا-ي-يسلام» سياقتى قوعامدىق-ساياسي ۇيىمنىڭ رولدەرى ايرىقشا بايقالدى. ءبىرىنشى، ەكىنشى جالپىقازاق سيەزدەرىندە ءدىن ماسەلەسى كۇن تارتىبىندەگى باستى ماسەلەلەردىڭ ءبىرى بولدى. «الاش» پارتياسى باعدارلاماسىنا ءدىن ءىسى جەكە تاراۋ رەتىندە ەنگىزىلگەن بولاتىن. سونىمەن بىرگە، ءدىن بىرلىگى سول تۇستا قازاق، تاتار، باشقۇرت، قىرعىز، ءازىربايجان ت.ب. ۇلتتاردان شىققان ەلشىل قايراتكەرلەردىڭ ورتاق مۇددە تۇرعىسىنان سەرىكتەسىپ، ءوزارا بايلانىستا بولۋلارىنا، ۇلت تاۋەلسىزدىگى ماسەلەسى توڭىرەگىندە ۇيىمداسۋلارىنا ايتۋلى ىقپال جاسادى.

الاش قۇبىلىسى - سول تۇستاعى قازاق قوعامىنىڭ بارلىق جاعىن قامتىعان سالالى، سارالى قۇبىلىس. بۇل قۇبىلىس، سونداي-اق، قازاق ءومىرىنىڭ وتكەنىن بەزبەندەۋگە دەن قويعان، بۇگىنگىسىن تارازىعا سالعان جانە بولاشاققا باعىت ايقىنداعان، تاۋەلسىزدىكتى عانا مۇرات ەتكەن قاسيەتتى قۇبىلىس. الاش قوزعالىسى سول تۇستاعى قازاقتىڭ ساياسات، ادەبيەت، ونەر قايراتكەرلەرىن، ءدىنباسىلارىن، وقىمىستىلارىن، باقۋاتتى ازاماتتارىن مەديتسينا، تەحنيكا، اۋىل شارۋاشىلىعى، ەكونوميكا، زاڭ، اسكەري سالالارداعى ماماندارىن توپتاستىرا وتىرىپ، وزدەرى ءومىر سۇرگەن تاريحي-قوعامدىق بولمىسقا رەفورما جاساۋدى مىقتاپ قولعا العان، جىگەرى مەن سەنىمى جەتكىلىكتى، باعدارلاماسى ايقىن، ماقساتى زور قوزعالىس بولاتىن.

الاش قوزعالىسىنىڭ كوپجىلدىق تاريحىندا جانە وبلىستىق، جالپىقازاق سيەزدەرىندە الاشوردا ۇكىمەتىنىڭ جۇمىسىندا ۇنەمى باستى نازاردا بولعان ماسەلەنىڭ ءبىرى - جەر ماسەلەسى. ونى الاش كوسەمدەرى وتە جاقسى تۇسىنگەن بولاتىن. ايتالىق، سول داۋىردە ءا.بوكەيحان: «جەر ماسەلەسى - ءومىر ءسۇرۋ ماسەلەسىنىڭ ەڭ زورى» دەگەن بولاتىن. ءبىرىنشى جالپىقازاق سيەزىنىڭ قاۋلىسىندا: «قازاق حالقى وزىنە ەنشىلى جەرگە ورنىعىپ بولعانشا قازاق جەرى ەشكىمگە بەرىلمەسىن» دەلىنسە، بۇل «الاش» پارتياسىنىڭ باعدارلاماسىندا: «ۋچرەديتەلنوە سوبرانيە نەگىزگى زاكون جاساعاندا جەر سىباعاسى الدىمەن جەرگىلىكتى جۇرتقا بەرىلسىن دەۋ; قازاق جەر سىباعاسىن وتىرعان جەرلەردەن الىپ ورناسقانشا، قازاق جەرىنە اۋعان مۇجىق كەلمەۋ» دەلىنىپ بەكىتىلە ءتۇستى. اشاشوردا ۇكىمەتى اۆتونوميا جاريالاي وتىرىپ، ونىڭ ءبىرىنشى بابىندا: «بوكەي ەلى، ورال، تورعاي، اقمولا، سەمەي، جەتىسۋ، سىرداريا وبلىستارى، فەرعانا، سامارقاند وبلىستارىنداعى ءھام ءامۋداريا بولىمدەرىندەگى قازاق ۋەزدەرى، زاكاسپي وبلىسىنداعى ءھام التاي گۋبەرنياسىنداعى ىرگەلەس وبلىستاردىڭ جەرى بىرىڭعاي، ىرگەلى حالقى قازاق-قىرعىز قانى، تۇرمىسى، ءتىلى ءبىر بولعاندىقتان، ءوز الدىنا ۇلتتىق، جەرلى اۆتونوميا قۇرۋعا...» دەپ جەر تۇتاستىعىن باستى ماسەلە رەتىندە بەكىتتى. الاشوردا ۇكىمەتى 1918 جىلى 24 ماۋسىمدا «الاش اۆتونومياسىنىڭ جەرىندە جەر پايدالانۋ تۋرالى ۋاقىتشا ەرەجە» ءوزىنىڭ مازمۇنى مەن پارمەنى جاعىنان ماڭىزدى قۇجاتتاردىڭ ءبىرى بولدى. 11 باپتان تۇراتىن بۇل ەرەجەدە جەردى پايدالانۋدىڭ نەگىزگى ءتارتىبى كورسەتىلدى. الاش قوزعالىسىنىڭ، الاشوردا جەتەكشىلەرىنىڭ اسا ءىرى تاريحي ەڭبەگى قازاق جەرىن ساقتاپ قالۋىمەن بايلانىستى. وسى كۇنگى قازاقستان رەسپۋبليكاسى جەرىنىڭ تۇتاستىعى مەن ساقتالىپ قالۋىندا الاش قايراتكەرلەرىنىڭ وراسان زور ەڭبەگى جاتىر. ولاردىڭ كەڭەس ۇكىمەتىنىڭ باسشىلارىمەن كەلىسسوزدەرى، اسىرەسە، ا.بايتۇرسىنۇلىنىڭ وسى باعىتتاعى قاجىرلى ەڭبەگى كەيىن، قازاق اۆتونوميالىق سوۆەتتىك سوتسياليستىك رەسپۋبليكاسىن قۇرۋ كەزىندە وسى اۆتونوميانىڭ اۋماعىن بەلگىلەۋدە شەشۋشى ماڭىزعا يە بولدى.

