يسلام جەمەنەي: «ۇلتتىق مۇددە جوعالعان جەردە توناۋ وڭاي بولادى»
-ءتول تاريحىمىزعا قاتىستى تىڭ دەرەك-ماعلۇماتتىڭ ءىزىن شىن-ماشىن مەن قىتاي، ءۇندىستاننان تابامىز دەپ ءجۇرسىز...
-قازاقتىڭ تۇركىلىك داۋىرىنەن سىر شەرتەتىن قولجازبانى تۇپنۇسقادان وقۋ ارقىلى تاريحتى زەرتتەۋدە كەنجە قالىپ وتىرمىز. رەسەيدىڭ شىعىستانۋشى عالىمدارى بىزگە قاراعاندا كوش ىلگەرى. ولاردىڭ دەرەك جيناۋداعى ۇقىپتىلىعى تاڭعالدىرادى. ەرتەدە ساۋداگەرىنە دەيىن ءاربىر كىتاپتىڭ قۇنىن بىلگەن عوي. ساۋدالاپ، بۇلداپ، قادىر-قاسيەتىن ءبىلىپ، ۇستاپ جۇرگەن. كىتاپتىڭ قادىر-قاسيەتىنە جەتۋ - وتىرىقشىلىق مادەنيەتكە ەرتە بەيىمدەلۋدىڭ ارقاسى. كوشپەندى ءومىردىڭ دە جاقسى جاعى بار. حVII-XVIII عاسىرلاردا ابدەن ورنىعىپ، قالالىق مادەنيەتتى بويىمىزعا ءسىڭىرۋىمىز قاجەت ەدى، سول كەزدە كوپتەگەن دەرەكتەر قولىمىزدا بار ەدى. سولاردى ۇستاپ قالار ەدىك. بىراق ونىڭ قادىر-قاسيەتىن اسا بىلە قويمادىق.
-قازاقتاردا جازۋ-سىزۋ بولمادى دەگەن پىكىر كەڭەستىك كەزەڭدە ساناعا ابدەن ءسىڭىرىلدى. جانە ءبىر قىنجىلارلىعى، وسى ۇعىم تاسقا باسىلىپ، ارتتا قالىپ بارادى. وعان جۇيەلى تۇردە تويتارىس بەرىلگەن جوق.
-ول ءسوز بەكەر. بۇكىل تۇركى حالقىنا ورتاق ءتىل شاعاتاي ءتىلى بولعانىن بىلەسىز.
-شاعاتاي ادام اتىنان شىعىپ وتىر عوي...
-ءتول تاريحىمىزعا قاتىستى تىڭ دەرەك-ماعلۇماتتىڭ ءىزىن شىن-ماشىن مەن قىتاي، ءۇندىستاننان تابامىز دەپ ءجۇرسىز...
-قازاقتىڭ تۇركىلىك داۋىرىنەن سىر شەرتەتىن قولجازبانى تۇپنۇسقادان وقۋ ارقىلى تاريحتى زەرتتەۋدە كەنجە قالىپ وتىرمىز. رەسەيدىڭ شىعىستانۋشى عالىمدارى بىزگە قاراعاندا كوش ىلگەرى. ولاردىڭ دەرەك جيناۋداعى ۇقىپتىلىعى تاڭعالدىرادى. ەرتەدە ساۋداگەرىنە دەيىن ءاربىر كىتاپتىڭ قۇنىن بىلگەن عوي. ساۋدالاپ، بۇلداپ، قادىر-قاسيەتىن ءبىلىپ، ۇستاپ جۇرگەن. كىتاپتىڭ قادىر-قاسيەتىنە جەتۋ - وتىرىقشىلىق مادەنيەتكە ەرتە بەيىمدەلۋدىڭ ارقاسى. كوشپەندى ءومىردىڭ دە جاقسى جاعى بار. حVII-XVIII عاسىرلاردا ابدەن ورنىعىپ، قالالىق مادەنيەتتى بويىمىزعا ءسىڭىرۋىمىز قاجەت ەدى، سول كەزدە كوپتەگەن دەرەكتەر قولىمىزدا بار ەدى. سولاردى ۇستاپ قالار ەدىك. بىراق ونىڭ قادىر-قاسيەتىن اسا بىلە قويمادىق.
-قازاقتاردا جازۋ-سىزۋ بولمادى دەگەن پىكىر كەڭەستىك كەزەڭدە ساناعا ابدەن ءسىڭىرىلدى. جانە ءبىر قىنجىلارلىعى، وسى ۇعىم تاسقا باسىلىپ، ارتتا قالىپ بارادى. وعان جۇيەلى تۇردە تويتارىس بەرىلگەن جوق.
-ول ءسوز بەكەر. بۇكىل تۇركى حالقىنا ورتاق ءتىل شاعاتاي ءتىلى بولعانىن بىلەسىز.
-شاعاتاي ادام اتىنان شىعىپ وتىر عوي...
