كەڭ بايتاق قازاق جەرىندە تاۋلارى كوكتى تىرەگەن ماڭگى مۇزدى، قۇلامالى قۇزدى تابيعاتى تامىلجىعان الەم ساياحاتشىلارىن تامساندىرىپ تاڭداي قاقتىرعان جەرلەر وتە كوپ. سولاردىڭ ءبىرى ءارى بىرەگەيى، جەر ءجانناتى جەتىسۋدىڭ اسىل قازىناسى اتانعان قاسيەتتى قاپال جەرى. ءيا، وعان ەش داۋىمىز جوق. سەبەبى، XIX-XX عاسىرلاردا زەرتتەۋ جۇرگىزگەن ورىس ەەرتەۋشىلەرىنىڭ وزدەرى-اق: «گورود كوپال ستوليتسا سەۆەرنىح ستانيتس»،-دەپ ايدار تاعىپ، وزدەرىنىڭ وڭ باعاسىن بەرگەن. بۇنى وسىدان ءبىر عاسىر بۇرىن قاپالعا كەلىپ زەرتتەۋ جۇمىستارىن جۇرگىزگەن ورىس عالىمىنىڭ مىنا ءبىر ەستەلىگىنەن اق بايقاۋعا بولادى: «...كوپال بىل زامەچاتەلەن; ۆپروچەم، سوۆەرشەننو تاكجە زامەچاتەلەن ي تەپەر سۆويم ۆەليكولەپنىم، روۆنىم كليماتوم، س ۆەچنو سولنەچنىمي دنيامي زيموي ي يزۋميتەلنوي ۆودوي يز بەزچيسلەننىح كليۋچەي، پروبيۆايۋششيحسيا ۆسيۋدۋ ۆ گورودە ي ستانيتسە. تاكوي ۆەليكولەپنوي ۆودى يا نيگدە بولشە نە ۆيدەل. ۆ كوپالە داجە سامىە وستوروجنىە ي منيتەلنىە ليۋدي زابىۆالي وبيازاتەلنوە ۆ سرەدني ازي پراۆيلو: نيكوگدا نە پيت سىروي ۆودى. زدەس نيكتو نە پيل كيپياچەنوي. ينتەرەسنو، چتو ۆ كوپالە نە تولكو ليۋدي، نو ي لوشادي يزبالوۆاليس سۆوەي كليۋچەۆوي ۆودوي. يا نە راز ۆيدەل، كاك لوشادي، كوتورىح پريۆوديلي نا ۆودوپوي نا پرەكراسنۋيۋ گورنۋيۋ رەچكۋ، پروتەكاۆششۋيۋ ۆ گورودە، پودحوديلي ك رەكە، نيۋحالي ۆودۋ، ا زاتەم س پرەنەبرەجەنيەم وتۆاراچيۆاليس ي شلي پيت ك بليز راسپولوجەننومۋ كليۋچۋ».,-دەپ تاڭدايىن قاعادى. كوپال (يز ۆوسپوميناني ناتۋراليستا) ۆ.ن.شيتنيكوۆ، 1907 گ.

ءيا، ايتسا ايتقانداي-اق قاسيەتتى قاپال جەرى بۇل تابيعي قاسيەتتەرىن ءالى دە جوعالتا قويعان جوق. وسى سيپاتتاۋداعى سەكىلدى وزەندەرى ارقىراپ، بۇلاقتارى سارقىراپ، سۋى بال تاتىعان، اۋاسى جۇپار اڭقىعان سول ءباز باياعى قالپىندا ءجۇرىپ جاتىر.

دەسەك تە، سوڭعى جىلدارى كىر جۋىپ كىندىك كەسكەن اتا مەكەن تۋعان جەرىمىزدىڭ اتاۋى جايلى ءارتۇرلى پىكىرلەر ايتىلۋدا. ياعني، قاپال اتاۋى قايدان شىققان دەگەن ءسوز جىلدان جىلعا ءورشىپ بارادى. اركىم ءارتۇرلى ۇقساس سوزدەر بالاماسىن ايتىپ: «ۆودا كاپالا»، «وكوپ كوپال» نە بولماسا «قوپالى» دەگەن سوزدەردەن شىققان دەسە، ەندى ءبىرى ۇلى ءجۇز دۋلاتتىڭ جانىسىنان شىققان قاپال دەگەن باتىردىڭ ەسىمىمەن بايلانىستىرىپ ءجۇر.تەك بايلانىستىرىپ قانا قويسا ءجون عوي ەشبىر تاريحي ناقتى دەرەك كورسەتپەي اۋىز ەكى ايتىلعان سوزبەن عانا دالەل ايتادى.