قوزعالىستىڭ ورىستەۋىنە اقىن-جازۋشىلاردىڭ قالامگەرلىك تە، قايراتكەرلىك تە ۇلەستەرى ايرىقشا بولدى. ءبىزدىڭ ويىمىزشا، الاش قوزعالىسى ءداۋىرى - ۇلتتىق جازبا ادەبيەتىنىڭ تاريحىنداعى ەرەكشە جىلدار. قازاقتىڭ جازبا ادەبيەتىنىڭ ومىرگە كەلۋىنىڭ باستاپقى كەزەڭى اباي زامانىمەن بايلانىستى بولعانىمەن، ونىڭ بۋىنى بەكىپ، بۇعاناسى قاتۋى حح عاسىردىڭ العاشقى ونجىلدىقتارىنا كەلەدى. ءحىح عاسىردىڭ ەكىنشى جارتىسىنداعى جازبا ادەبيەتكە ىبىراي التىنسارين، اباي، شاكارىم، ءماشھۇر-ءجۇسىپ كوپەيۇلى، نارمانبەت ورمانبەتۇلى ت.ب. كەيبىر جەكەلەنگەن ادەبيەت وكىلدەرىنىڭ شىعارماشىلىعى مىسال بولا السا، كەلەسى عاسىردىڭ باسىندا جازبا ادەبيەت وكىلدەرىنىڭ سانى ەسەلەپ ارتتى. جازبا ادەبيەتتىڭ جارىق كورەتىن قالىپتارى - ءباسپاسوز، كىتاپ باسۋ ءىسىنىڭ دامۋى جازبا ادەبيەتتى وركەندەتە ءتۇستى. ەندىگى جەردە ادەبيەت وقىرمانعا ارنالا باستادى. «ايقاپ» جۋرنالى، «قازاق» ت.ب. گازەتتەر كوركەم ويدى مىڭداعان وقىرمانعا جەتكىزۋشىگە اينالدى. ۇشىنشىدەن، كوركەم پروزا، دراما، ادەبي سىن ۇلگىلەرى تۋىپ قالىپتاستى. ادەبي سىننىڭ قالىپتاسۋى، ونىڭ شىعارماعا، ادەبي مۇراعا، ادەبي پروتسەسكە باعا بەرۋى - جازبا ادەبيەتتىڭ ەسەيە باستاعاندىعىنىڭ ايعاعى بولدى. اباي شىعارمالارىنىڭ تۇڭعىش جيناعىنىڭ جارىق كورۋى - جازبا ادەبيەتتىڭ قالىپتاسۋىنا يگى ىقپال ەتسە، مىرجاقىپتىڭ «ويان، قازاعى!»، احاڭنىڭ «ماساسى» ادەبيەتتەگى ۇلتشىلدىق، ەلشىلدىك ۇرانداردى كۇشەيتتى. ءسويتىپ، بۇل جاڭاشىل ءداستۇردى جۇسىپبەك، ماعجان، سۇلتانماحمۇت، مۇحتار، بەيىمبەت سەكىلدى جاس دارىندار سونى كوركەمدىك ساپادا، تىڭ قىرىنان جالعاستىرىپ اكەتتى. سونىڭ ناتيجەسىندە، الاشتىڭ قالام قايراتكەرلەرى قازاقتىڭ تۇڭعىش روماندارى مەن درامالىق شىعارمالارىن، العاشقى ادەبي-سىن  ماقالالارىن دۇنيەگە كەلتىردى. قازاقتىڭ ءسوز ونەرىن جانرلىق جاعىنان دا، يدەيالىق-كوركەمدىك جاعىنان دا بايىتىپ، جازبا ادەبيەتىن قالىپتاستىردى. شاماسى ون-ون بەس جىلدىڭ ىشىندە الاش قالامگەرلەرىنىڭ ەرەن قابىلەتى، ۇلتىنا دەگەن ەرەكشە ماحابباتى، تۋعان جۇرتىنىڭ بۇگىنگىسىنە كوڭىلى تولماعان كۇدىگى مەن ازات بولاشاعىنا سەنگەن ءۇمىتى كەيىنگىلەرگە ۇلگى بولارلىق ادەبي تۋىندىلاردى ومىرگە اكەلدى. الاش ۇراندى ادەبيەتتىڭ بەتى مەن ەكپىنى، باعىتى مەن مازمۇنى احاڭ باستاعان قازاق اقىن-جازۋشىلارىنىڭ ۇستالىپ كەتكەن كەزەڭىنە دەيىن، ياعني 1920 جىلداردىڭ سوڭىنا دەيىن جالعاستى. سول ەكپىن، سول بەت، سول باعىت قاشاندا ۇلتىنا پەرزەنتتىك سۇيىسپەنشىلىگى مەن ادالدىعىن ساقتاعان قالامگەرلەردىڭ شىعارماشىلىعىندا باياۋ بولسا دا قان تامىرىنداي بۇلك-بۇلك سوعىپ جاتتى. الاشتىق سارالى جولدان اۋىتقىعان سوۆەتتىك ادەبيەت اسىرە قىزىلدىڭ تەز وڭاتىنىن سەزبەستەن، ادامعا ەمەس، ساياساتقا قولبالالىق، قۇلدىق ساپارىن ايعاي-شۋمەن، بەتتەن الۋمەن باستاپ، ءبىر كىسىنىڭ عۇمىرىنداي عانا ءومىر كەشتى. اۋەلدەن تازا، اۋەلدەن كوركەم، اۋەلدەن ادامعا، ۇلتقا دەگەن جاناشىرلىق پەن ىزگىلىككە، شۋاق پەن مەيىرىمگە تولى «الاش ادەبيەتى» اتالاتىن الىپ بايتەرەك قايتا جاڭعىرىپ، ىزگىلىك تۇقىمدارىن شاشا باستادى. ەندىگى جەردە قازاق بالاسى جاساعانىنشا جاسايتىن ونىڭ بايتاق تا باياندى ماڭگىلىك ونەگەلى ساپارى باستالدى.

