ۇستىمىزدەگى جىلدىڭ 6 قازانىندا قوستاناي وبلىسىنىڭ جانگەلدين اۋدانىنداعى تورعاي اۋىلىندا جەر وربيتاسىنا عارىشتىق اپپاراتتاردى جەتكىزەتىن «سويۋز-2» زىمىران-تاسىعىشى ۇشىرىلعان جاعدايدا ونىڭ اتالعان اۋداننىڭ ءتيىستى اۋماعىنا زياندى-زيانسىزدىعى كەڭىنەن تالقىلانعان قوعامدىق تىڭداۋ وتكەن بولاتىن. قوعامدا ايتارلىقتاي پىكىرتالاس تۋعىزعان ماسەلەگە بايلانىستى ونىڭ انىق-قانىعىنا كوز جەتكىزۋ ماقساتىندا ءبىز قورعانىس جانە اەروعارىش ونەركاسىبى ءمينيسترى بەيبىت اتامقۇلوۆپەن اڭگىمەلەسكەن ەدىك.

– اڭگىمەمىزدى قوعامدىق تىڭ­داۋ­دا ناقتى قانداي ماسەلەلەر تالقى­لان­عا­نىنان باستاساق.

− قوعامدىق تىڭداۋدا «بايقوڭىر» عارىش ايلاعىنان «سويۋز-2» زىمىرانىن ۇشىرعان كەزدە عارىش اپپاراتتارىنىڭ پوليارلى وربيتاعا ءبولىنۋى بارىسىندا ونىڭ قورشاعان ورتاعا تيگىزەر اسەرىن باعالاۋعا بايلانىستى ماسەلە كوتەرىلگەن ەدى. ءىس-شاراعا قوستاناي وبلىسىنىڭ اكىمى ا.مۇحامبەتوۆ، سونىمەن بىرگە ورتالىق جانە جەرگىلىكتى مەملەكەتتىك ورگاندار جەتەكشىلەرى، قورعانىس جانە اەروعارىش ونەركاسىبى مينيسترلىگى قاراماعىنداعى ۇيىمدار، «روسكوسموس» مەملەكەتتىك كورپوراتسياسى (رف) مەن بۇقارالىق اقپارات قۇرالدارىنىڭ وكىلدەرى قاتىستى. ءوزىم دە سوندا بولدىم. تىڭداۋ حالىق تاراپىنان ۇلكەن قىزىعۋشىلىق تۋدىردى. سەبەبى اتالعان ءىس-شارا اياسىندا قوستاناي وبلىسىنداعى جانگەلدين اۋدانىن «سويۋز-2» زىمىران-تاسىعىشتاردى جاڭا جولمەن ۇشىرۋ كەزىندە ولاردىڭ العاشقى ساتىسىنىڭ ءبۇ­يىرلىك بلوكتارىنىڭ قۇلاۋ اۋدانى رەت­ىندە پايدالانۋ مۇمكىندىگى قاراس­تىرىلدى.

− قۇلاۋ اۋدانى نە ءۇشىن قاجەت؟

− جوعارىدا اتالعان قۇلاۋ اۋدانى «OneWeb» ءىرى حالىقارالىق جوبانى ءجۇ­زەگە اسىرۋ ءۇشىن قاجەت. بۇل جوبانىڭ ايا­سىندا 2019 جىلعا قاراي ءموبيلدى سپۋتنيكتىك بايلانىس تەحنولوگيالارىنىڭ كومەگىمەن بۇكىل الەمدەگى ينتەرنەت پايدالانۋشىلاردى، ونىڭ ىشىندە ايماقتاردى دا جەلىگە كەڭ جولاقتى قاتىناۋمەن قامتاماسىز ەتۋ جوسپارلانعان.