ءبىرىنشى دالەلدەرى; «باتىر بابامىز بۇرىڭعى تالدىقورعان وبلىسى، قاپال اۋدانىنداعى ەشكىولمەس تاۋىنداعى قارامولا دەگەن جەردە جەرلەنگەن. جاۋ كەلەتىن جولدا ايبات شەگىپ جاتقانداي. قاپال باتىردىڭ قابىرىن تاۋىپ انىقتاۋعا ش. ءۋاليحانوۆتىڭ «جوڭعاريا وچەركتەرى» دەگەن جازبالارىنداعى «قاپال ستانساسى قاپال باتىردىڭ ەسىمىمەن اتالعان» دەگەن پىكىرى تۇرتكى بولدى»،-دەيدى. (ەل قورعانى قاپال باتىر، ەگەمەن قازاقستان، 29,01,2013)

بىرىنشىدەن; شوقان ءۋاليحانوۆتىڭ «جوڭعاريا وچەركتەرى» دەگەن سانكت-پەتەربۋرگتەگى مۇراعاتتا ساقتالعان جازباسىن باستان اياق وقىپ شىقتىم. وندا قاپال باتىر تۋرالى ەشبىر ءسوز ايتىلماعان. ءارى قابىرى قارامولادا ەكەنى جايلى ەشبىر دەرەك جازىلماعان. ول جازبادا تەك قانا: «پۋتەشەستۆىە موە ناچالوس 28 مايا 1856 گودا. ۆ ەتوت دەن يا پريسوەدينيلسيا ك تورگوۆومۋ كاراۆانۋ، كوتورىي توگدا ستويال لاگەرەم ۆ ۋروچيشش كارامۋلا، ۆ 30 ۆەرستاح وت گورودا كوپالا...»، - دەلىنگەن. (سوچينەنيا چ.چ.ۆاليحانوۆا، زاپيسكي رگو، س-پەتەربۋرگ ستر 56)

بىراق شوقان ءۋاليحانوۆتىڭ «و كيرگيز-كايساتسكيح موگيلاح (مولاح) ي درەۆنوستياح ۆووبششە» دەگەن جازباسىندا «...وني پروستو ناكيدانى زەملەيۋ ي سۆەرحۋ  ۋلوجەنى ششەبنەم.  ۆوكرۋگ  كوزۋ-كيۋرپەچا تاكجە  منوگو تاكيح موگيل. ك چيسلۋ يح پرينادلەجات موگيلا كوپال-باتىرا،  داۆشايا نازۆانىە  رەچكە ي ۋكرپلەنىيۋ...»،- دەگەن قولجازبا دەرەك بار. (ارحيۆ چ.چ.ۆاليحانوۆا،  ف-23,د-22,وپيس-I, ستر117)

بىراق وزدەرىڭىز كورىپ وتىرعانداي، بۇل جەردە ش.ءۋاليحانوۆ قاپال باتىردىڭ ۇلتىمەن ۇلىسىن اجىراتىپ ەشنارسە ايتپاعان. سونداي-اق مولاسىنىڭ قاي جەردە ەكەنىڭ كورسەتپەگەن. سوندا: «باتىر بابامىز ... ەشكىولمەس تاۋىنداعى قارامولا دەگەن جەردە جەرلەنگەن»،-دەگەن دەرەكتى قايدان العان؟ قابىرىن كىم تاپقان؟ ءارى قانداي دايەككە سۇيەنىپ كورسەتكەن؟

ەكىنشى ايتار ۋاجدەرى «... تاريحشى مارات الىباەۆتىڭ انىقتاعانىنداي، شوقان قاپال قالاسىنىڭ اتى دۋلات-جانىس اۋلەتىنەن شىققان قاپال باتىردىڭ ەسىمىمەن اتالعانى تۋرالى دەرەكتەر قالدىرعان»،-دەيدى.  (ەل قورعانى قاپال باتىر، ەگەمەن قازاقستان، 29,01,2013.)