قانداي ۇلتتىڭ بولماسىن مادەني دەڭگەيىن كورسەتەتىن فاكتورلاردىڭ ءبىرى -  تەاتر ونەرىمەن بايلانىستى ەكەندىگى ءمالىم. بۇل جولدا دا الاش زيالىلارى «تۇڭعىش دەگەن» اتاققا يە. ايتالىق، ب.سەركەباەۆ، م.اۋەزوۆ، ج.ايماۋىتوۆ قازاقتىڭ العاشقى درامالىق شىعارمالارىن جازسا، م.اۋەزوۆتىڭ «ەڭلىك-كەبەگى» تۇڭعىش تەاترلىق قويىلىم بولعانى بەلگىلى. ال، ق.كەمەڭگەرۇلىنىڭ «التىن ساقينا» پەساسىمەن مەملەكەتتىك ۇلت تەاترى تۇڭعىش شىمىلدىعىن اشقان بولاتىن. جالپى ءوز زامانىندا الاش وكىلدەرى ۇلت مادەنيەتىن، ونەرىن تانىتۋعا، ناسيحاتتاۋعا قاتىستى بىرقاتار تاعىلىمدى شارالار اتقاردى.

الاش قايراتكەرلەرىنىڭ ءتىل سالاسىنداعى تاعىلىمىن بيىك ءبىر اسقارعا تەڭەسە بولعانداي. سول اسۋدىڭ توڭىرەگىندە الاش زيالىلارىنىڭ قازاق ءتىلىن دامىتۋداعى ەڭبەكتەرىن ەرەكشە بولە-جارا ايتۋعا بولادى. الاش زيالىلارىنىڭ دەربەس مەملەكەتتىلىككە ۇمتىلىستارىندا قازاق ءتىلىنىڭ مارتەبەسى تۋرالى دا ويلار مەنمۇندالاپ تۇردى. ونى ولاردىڭ سول تۇستا جازعان ماقالالارىنان جانە ا.بايتۇرسىنۇلىنىڭ، س.سادۋاقاسۇلىنىڭ وقۋ كوميسسارياتىندا باسشىلىق ەتكەن كەزىندەگى ءىس-قيمىلدارىنان اڭعارۋعا بولادى. ءتىل - ۇلت رۋحانياتىنىڭ نەگىزگى وزەگى ەكەندىگى دە الاش زيالىلارىنىڭ قوعامدىق ويلارىنان جانە كوركەم شىعارماشىلىعىنان كورىنىپ جاتتى. ءتىلدىڭ قوعامداعى ورنى مەن ءرولى جونىندەگى قيسىندى پىكىرلەر احاڭ باستاعان الاششىلداردىڭ ماقالالارىنان كورىنىپ جاتتى. سونداي-اق، تۋعان ءتىل تاقىرىبى ۇلتتى ۇيىستىرۋشى، حالىقتىڭ ءتول بولمىسىن ايقىنداۋشى فاكتور رەتىندە قازاق پوەزياسىندا، اسىرەسە، م.جۇماباەۆ، س.تورايعىروۆ ولەڭدەرىندە ەرەكشە لەپپەن جىرلانا باستادى.