− جاڭا قۇلاۋ ايماعىن اشۋدى قاراستىرۋدىڭ قانداي كەزەڭدەرى بار؟ جانە ول قالاي جۇزەگە اسىرىلادى؟

− قازاقستان رەسپۋبليكاسى اۋماعىندا جاڭا قۇلاۋ اۋدانىن اشۋ ماسەلەسىن قاراستىرۋ راسىمىنە كەلەتىن بولساق، سوڭ­عى شەشىم قابىلدانعانعا دەيىن جا­ڭا قۇلاۋ اۋدانىن اشۋ ماسەلەسى ماماندار تاراپىنان كوپتەگەن كريتەريلەر (تەحنيكالىق، ەكولوگيالىق، قۇقىقتىق جانە ت.ب.) بويىنشا جان-جاقتى قاراستىرىلادى، مۇمكىن بولاتىن بارلىق نۇسقالار ەسەپتەلىپ، جوسپارلاناتىن قىزمەتىنىڭ ايماققا اسەر ەتۋ دەڭگەيى بولجامدالادى. نەگىزگى باعالاۋ كريتەريلەرىنىڭ ءبىرى – ەكولوگيالىق قاۋىپسىزدىك. وسى ماقساتتا ەكولوگ ماماندار تاراپىنان قازاقستان رەسپۋبليكاسى زاڭناماسىنىڭ تالاپتارىنا سايكەس قورشاعان ورتاعا اسەردى باعالاۋ (قواب) ۇدەرىسى جۇزەگە اسىرىلاتىن بولادى. بۇدان سوڭ قواب ماتەريالدارى كورسەتىلىپ، ولار مۇددەلى قوعامداستىق تا­را­پىنان تالقىلانادى، كەيىن ءناتي­جەلەر قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ مەم­لە­كەتتىك ەكولوگيالىق ساراپتاماسىنا جىبەرىلەدى. بۇگىنگى كۇنى جانگەلدين اۋدانىندا جا­ڭا قۇلاۋ اۋدانىن (قا 120ا) اشۋ مۇمكىندىگىن قاراستىرۋ بويىنشا جۇرگىزىلىپ جاتقان ءىس-شارالار جوعارىدا كورسەتىلگەن تارتىپكە سايكەس جۇزەگە اسىرىلۋدا. بۇل باعىتتا ءتۇرلى مەملەكەتتىك ورگاندار مەن جەرگىلىكتى باسقارۋ ورگاندارى ماماندارىنىڭ قاتىسۋىمەن ءبىرتالاي جۇمىس اتقارىلدى. قازىرگى تاڭدا «عارىش-ەكولوگيا» عزو» جشس-ءنىڭ ەكولوگيا جانە عارىش قىزمەتىن باقىلاۋ سالاسىندا مامانداندىرىلعان ۇيىمىنىڭ بيوتۇرلىلىكتى ساقتاۋ ءجو­نىن­­دەگى قازاقستاندىق اسسوتسياتسيا­سى­مەن بىرلەسىپ جاساعان قورشاعان ورتاعا اسەر­­دى باعالاۋى 6 قازاندا وتكەن قوعام­دىق تىڭدالىم حاتتاماسىمەن بىرگە ەكو­لوگيا­لىق ساراپتامادان وتكىزۋ ءۇشىن مۇددەلى ورتالىق مەملەكەتتىك ورگان – ەنەرگەتيكا مينيسترلىگىنە جىبەرۋگە دايىندالۋدا.

 − تاڭدالعان قۇلاۋ ايماعى تۋرالى نە ايتار ەدىڭىز؟

− جانگەلدين اۋدانىنداعى تاڭدالعان قۇلاۋ اۋدانىنا (قا 120ا) قاتىستى ۇلكەن زەرتتەۋ جۇمىسى جۇرگىزىلدى. قۇلاۋ اۋدانىنا بايلانىستى ناقتى نۇسقانى تاڭداۋ كەزىندە قاۋىپسىزدىكتىڭ بارلىق تالاپتارى جانە ەكولوگيالىق اسپەكتىلەرى ەسەپكە الىندى. جوسپارلانىپ وتىرعان 120 ا قۇلاۋ اۋدانىندا تۇراقتى ادامدار تۇراتىن ەلدى مەكەندەر، اۋىلشارۋاشىلىق جەرلەرى، اۋىل شارۋاشىلىعى جانە باسقا دا داقىلدار ەگەتىن جەرلەر نەمەسە كەز كەلگەن ءىرى وندىرىستىك نىساندار جوق. تاڭدالعان اۋماقتىڭ ىشىندەگى جەرلەر نەگىزىنەن رەزەرۆتىك جەرلەر. اۋداننىڭ ەرەكشەلىكتەرى ەسەپكە الىنىپ، 120ا-نى پايدالانۋ كەزىندە بىرقاتار قوسىمشا شەكتەۋلەر مەن شارالار قاراستىرىلىپ، ورىندالاتىن بولادى: - ساۋىردەن باستاپ ماۋسىمعا دەيىن (فلورا مەن فاۋنا ءۇشىن ەڭ سەزىمتال كەزەڭ) ۇشىرىلىمدار جۇزەگە اسىرىلمايدى; - شىلدەدەن باستاپ قىركۇيەككە دەيىنگى ۇشىرىلىمدار كەزىندە قۇلاۋ اۋدانىندا قاۋىپسىزدىك شارالارى كۇشەيتىلەدى جانە ءتيىستى تەحنيكا قولدانىلادى; - قۇلاۋ اۋدانىن پايدالانۋ كەزىندە جىل سايىن قوسىمشا ەكولوگيالىق با­قى­لاۋ باعدارلاماسى جۇزەگە اسىرىلاتىن بولادى.