بىراق مارات الىباەۆتىڭ قانداي دەرەك قالدىرعانىڭ جانە ونى قانداي دەرەككوزدەرگە سۇيەنىپ جازعانى تۋرالى ايتىلمايدى. وسىنداي دالەلى جوق زەرتتەلمەگەن اۋىزەكى ايتىلعان شيكى تاريحقا سۇيەنە وتىرىپ، قاپال اۋىلىن  «قاپال باتىر» اۋىلى دەپ اتاپ، ءمۇسىنىڭ قويماقشى بولىپ جاتىر. بۇل نە قىلعان قىساستىق؟ جاساندى جاپسىرما تاريح كىمگە كەرەك؟ ءارى ونداعى ماقسات نە؟ ءبىر نارسەنى ىستەمەس بۇرىن ونىڭ دۇرىس نە بۇرىس ەكەنىن تەكسەرىپ، تاريحىن تارامداپ، زەرتتەپ زەردەلەپ،  ءوڭىر تاريحىنان حابارى بار اۋىل تۇرعىندارىمەن جولىعىپ ءجون سۇراماۋشى ما ەدى.

اۋىلىمىزدا  شەجىرەشى، تاريحشى،  كونە-كوز قازىنالى قارتتارىمىز  كوپ بولدى. سول قاريالاردىڭ ءبىرازىن بالا كەزىمىزدە كوزىمىزبەن كورىپ، ايتقان سوزدەرىن كوكىرەگىمىزگە توقىپ، قۇلاعىمىزعا قۇيىپ وستىك. سول كىسىلەر ايتاتىن;  ەرتەدە بۇل جەردى قالماقتار (جوڭعارلار) مەكەندەگەن. وسىندا قوپال، قورا، شاجا، دەگەن قالماق باتىرلارى بولعان  دەگەندەرىن بالا كەزىمىزدە تالاي ەستىگەنبىز. ۇلكەندەر بۇل جەردىڭ اتاۋىن قالماق باتىرى قوپالدىڭ اتىمەن بايلانىستىرىپ، مولا قورعانى دا وسىندا دەسەتىن. ەسكىلىكتەن حابارى بار تۇرعىلىقتى ورىس شالدارىنىڭ دا «كوپال - كالماكسكايا ۆلادىكا» دەگەندەرىن تالاي ەستىگەنبىز. بۇل اۋىزەكى جەتكەن تاريحتى سول قاريالاردان ەستىگەندەر الىدە ورتامىزدا بار. ايتسا ايتقانداي وسى ماسەلە شىعا باستاعاننان اق اقيقاتقا كوز جەتكىزۋ ماقساتىندا جان-جاققا سۇراۋ سالىپ،  رەسەي مۇراعاتتارىندا ساقتالعان تاريحي دەرەكتەردەن جاۋاپ ىزدەي باستادىم. سونىڭ ناتيجەسىندە جوعارىداعى كونەكوز قاريالارىمىز ايتىپ كەتكەن جۇيەلى ءسوزدى قۋاتتايتىن ناقتى تاريحي  دەرەك شىقتى. ول رەسەيدىڭ سانكت-پەتەربۋرگ قالاسىندا ورنالاسقان «ورىس گەوگرافيالىق قوعامى» مۇراعاتى جازبالارىنان تابىلدى. وسى اتالمىش قوعامنىڭ تولىققاندى مۇشەسى  ەتنوگراف، زەرتتەۋشى ن.ا.ابراموۆ ءوز زەرتتەۋىندە: «...ستارانىەم گەنەرال گۋبەرناتورا زاپادنوي سيبيري كنيازيا گورچاكوۆا وسنوۆانو ۋكرپلەنىە كوپالسكوە. ونو پولۋچيلو ەتو نازۆانىە وت ۋروچيششا كوپالى, نا كوتوروم ۆ درەۆنەە ۆرەميا يمل كوچەۆيا مونگولسكىي يلي دجۋنگارسكىي ۆلادلەتس كوپال س پودۆلاستنىمي ەمۋ رودامي..»،- دەپ قالدىرعان دەرەگى ۇشىراستى. (ن.ا.ابراموۆ «گورود كوپال س ەگو وكرۋگوم»،1862 گ، سانكت-پەتەربۋرگ، ستر280.)