اباي زامانىندا ومىرگە كەلىپ، وركەن جايا باستاعان جازبا ادەبيەتتىڭ ناعىز باعبانشىلارى الاش ۇراندى ادەبيەت وكىلدەرى بولدى. ا.بايتۇرسىنۇلى، م.دۋلاتوۆ، ع.قاراش، ج.ايماۋىتوۆ، م.جۇماباەۆ، س.تورايعىروۆ، م.اۋەزوۆ، ق.كەمەڭگەرۇلى، ب.كۇلەەۆ ت.ب. الاش قوزعالىسىنىڭ بەلدى، بەلسەندى مۇشەلەرى قازاقتىڭ جازبا ادەبيەتىن تاقىرىپتىق-يدەيالىق، جانرلىق، كوركەمدىك تۇرعىدان بايىتتى، كەڭىتتى. ياعني، نەگىزىنەن اۋىزشا ايتىلىپ، تىڭدالىپ جۇرگەن كوركەم ءسوز ۇلگىلەرى حاتقا ءتۇسىپ، جازۋ تۇرىندە گازەت، كىتاپ بەتتەرىنە كوشە باستادى. بۇل ادەبيەتتىڭ ءومىر ءسۇرۋ، تارالۋ ءتيپىن عانا وزگەرتىپ قويماي، ەڭ باستىسى، جازۋدىڭ مادەنيەتىن ارتتىردى. كوركەم ويدى جەتكىزۋدىڭ تىلدەگى ستيليستيكالىق مۇمكىندىكتەرىن ەسەلەدى. سوعان وراي جاڭا كوركەم تۇرلەر پايدا بولدى، تىڭ ءسوز تىركەستەرى مەن سويلەمدەر جاسالدى. جازبا ادەبيەت ۇلگىلەرى دايىندىقپەن، قاجەتتى ماتەريالدار جيناۋمەن، ۇزاق تولعانۋمەن جازىلاتىن دۇنيەلەر بولعاندىقتان، مۇندا ۇلت ءتىلىنىڭ بارلىق بايلىعى مەن بەينەلىلىگىن سارقا پايدالانۋعا زور مۇمكىنشىلىكتەر تۋدى. تۋعان ءتىلىنىڭ وسى مۇمكىنشىلىكتەرىن تۋمىسىنان تالانتتى، ۇلتىنا ۇلى ماحابباتتارى تابيعي الاش ۇلاندارى ۇتىمدى پايدالانا الدى. ءسويتىپ، قانداي دا ءبىر قاساڭدىقتان ادا، ادامي قۇندىلىقتاردى تۋ ەتكەن، حالقىنىڭ حالىنە، ۇلتىنىڭ ۇيىسۋىنا زەرەك وي، ادال نيەتپەن كومكەرىلگەن كوركەم تۋىندىلار دۇنيەگە كەلدى. بۇل «الاش ادەبيەتى» دەپ اتالاتىن جاڭا ادەبي ءداۋىردىڭ باستاپقى كەزەڭدەرىندە ۇرانشىلدىق، ناسيحاتشىلدىق باسىم بولعانىمەن، شامامەن جاس دارىندار ج.ايماۋىتوۆ، م.جۇماباەۆ، م.اۋەزوۆتەردىڭ شىعارمالارى جازىلا، جارىق كورە  باستاعان تۇستان بەرى قاراي كوركەمدىگى كەمەل دۇنيەلەر بوي كورسەتە باستادى. وسى ەۆوليۋتسيالىق جول - الاش ادەبيەتىنىڭ تەز ءوسىپ، جەدەل جىلدامدىقتارمەن ىلگەرىلەگەنىن كورسەتەدى. ونىڭ مىسالى، «ويان، قازاق!» پەن «باتىر بايان»، «قورعانسىزدىڭ كۇنى»، «اقبىلەك» ارالىقتارى.

قازاقتىڭ جازبا ادەبي تىلىندەگى پۋبليتسيستيكالىق ءستيلدىڭ قالىپتاسۋى 1905-1918 جىلدار ارالىعىندا ءباسپاسوز قۇرالدارىنىڭ كوبەيە تۇسۋىمەن تۇسىندىرىلەتىندىگى بەلگىلى. وسى تۇستاعى ءباسپاسوز بەتتەرىنەن تىلىمىزدەگى پۋبليتسيستيكالىق ءستيلدىڭ قالىپتاسا باستاعانىن كورەمىز. «قازاق»، «سارىارقا»، «بىرلىك تۋى»، «الاش»، «جاس ازامات» گازەتتەرىنەن جانە «ايقاپ» جۋرنالىنان ت.ب. ءباسپاسوز قۇرالدارىنان قازاق ءسوزىنىڭ قوعامدىق-الەۋمەتتىك سالانىڭ ءارتۇرىن كورسەتەتىن لەكسيكانىڭ ستيلدىك رەڭكتەرگە يە بولا باستاعانىن بايقايمىز. وسى ءباسپاسوز بەتتەرىندە ساياسي-قوعامدىق لەكسيكامەن بىرگە، ماسەلەن، جاڭا مازمۇنداعى سالتاناتتى ءستيلدىڭ دە ەرەكشە ۇلگىلەرىن اڭعارامىز.