− ۇشىرىلاتىن «سويۋز-2» زى­مى­ران-تاسىعىشى حالىق ءۇشىن جالپى قاۋىپسىز بە؟

− «سويۋز-2» زىمىران-تاسىعىشى – ول وتىنىنىڭ ۋىتى از جانە حالىقارالىق ۋاكى­لەتتى ۇيىمداردىڭ بارلىق ەكولو­گيا­لىق ستاندارتتارىنا ساي كەلەتىن وتە سەنىمدى زىمىران. ونىڭ نەگىزگى وتىنى سۇيىق وتتەگى مەن كەروسين، بۇل جەردە گەپتيل تۋرالى ەشقانداي اڭگىمە قوزعالماۋى ءتيىس. «سويۋز-2» زىمىران-تاسىعىشى ەكو­لو­گيالىق تازا وتىنمەن (كيسلورود پەن كەرو­سين) جۇمىس ىستەيتىندىكتەن ونىڭ قورشا­عان ورتاعا تيگىزەر كەرى اسەرى وتە تومەن، ءتىپتى جوق دەسە دە بولادى. بۇعان جۇرگى­زىلگەن ەكولوگيالىق ساراپتاما ءناتي­جەسى دالەل بولا الادى. «سويۋز-2» زىمىران-تاسىعىشىنىڭ العاشقى ساتىسىنىڭ قۇرامىندا جوعارى ۋىتتى جانە راديواكتيۆتى زاتتار مەن ساۋلەلى يوندار جوق. زىمىراننىڭ وسى ءتۇرىن ۇشىرۋدىڭ سان جىلدىق تاجىريبەسى كور­سەتكەندەي، ونىڭ سەنىمدىلىگى جوعارى جانە حا­لىقارالىق عارىش ستانساسىنا عا­رىش­كەرلەردى جەتكىزۋ ءۇشىن قولدانىلادى.

− جەر تەلىمىن بەرۋ سحەماسى جايلى ايتا كەتسەڭىز.

− قۇلاۋ ايماعىن اشۋ ءۇشىن كە­شەن­دى زاڭدىق تەكسەرۋلەر مەحانيزمى قاراس­تى­رىلادى. ءتيىستى ۇكىمەتارالىق كەلىسىم جوباسىن قوسا العاندا، ول جەر سەرۆيتۋت شارتى بويىنشا «بايتەرەك» بك-گە قۇلاۋ ايماعى رەتىندە ۋاقىتشا پايدالانۋعا عانا بەرىلەدى (تولىقتاي پايدالانۋ قۇقىعى جوق). ياعني بۇل جەر ەشقانداي دا جالعا نەمەسە پايدالانۋعا باسىبايلى بەرىلەدى دەگەندى بىلدىرمەيدى. تەك جەر تەلىمى زىمىراندى ۇشىرۋ كەزىندە قىسقا مەرزىمگە پايدالانۋعا بەرىلەدى. وسى جوبا جۇزەگە اسىرىلاتىن بارلىق مەرزىم ىشىندە 8 زىمىران-تاسىعىش ۇشىرىلادى: ءبىر جىلدا 2-3 رەتتەن ارتىق ۇشىرىلىم بولمايدى. ال ادامداردىڭ قاۋىپسىزدىگىن قامتاماسىز ەتۋ ءۇشىن زىمى­راندى ۇشىرۋ كەزىندە عانا قۇلاۋ ايماعى 1-2 كۇنگە جابىلادى. قالعان بارلىق ۋا­قىتتا ول جەر بوس بولادى. ياعني ەركىن قاتى­ناي بەرۋگە جانە حالىق يگىلىگى ءۇشىن پايدالانا بەرۋگە بولادى. بارلىق ۇشى­رى­لىمداردى 2-3 جىل كولەمىندە جۇزەگە اسىرۋ كوزدەلگەن. جەر تەلىمىن ۋاقىتشا پايدالانۋعا بەرۋ مەحانيزمى الدىن الا دايىندالىپ، قوستاناي وبلىسى مەن جانگەلدين اۋدانى اكىمدىكتەرىمەن كەلىسىلگەن. ناتيجەسىندە ءوزارا تۇسىنىستىك پەن ۋاعدالاستىققا قول جەتكىزىلسە، ونىڭ ىشىندە قارجى جاعدايى بويىنشا دا كەلىسىم جاسالىپ وتىر.