ياعني، بۇل جازبادا ايتىلعانداي باتىس ءسىبىر گەنەرال گۋبەرناتورى گورچاكوۆتىڭ تىرىسۋىنىڭ ارقاسىندا قوپال بەكىنىسىنىڭ نەگىزى قالاندى. ونىڭ اتاۋى ەرتە زامانداعى جوڭعار بيلەۋشىسى قوپالدىڭ قوڭىسى قوپالى شاتقالىنىڭ اتىمەن اتالعان، دەلىنەدى.  وسى اتالمىش جوڭعار قوپالدىڭ مولاسى جايلى: «... وكولو كوپالا ناحوديتسيا منوگو درەۆنيح ناسىپاننىح يز زەملي كۋرگانوۆ. وني وتنوسياتسيا ك درەۆنيم وبيتاۆشيم تام نارودام. ۆ ساموم كوپالە بىل بولشوي كۋرگان ناسىپاننىي يز زەملي ي سۆەرحۋ پوكرىتىي ششەبنەم ي كامەننىمي بولشيمي پليتامي. پو پرەدانىيام كيرگيزى گوۆوريات چتو پود ەتيم كۋرگانوم بىلا موگيلا  درەۆنياگو ۆلادتەليا كوپالا. پري ۋسترويستۆ دوموۆ ەتوت كۋرگان سكوپان»،-دەيدى.  (ن.ا.ابراموۆ «گورود كوپال س ەگو وكرۋگوم»،1862 گ، سانكت-پەتەربۋرگ، ستر290).

ياعني، قاپال ماڭىندا كونە زامانعى كوپتەگەن ءۇيىندى قورعان مولالار بار. ولار ەرتە زاماندا وسى جەردى مەكەندەگەن حالىقتارعا ءتان. ناق قاپالدىڭ وزىندە توپىراقپەن ءۇيىلىپ، ءۇستى شاعىل تاستارمەن جابىلعان ۇلكەن قورعان بولعان. جەرگىلىكتى قىرعىزداردىڭ (قازاقتاردىڭ دەگەنى) ايتۋىنشا، بۇل قورعاننىڭ استىندا ەرتەدەگى بيلەۋشى قوپالدىڭ مولاسى بولعان. جاپپاي ءۇي سالىنا باستاعاندا بۇل اتالمىش قورعان بۇزىلىپ كەتكەن»،- دەپ تايعا تاڭبا باسقانداي سيپاتتاپ بەرگەن.

ونىڭ ۇستىنە قوپال بەكىنىسىنىڭ العاشقى سالىنۋى تۋرالى  س. ماركوۆتىڭ «يدۋششيە ك ۆەرشينام» اتتى كىتابىنىڭ «سلاۆا كوپالا» دەگەن بولىمىندە: «...اباكۋموۆ ستال پودۋموۆات، و توم، چتو كرەپوست نادو پەرەنەستي نا نوۆوە مەستو. كاك ۆوديتسيا پريشلوس زاتەيات پەرەپيسكۋ س ومسكوم ي پەتەربۋرگوم ي ۆ سكورە ۋششەلە دجۋنگارسكوگو الاتاۋ پريبىل ۆاجنىي چينوۆنيك ون دال سوگلاسيە نا پەرەنەسەنيە بۋدۋششەگو گورودا نەسكولكو سەۆەرنەە دو بەرەگا رەكي كوپالكي... ۆ سكورە تياجەلوي وبوزوي دۆينۋليس ك مەستۋ گدە ستويالي يۋرتى سترويتەلەي كرەپوستي ۆ گوراح ۆ بليزي ستاروگو كوپالا زاستۋچالي توپورى ستو پياتيدەسياتي لەسورۋبوۆ، تاك ناچالي زاسترايۆات نا پۋستوم مەستە، گدە كوگدا تو، كوچەۆال دجۋنگارسكي كنياز»،-دەپ جازىلعان. (س.ماركوۆ «يدۋششيە ك ۆەرشينام»، ستر 68). ياعني، ابراموۆتىڭ جوعارىداعى «دجۋنگارسكىي ۆلادلەتس كوپال» دەپ وتىرعانى مىنا ەكىنشى دەرەكتەگى «دجۋنگارسكي كنياز»،-  ەكەنى انىق. وسىنداي پاراعى سارعايعان دالەلدى قۇجات تۇرعاندا «پالەن ايتىپتى» دەگەن دالەلسىز قۇرعاق ءسوزدىن قاجەتى نە؟