الاش قوزعالىسى قازاقتىڭ جازبا تىلىندەگى قۇجات ءتىلىنىڭ دە بەلگىلى ءبىر قالىپتارىن ءتۇزدى. ايتالىق، ۋەزدىك، وبلىستىق، جالپىقازاق سيەزدەرىنىڭ حاتتامالارى، قاۋلىلارى، «الاش» پارتياسىنىڭ باعدارلاماسى، قاتىناس حاتتارى قۇجات ءتىلىنىڭ جاڭا باعىتتاعى لەكسيكاسىن قالىپتاستىردى. بۇعان قوسا، الاش قوزعالىسى داۋىرىندە ەپيستوليارلىق جانردىڭ قاۋىرت دامىعانىن ابدەن اڭعارۋعا بولادى. ءا.بوكەيحاننىڭ، ا.بايتۇرسىنۇلىنىڭ، م.شوقايدىڭ، م.تىنىشباەۆتىڭ، ج.سەيداليننىڭ، ح.دوسمۇحامەدۇلىنىڭ، م.دۋلاتوۆتىڭ ت.ب. حاتتارى وسى جانردىڭ تاريحىنداعى ۇزدىك ۇلگىلەر.

جازبا ادەبيەتىمىزدىڭ تاريحىنداعى الاشتىق كەزەڭدى زەرتتەۋدە قازاق لەكسيكاسىنىڭ زور مۇمكىندىكتەرىن ايقىندايتىن مىسالدار جەتكىلىكتى. ءسوز قولدانۋ، ۇعىمدى بەرۋ، تىڭ ءسوز تىركەستەرىن جاساۋ - ولاردىڭ ۇلتتىق ويلاۋ جۇيەسىن، سونداي-اق باتىس پەن شىعىس ءىلىمىن ىزدەنگىشتىكپەن زەردەلەگەنىن بايقاتادى. الاش قايراتكەرلەرى مەن قالامگەرلەرىنىڭ بۇل جورالى جولى ءىز-ءتۇسسىز كەتكەن جوق. ونىڭ تاماشا داستۇرلەرى وزىنەن سوڭعى سىرتى سوۆەتشىل ادەبيەتتەن كورىنىس تاۋىپ جاتتى. بۇل دا زەرتتەلۋىن قالاپ تۇرعان ۇلكەن تاقىرىپتىڭ ءبىرى.

الاش قوزعالىسىن قازاق رۋحانياتىنداعى تاعىلىمدى وراسان قۇبىلىس بولدى دەسەك، سونىڭ ءبىر پاراسى - قازاق ادەبي ءتىلىنىڭ جاڭا ساتىعا كوتەرىلۋىمەن ساباقتاس.

قازاق قوعامىنىڭ ويانۋىنا، سىلكىنۋىنە سول كەزەڭدەگى قازاق ءباسپاسوزى ولشەۋسىز ۇلەس قوستى. بۇل قاتاردا ۇلتتىق قوزعالىستىڭ سەرپىندى بولۋىنا، قارقىندى ورىستەۋىنە زور ىقپال جاساعان «قازاق» گازەتى الدىمەن اتالادى. احاڭ باسىندا تۇرعان بۇل ۇلى باسىلىم الاش يدەياسىن قازاق ساحاراسىنا تاراتا وتىرىپ، ءوزىنىڭ زور ميسسياسىن ابىرويمەن ورىندادى. «قازاقتان» كەيىنگى الاشتىق يدەيانى ح.عابباسوۆ پەن ر.مارسەكوۆ شىعارۋشىلارى بولعان «سارىارقا» گازەتى جانە م.شوقاي شىعارعان «بىرلىك تۋى» گازەتى  ورىستەتىپ وتىردى. بۇل گازەتتەر قازاق بالاسىنىڭ بويىنا ۇلتتىق سەزىمدى، ۇلتتىق وجدان مەن ابىرويدى ءسىڭىردى.

قازاق عىلىمىنىڭ تۋىنا الاش زيالىلارىنىڭ تىكەلەي ىقپالى تيگەنى بارىمىزگە بەلگىلى. قازاق ءتىل ءبىلىمى مەن ادەبيەتتانۋىنىڭ باسىندا احاڭ، احمەت بايتۇرسىنۇلى تۇرسا، مەديتسينا، بيولوگيا، تابيعاتتانۋ سالالارىنان ح.دوسمۇحامەدۇلى، ماتەماتيكادان م.دۋلاتوۆ پەن ءا.ەرمەكوۆ، پسيحولوگيادان ج.ايماۋىتوۆ، پەداگوگيكادان م.جۇماباەۆ، اۋىل شارۋاشىلىعىنان ت.شونانۇلى، ق.كەمەڭگەرۇلى ارنايى ەڭبەكتەر جازدى. قازاق جازۋىنىڭ، ۇلت گرامماتيكاسىنىڭ دۇنيەگە كەلۋىندەگى احاڭنىڭ ەڭبەگى ايرىقشا اتالادى. م.اۋەزوۆتىڭ سوزىمەن ايتساق: «...احاڭ اشقان قازاق مەكتەبى، احاڭ تۇرلەگەن انا ءتىلى، احاڭ سالعان ادەبيەتتەگى ەلشىلدىك ۇرانى - «قىرىق مىسال»، «ماسا»، «قازاق» گازەتىنىڭ 1916 جىلداعى قان جىلاعان قازاق بالاسىنا ىستەگەن ەڭبەگىن، ونەر-ءبىلىم، ساياسات جولىنداعى قاجىماعان قايراتىن ءبىز ۇمىتساق تا، تاريح ۇمىتپايتىن ىستەر بولاتىن». الاش زيالىلارى قازاق عىلىمىن قالىپتاستىرا وتىرىپ، ونىڭ تەرمينولوگياسىن دا جاساعانىن جانە ونىڭ ومىرشەڭ بولعانىن دا اتاپ وتكەنىمىز دۇرىس.