− ءوزىڭىز قارجى جاعدايى دەپ ايتىپ قالدىڭىز. ەندى وسى تۋرالى تارقاتا تۇسسەڭىز.

− قۇلاۋ ايماعىن پايدالانعانى ءۇشىن جىل سايىنعى تولەم قاراستىرىلعان. ول جىلىنا 460 مىڭ اقش دوللارىن قۇرايدى، ياعني بۇگىنگى باعاممەن ەسەپتەگەندە 152 ميلليون تەڭگە دەگەن ءسوز. تولەم دوللارمەن جۇرگىزىلەدى، سوندىقتان تەڭگە ەكۆيۆالەنتىمەن سوما جىل سايىن وسەتىن بولادى. 120 ا قۇلاۋ ايماعىن پايدالانۋ ءۇشىن الىنعان اقشا وبلىس اكىمدىگى تاراپىنان بەكىتىلگەن كەلىسىمشارت بويىنشا «بايتەرەك» بك» اق ارقىلى جانگەلدين اۋدانىنىڭ الەۋمەتتىك-ەكونوميكالىق ماسەلەلەرىن شەشۋگە جۇمسالاتىن بولادى.

− نەگىزگى جۇمىستاردى كىمدەر اتقا­رادى؟

− «بايتەرەك» بك» قۇلاۋ ايماعىن پايدالانۋدىڭ قاۋىپسىزدىگىنە، ال «عارىش-ەكولوگيا» عىلىمي-زەرتتەۋ ورتالىعى» رمك زىمىراندى ۇشىرۋدىڭ ەكولوگيالىق تازالىعىنا جاۋاپ بەرەدى. − جاڭا قۇلاۋ ايماعى زىمىران-تاسى­عىشتىڭ قانداي بولىكتەرى ءۇشىن قاجەت؟ − جانگەلدين اۋدانىنىڭ بەلگىلى ءبىر بولىگى بۇكىل زىمىراننىڭ قۇلاۋ اۋدانى رەتىندە ەمەس، «سويۋز-2» زىمىران-تاسى­عىشىنىڭ العاشقى ساتىسىنىڭ بۇيىرلىك بلوكتارىنىڭ قۇلاۋ اۋدانى رەتىندە عانا پايدالانىلاتىنىن ايتا كەتۋ كەرەك. «سويۋز-2» زىمىران-تاسىعىشىن جاڭا جولمەن ۇشىرعاندا ەكىنشى ساتىسى رەسەي فەدەراتسياسى اۋماعىنا قۇلايدى (سۆەردلوۆ وبلىسى جانە حانتى-مانسى اۆتونوميالى وكرۋگى جەرىنە). وسى جەردە ايتا كەتەتىن ءبىر جايت، زىمىراننىڭ ەكىنشى ساتىسى قۇلايتىن ايماق، ياعني رەسەي جەرىنىڭ 403 قۇلاۋ ايماعى جانگەلدين اۋدانىنداعى اۋماقپەن سالىستىرعاندا 8 ەسە ۇلكەن.

اڭگىمەلەسكەن  سامات مۇسا، «ەگەمەن قازاقستان»

Abai.kz