«باقسام باقا ەكەن»,-دەگەندەي سىرتتان باقىلاپ وتىرساق وسى ماسەلە كۇننەن كۇنگە ۋشىعىپ بارا جاتقان سەكىلدى، سىرتتان كەلىپ وزدەرىنە ىڭعايلى دالەلى جوق تاريحتى بىزگە نەگە تىقپالاي بەرەدى. مەن بۇل جەردە جوڭعار بيلەۋشىسىنىڭ نە باتىرىنىڭ اتاعىن شىعارىپ،  جوعىن جوقتايىن دەپ وتىرعانىم جوق. تەك كەيبىر ادامدار تاريحتى بۇرمالاپ، وزىنە ىڭعايلى سوقپاققا سالىپ، حالىقتى شاتاستىرماسا ەكەن دەيمىن.  وتكەن تاريحىمىزدىڭ تامىرىنا بالتا شابا المايمىز. سەبەبى، ەلىمىزدە ارىسى موڭعول شاپقىنشىلىعى  بەرىسى  17-18 عاسىرلارداعى جوڭعار شاپقىنشىلىعى  زامانىنان بەرى  جوڭعار اتاۋىمەن اتالىپ كەلە جاتقان ەلدى مەكەندەر مەن جەر اتاۋلارى الىدە بارشىلىق. مىسالى; قاسكەلەڭ، بورالداي، شامالعان، نارىنقول، مۇقىرى سەكىلدى.

ارينە، جوعارىداعى دەرەكتەر مەن دايەكتەردى وقي وتىرىپ، التىن بەسىك اۋىلىمىزدىڭ «قاپال» دەگەن اتاۋى،  جوڭعاردىڭ «قوپال» دەگەن بيلەۋشىسىنىڭ اتىمەن اتالعاندىعىن بايقايمىز. وعان ەش كۇمان جوق. سەبەبى، قوپال وسى جەردە ءومىر ءسۇرىپتى، وسىندا ءولىپتى، ءارى ناق وسى جەردە جەرلەنىپ، ۇستىنە قورعانى ءۇيىلىپتى. بىرنەشە زاماننان كەيىن ياعني، 1847 جىلى وسى ۇيىلگەن قورعاننىڭ اينالاسىنا الدىمەن بەكىنىس ارتىنشا قالا سالىنىپ، ول جوڭعار باتىرى قوپالدىڭ اتىمەن اتالىپتى. بۇنى جوعارىداعى «ۆ ساموم كوپالە بىل بولشوي كۋرگان ناسىپاننىي يز زەملي ي سۆەرحۋ پوكرىتىي ششەبنەم ي كامەننىمي بولشيمي پليتامي. پو پرەدانىيام كيرگيزى گوۆوريات چتو پود ەتيم كۋرگانوم بىلا موگيلا  درەۆنياگو ۆلادتەليا كوپالا»،- دەگەن ناقتى تاريحي دەرەكتەر ايعاقتاپ تۇر. ونىڭ ۇستىنە ش.ءۋاليحانوۆتىڭ «...وني پروستو زاكيدانى زەملەيۋ ي سۆەرحۋ ۋلوجەنوە ششەبنەم. ۆوكرۋگ  كوزۋ-كيۋرپەچا تاكجە  منوگو تاكيح موگيل». ياعني، قوزى-كورپەش اينالاسىندا دا وسىنداي مولالار كوپ، ولار تەك   توپىراقپەن ءۇيىلىپ ءۇستى شاعىل تاستارمەن كومىلگەن. (نەمەسە ۇستىنە جالپاق تاستار قويىلعان) دەسەدە بولادى. ياعني بۇل مولا ابراموۆ سيپاتتاعان قاپالداعى جوڭعار قوپال باتىردىن مولاسىنا ۇقساس كەلەدى. وعان شوقاننىن مىنا جازباسى دالەل. «... ك چيسلۋ يح پرينادلەجات موگيلا كوپال-باتىرا،  داۆشايا نازۆانىە  رەچكە ي ۋكرپلەنىيۋ».  «ولاردىڭ قاتارىنا اتى وزەن مەن بەكىنىسكە بەرىلگەن قوپال باتىردىڭ مولاسى دا جاتادى»،- دەگەن جازباسى جوعارعى دەرەكتەر مەن دايەكتەردى قۋاتتاپ تۇر.