الاش قوزعالىسى قازاقتىڭ تاريح عىلىمىن دۇنيەگە اكەلدى. وتكەندى ارشۋ، باعزى ءومىردىڭ دامۋ تۇستارىن سانادان وتكىزۋ سياقتى ەڭبەكتەر - ۇلتتىڭ ەسەيە باستاعاندىعىنىڭ بەلگىسى. وتكەنگە كوز سالۋ، ونى بۇگىنمەن، بولاشاقپەن بايلانىستىرۋ - وقۋى مەن مادەنيەتى وسكەن ەلدىڭ بەلگىسى. مىنە وسىنداي ۇلتتىق رۋحاني جاڭعىرۋدىڭ باسىندا الاش قايراتكەرلەرى تۇردى. بۇعان شاكارىمنىڭ، ءا.بوكەيحاننىڭ، م.تىنىشباەۆتىڭ، ح.دوسمۇحامەدۇلىنىڭ، ق.كەمەڭگەرۇلىنىڭ، س.اسفەندياروۆتىڭ جازعاندارى كۋا. حالقىمىزدىڭ وتكەن تاريحىنا ۇڭىلگەندە ولار ەڭ الدىمەن ابىلاي، شوقان، ابايدىڭ ەسىمدەرىن ۇلىقتادى. ال ءوز زامانىنىڭ تۇلعالارىن باعالاۋعا كەلسەك، مادەنيەت كوزىمەن قاراعاندا ءاليحاندى سەمەي جۇرتشىلىعىنىڭ قارسى الۋى، احاڭنىڭ ەلۋ جىلدىعىن زيالى قاۋىم بولىپ ارنايى اتاپ ءوتۋى - الاش قايراتكەرلەرىنىڭ جاڭا وركەنيەتتىك جولعا بەت العاندىعىن كورسەتەدى. وسىنىڭ بارلىعى الاش قوزعالىسى ءداۋىرىنىڭ - قازاقتىڭ وتكەنىن باعالاۋدىڭ، ءوز زامانىن زەردەلەۋدىڭ ۇلت تاريحىنداعى العاشقى كەزەڭى بولدى دەپ تۇجىرىم جاساۋعا مۇمكىندىك بەرەدى.

«الاش» پارتياسىنىڭ، الاشوردا ۇكىمەتىنىڭ قۇرىلۋى مەملەكەت ءۇشىن قاجەتتى ساياسي، الەۋمەتتىك، ەكونوميكالىق جانە قۇقىقتىق اتريبۋتتاردى قالىپتاستىرۋدى قاجەت ەتتى. الاش قايراتكەرلەرى بۇل سالادا دا ءونىمدى ەڭبەك ەتتى. ولاردىڭ قازاق ۇلتىن ۇيىستىرۋداعى، وياتۋداعى بىرنەشە جىلدىق پارمەندى ارەكەتتەرىندە جوعارىدا اتالعان قاجەتتىلىكتەر كورىنىپ جاتتى. مەملەكەتتىڭ ىرگەسىن قالاۋ ماسەلەلەرى ءا.بوكەيحاننىڭ، م.شوقايدىڭ، ج.دوسمۇحامەدۇلىنىڭ، م.دۋلاتوۆتىڭ، ب.قۇلمانوۆتىڭ، ع.ءبىرىمجانوۆتىڭ، ج.اقباەۆتىڭ، م.تىنىشباەۆتىڭ، ج.سەيداليننىڭ، ۋ.تاناشەۆتىڭ، ح.عابباسوۆتىڭ، ا.تۇرلىباەۆتىڭ، ى.جايناقوۆتىڭ ت.ب. جازعان ەڭبەكتەرى مەن اتقارعان ىستەرىنەن ايقىن اڭعارىلىپ جاتتى. الاش قايراتكەرلەرىنىڭ وبلىستىق، ۋەزدىك سيەزدەر مەن كوميتەتتەردى، جالپىقازاق سيەزدەرىن ۇيىمداستىرۋى، سول تۇستاعى ۋاقىتشا ۇكىمەتپەن كەلىسسوزدەرى، باعدارلاما دايىنداۋى، قاۋلى-قارارلار قابىلداۋى - ولاردىڭ قانشالىقتى دارەجەدە ساياسي وتە ساۋاتتى قايراتكەر بولعاندىقتارىن كورسەتەدى. الاشتىقتار قازاقستاننىڭ سول تۇستاعى شارۋاشىلىق جايىن سارالاي وتىرىپ، سوعان وراي ەكونوميكالىق دامۋدىڭ بىرقاتار جولدارىن دا مەگزەدى. ءبىر قىزىعى، سول كەزەڭدە ولار قازاقستاننىڭ استاناسى جونىندە دە ورىندى ماسەلە كوتەردى. ايتالىق، 1917 جىلى سەمەيدى «الاش استاناسى» دەپ جاريالاپ، وعان «الاش» دەگەن اتاۋ بەردى.

الاشوردا مەن تۇركىستان مۇحتارياتى جەتەكشىلەرى اراسىنداعى ماسەلەدە ولاردىڭ اراسىندا بىرلىك بولمادى نەمەسە ارقايسىسى وزدەرىنشە دەربەس مەملەكەت رەتىندە ءومىر سۇرگىلەرى كەلدى دەۋدىڭ رەتى كەلىڭكىرەمەيدى. ويتكەنى بىرىنشىدەن، ولار قازاق ەلىنىڭ تاۋەلسىزدىگى جولىندا ءبىر باعىت ۇستاندى، ەكىنشىدەن، ولار ورتاق مۇددە توڭىرەگىندە ۇيىسا الدى. وعان م.شوقاي، م.تىنىشباەۆ ت.ب. تۇركىستان قايراتكەرلەرىنىڭ الاش سيەزدەرىنە قاتىسۋى، م.دۋلاتوۆ، ت.قۇنانباەۆ سياقتى الاش وكىلدەرىنىڭ سىرداريا قازاقتارىنىڭ سيەزىنە ارنايى بارۋى، بىرلىككە شاقىرۋى، اقپان توڭكەرىسىنەن سوڭ ءا.بوكەيحان، م.شوقاي، م.دۋلاتوۆ بىرلەسىپ ۇندەۋ جاريالاۋى ت.ب. ءىرىلى-ۇساقتى بايلانىستار تاريحى بىزگە الاش پەن تۇركىستاننىڭ مىزعىماس بىرلىگىن ايعاقتايدى. ۇشىنشىدەن، ەگەر كەڭەستىك بيلىك قازاق دالاسىندا ورناماعاندا، ءا.بوكەيحان، م.شوقاي باستاعان ۇلت-ازاتتىق قوزعالىس جەتەكشىلەرى قالايدا بىرىگىپ، تۋعان ەلىنىڭ تاۋەلسىزدىگىن تۋ ەتىپ، قازاق مەملەكەتىن قۇرار ەدى. بۇلايشا وي قورىتۋىمىزعا  پىكىرىمىزگە سول داۋىردەگى سىرتقى ساياسي جاعدايلار دا، قازاق تۇرمىسىنىڭ ىشكى قوعامدىق قاجەتتىلىكتەرى مۇمكىندىك بەرەدى. سوندىقتان دا تاريح جۇزىندە ولاردى دەربەس نىسان رەتىندە قاراعانىمىزبەن، وتكەن عاسىردىڭ باسىندا ەڭ ۇلى يدەيا - ۇلت بوستاندىعىن كوتەرگەن ەكى ءىرى قوزعالىستى، الاشوردا مەن تۇركىستان مۇحتارياتىن بولۋگە استە بولمايدى.

ۇلت تاعدىرىنا قاتىستى كەز-كەلگەن ومىرشەڭ يدەيانىڭ ءىز-ءتۇزسىز جوعالىپ كەتپەيتىنى سياقتى الاشتىق يدەيا دا ۇلتجاندى ازاماتتاردىڭ ويىندا ءجۇردى. م.شوقايدىڭ ەمميگراتسيادا جۇرگەندەگى ەڭبەكتەرى، م.اۋەزوۆتىڭ شىعارماشىلىعى، تاريحشى ە.بەكماحانوۆتىڭ زەرتتەۋلەرى، ءى.ەسەنبەرليننىڭ، م.ماقاتاەۆتىڭ، ج.ناجىمەدەنوۆتىڭ، ق.مىرزاليەۆتىڭ، و.سۇلەيمەنوۆتىڭ، ءا.كەكىلباەۆتىڭ، م.ماعاۋيننىڭ، ق.ءجۇمادىلوۆتىڭ ت.ب. اقىن-جازۋشىلاردىڭ كوركەم تۋىندىلارى، قىتايداعى، ەۋروپاداعى قازاق دياسپوراسىنىڭ ساناسىنداعى ۇلتتىق يدەيالار، جەلتوقسان كوتەرىلىسى سياقتى كورنەكتى مىسالدار الاش يدەياسىنىڭ، ازاتتىق يدەياسىنىڭ تاۋەلسىزدىككە دەيىن ۇزىلمەي كەلە جاتقاندىعىن اڭعارتادى.