سونداي-اق  كەزىندەگى قوپال قالاسى ورنالاسقان كەڭ القاپتى جازىق ەرتەرەكتە «جوڭكە» القابى دەپ اتالعان. ال قازىرگى كەزدە كۇرەنبەل جازىعى دەپ اتالىپ ءجۇر. وسى اتالمىش كەڭ جازىقتىڭ سولتۇستىك باتىسىندا قازاقتار «قوپالى»، «ءۇش-قوپالى»،-دەپ، ال ورىستار رەۆوليۋتسياعا دەيىن «پوپوۆسكي بولشوي ساز، مالىي ساز»،- دەپ اتاپ كەتكەن بىلقىلداعان قوعالى، قامىستى ساز بار. كەيبىر جەرگىلىكتى ادامدار سەكىلدى، ن. ابراموۆتا ءوز جازباسىندا قوپال مەن قوپالىنى ءسوز ۇندەستىگىنىڭ ۇقساستىعىنا بايلانىستى قيسىنداستىرۋى مۇمكىن. سونداي-اق تاريحي جازبالار مەن كونە قۇجاتتاردا «...سەۆەرنەە دو بەرەگا رەكي كوپالكي نەمەسە رەكا كوپالكا»،-دەپ كەلەدى. ءتىپتى، ءالى كۇنگە دەيىن وزەن وسىلاي اتالادى. ەگەردە قالا مەن وزەن اتاۋى  «قوپالى» سوزىنە  بايلانىستى اتالسا، وندا تاريحي جازبا دەرەكتەردە «گورود  كوپالى نەمەسە رەكا كوپالى»،-دەپ جازىلسا كەرەك ەدى. نەمەسە كونە تاريحي قۇجاتتاردا «كوپالسكىي ۋەزد» دەمەي «كوپالينسكىي ۋەزد» دەپ جازىلسا كەرەك ەدى. ايتپەسە، 170 جىلدىڭ الدىنداعى ساۋاتتى ورىستاردىڭ ءتىلى سوڭعى جۋان دىبىستى «ى» ارىپىنە كەلمەي قوپال دەپ اتاپ كەتىپتى دەگەنگە سەنۋ استە قيىن. ارينە، كەڭەس ۇكىمەتى كەزەڭىندە «و» ءارپىنىڭ ورنىنا «ا» ءارپى قولدانىلعاندىقتان قوپال ءسوزى قازاقشا «قاپال»، ورىسشا «كاپال» دەپ جازىلعانى بارشامىزعا ايان.

ولاي بولسا،  اۋىلىمىزدىڭ اتاۋىن دۋلاتتىڭ جانىسىنان شىققان قاپال باتىر ەسىمىمەن بايلانىستىرىپ جۇرگەن ازاماتتارعا ايتارىم، اۋەلى تاريحتى تىڭعىلىقتى زەرتتەپ-زەردەلەپ، ءبىزدىڭ اۋىلىمىزدىڭ اتاۋىنا بايلانىستى وي-تۇجىرىمدارىڭىزدى اۋىزەكى ايتىلعان سوزبەن ەمەس ناقتى تاريحي، عىلىمي دەرەكتەرمەن دالەلدەسەڭىزدەر ەكەن دەيمىن.

دۋلاتتىڭ جانىسىنان شىققان قاپال باتىر ەل باستاعان كوسەم، ءسوز باستاعان شەشەن ەكەنىنە داۋىمىز جوق. سەبەبى، تەگىن ادام ءبىر رۋلى ەلدىڭ ۇرانى مەن ۇلىسىنا اينالماس ەدى. بىراق ول قاپال - بۇل قاپال ەمەس!

دوسكەلدى  قوجاتايۇلى

الماتى وبلىسى، اقسۋ اۋدانى، قاپال اۋىلى

Abai.kz