الاش قوزعالىسىنىڭ تاريحى - وتاندىق عىلىم ءۇشىن قازاقپەن بىرگە جاسايتىن ماڭگىلىك تاريح. ۇلتىنىڭ ماڭگىلىگىن ويلاعان ۇلى ازاماتتاردىڭ ءجۇرىپ وتكەن جولىن، ەرلىككە تاتىرلىق ەڭبەكتەرىن باعالاۋ - ەسى بار ۇرپاقتىڭ جادىنان شىقپايتىن قاستەرلى بورىشى دەپ بىلەمىز. بۇل باعىتتا وسى ۋاقىتقا دەيىن بىرقاتار ۇلكەندى-كىشىلى ىزدەنىستەر جاسالدى. اسىرەسە، ك.نۇرپەيىسوۆتىڭ، ع.احمەدوۆتىڭ، ر.نۇرعاليدىڭ، م.قويگەلديەۆتىڭ، ت.وماربەكوۆتىڭ، ءۇ.سۋبحانبەردينانىڭ، ت.جۇرتبايدىڭ، م.ابدەشەۆتىڭ، م.قۇل-مۇحامەدتىڭ، ءو.ءابديمانۇلىنىڭ، ع.انەستىڭ، د.قامزابەكۇلىنىڭ، م.ءتاج-مۇراتتىڭ، ا.ىسماقوۆانىڭ، ءا.قارانىڭ، د.امانجولوۆانىڭ، ا.ماحاەۆانىڭ، د.سۇلەيمەنوۆانىڭ، ك.ءىلياسوۆانىڭ، ق.ساقتىڭ ت.ب. ەڭبەكتەرى - الاشتانۋعا قوسىلعان قوماقتى ۇلەس. الاش تاريحى، البەتتە، سان تاراپتى زەرتتەۋلەردى قاجەت ەتەدى دەسەك تە، ءبىزدىڭ ويىمىزشا، قازىرگى كەزەڭدە الاش قوزعالىسىنىڭ ءمانىن، يدەيالارىن حالىق ساناسىنا ءسىڭىرۋ - قازاق قوعامى ءۇشىن اسا كوكەيكەستى ماسەلەلەردىڭ ءبىرى. ويتكەنى، الاش قوزعالىسىنىڭ يدەيالارى - ۇلتىمىز ءۇشىن ەڭ قاسيەتتى، ەڭ قىمباتتى قۇندىلىق - تاۋەلسىزدىگىمىزدى نىعايتۋمەن ساباقتاسىپ جاتىر.

اتا-بابالارىمىزدىڭ قازاق ەلىنىڭ تاۋەلسىزدىگى مەن ازاتتىعى جولىنداعى كۇرەستەرى، ىستەرى، ۇراندارى - بۇگىنگى ۇرپاققا ۇلگى ءھام امانات. قازىرگى قول جەتكەن ەركىن شاعىمىزدى باياندى ەتۋ ءۇشىن ءبىز ازاتتىق جولى ارمان بولعان اتا ۇرپاقتىڭ اماناتىنا بەرىك بولۋدى بورىشقا اينالدىرۋىمىز قاجەت. ال بۇكىل قازاق دالاسىن وسىدان ءبىر عاسىرداي ۋاقىت بۇرىن الاش رۋحىنا بولەگەن ۇلى قازاقتار اماناتىنىڭ ءجونى بولەك. ءبىزدىڭ اتا رۋحى الدىنداعى ادالدىعىمىز بەن پەرزەنتتىك پارىزىمىز الاشتىڭ اماناتىن سانامىزعا ءسىڭىرۋ، سوعان لايىق ەڭبەك ەتۋ، وتكەنگە قۇرمەت كورسەتۋ. ال قۇرمەتتىڭ كوكەسى - الاش يدەياسىن ۇرپاق بويىنا ءسىڭىرۋ.  الاش يدەياسى - ۇلتتى بىرىكتىرۋشى، تۇتاستىرۋشى يدەيا رەتىندە قاشان دا قازاقپەن بىرگە جاسايدى دەسەك، وندا سول وراسان ماقساتتى ورىنداۋ ءۇشىن قازاقتىڭ ءتىلى مەن مادەنيەتى، ونەرى مەن ادەبيەتى، تاريحى مەن سالت-ءداستۇرى، اينالىپ كەلگەندە، قازاقتى ەل ەتەتىن، مەملەكەت ەتەتىن رۋحاني ولجاسى قازاقستاندا ايرىقشا ورىنعا يە بولۋ كەرەك. سوندا عانا ۇلتتىعىمىزدى الەمگە ايگىلەيتىن، جاسامپازدىعىمىزدى جاھانعا جاريالايتىن تۇرپاتىمىز بەن تۇلعامىز ايقىن كورىنبەك. تاعىلىمدى ءىستى امانات رەتىندە قابىلداۋ - الاش بالاسىنىڭ اۋەلگى قاسيەتى، ءداستۇرلى جورالعىسى دەسەك، الاشتىڭ جولى، الاش قايراتكەرلەرى قالىپتاستىرعان ۇلتتىق سانامىزدى جاڭعىرتۋ ساپارى - بۇگىنگى تاۋەلسىزدىگىمىزدى تۇعىرلى ەتەر بەرىك ۇستىنداردىڭ بىرەگەيى بولاتىنىن ەستەن شىعارماعانىمىز ابزال.

قازاقستاننىڭ بەلگىسى قازاق بولسا، قازاقتىڭ بەلگىسى - قازاق ءتىلى.

حاسان ورالتاي

ەربول تىلەشوۆ،

«رۋحانيات» ورتالىعىنىڭ ديرەكتورى،

فيلولوگيا عىلىمدارىنىڭ كانديداتى،

دوتسەنت