-ءيا، شاعاتاي شىڭعىس حاننىڭ ءبىر ۇلى. شىعىستىڭ ءداستۇرىن بىلەسىز، حانعا، پاتشاعا ەلىكتەيدى. مىناۋ دا سودان شىعىپ وتىر. شاعاتايدىڭ ءوزى دە، ۇرپاقتارى دا تۇركى ءتىلى مەن مادەنيەتىن قابىلداپ، وعان قاتتى بەرىلدى. بۇرىننان كەلە جاتقان تۇركى ءتىلى شىعىستىق پسيحولوگيامىزعا بايلانىستى شاعاتاي ءتىلى دەپ اتالىپ كەتتى دە تۇركى-شاعاتاي بولىپ قالىپتاستى. 1934 جىلعا دەيىنگى دەرەكتەرگە قاراساق، تۇركىنىڭ بارلىق زيالىسى مەن وقىمىستىسى، وسى تىلدە سويلەسىپ، حات الىسىپ كەلگەن. ماحامبەت وتەمىسۇلىنىڭ شاعاتاي تىلىندە جازعان ەكى حاتى تابىلدى. بۇل نەنى بىلدىرەدى؟ قازاق زيالىلارى باسقا وتىرىقشى تۇركى حالىقتارىمەن ورتاق تىلدە حات جازىسىپ، ءبىر-ءبىرىنىڭ پىكىرىن ءبىلىپ وتىردى دەگەن ءسوز. ال ەندى جازۋ-سىزۋ ماسەلەسىنە كەلسەك، ارابشا جازىلعان حاتتاردىڭ ءوزى بىزدە ءۇش ءتۇرلى. بىرەۋى - تۇركى تىلىندە تازا اراب ءالفاۆيتى بويىنشا ەرەجەلەردى ساقتاپ جازعان ەڭبەكتەر. ەكىنشىسى - تۇركى تىلىنە ازعانا بەيىمدەلگەن. ءۇشىنشىسى - احمەت بايتۇرسىنۇلىنىڭ اراب ءتىلىنىڭ نەگىزىندە قازاق تىلىنە بەيىمدەپ شىعارعان توتە جازۋى. ارابشا جازۋ دا بىزگە ءۇش تۇردە ەنىپ وتىر. توتە جازۋدى وتە تولىققاندى الفاۆيت دەۋىمىزگە بولادى، ونى قازىرگى قىتاي قازاقتارى پايدالانادى.
-داۋ-داماي بولىپ جۇرگەن لاتىن-كيريلليتسا تۋرالى ويىڭىز؟
-ءبىزدىڭ الفاۆيت ارابتىكىنەن لاتىنعا، لاتىننان بارىپ، قازىرگى كيريلليتساعا كوشتى. ءۇش رەت اۋىستى. بۇل - وتارلاۋ ساياساتىنىڭ كەسىرى. ماقساتى - تاريحىمىزدان اجىراتۋ. اراب الفاۆيتىنەن اۋىسقاندا تاريحي ەڭبەكتەردى جوعالتتىق. كەلەسى بۋىن اراب الفاۆيتىندە جازىلعان ەڭبەكتەردىڭ بىرەۋىن دە وقي المايدى... سودان لاتىنعا كوشتىك. 1923 جىلدارى تۇركيا تاۋەلسىز مەملەكەت بولعاننان كەيىن لاتىن ءالفاۆيتىن قابىلدادى. ەندى وتارلاۋشىلار ەسەپتەدى: ەگەر ءبىز لاتىندا قالساق، تۇركىمەن بايلانىس جاساپ قويامىز.
-تۇركى حالىقتارى بىرىگىپ كەتەدى دەگەن وي عوي...
-ءيا، پانتيۋركيزم دەپ سىلتاۋراتىپ، ءبىزدى كيريلليتساعا الىپ كەتتى. بۇل جەردە تاعى ايلا جاسادى. بۇرىن وزبەك، قازاق، قىرعىز ءبىر تىلمەن، تۇركى-شاعاتاي تىلىمەن سويلەسىپ، ءتۇسىنىسىپ كەلگەنى ءمالىم. ەندى بۇلاردى ءبىر-بىرىنەن الىستاتۋ كەرەك بولدى. ول ءۇشىن نە ىستەۋ كەرەك؟ الفاۆيتتە وزگەرىستەر جاسادى. ءبىز تاشكەنتتى «ا»-مەن جازساق، وزبەكتەر «ا»-نى «و»-مەن جازدى، «توشكەنت» دەپ، «قوزوق» دەپ. كوردىڭىز بە، سول الفاۆيت ارىپتەرىندەگى وزگەرىستىڭ ءوزى دىبىستىق وزگەرىسكە الىپ كەلىپ، كۇنى بۇگىنگە دەيىن ءبىر-ءبىرىمىزدى تۇسىنبەي وتىرمىز. تۇركى حالىقتارىن ءدىلى دە، ءدىنى دە ءبىر دەر ەدىك، ەگەر ءالفاۆيتىمىز ءبىر بولسا.
-ءوزىڭىز لاتىنعا كوشكەندى ءجون كورەسىز بە؟
-قازىر كومپيۋتەردىڭ ءرولى كۇشتى. لاتىنعا كوشسەك، ءبىز اۋەلى كومپيۋتەردىڭ تىلىنە جاقىندايمىز. ەكىنشىدەن، كوپتەگەن قاجەت ەمەس دۇنيەلەردەن ارىلامىز. ارتىق ماقتاۋلار، كەرەكسىز ساياسي كوزقاراستار... ءبىزدىڭ جەتپىس جىلدىق تاريحىمىز شىنايى باعاسىن العان جوق. جەتپىس جىلدىڭ ىشىندە نە ۇتتىق، نەدەن ۇتىلدىق، عىلىمي تۇرعىدا ءالى ساراپقا سالىنعان جوق. وتارلاۋ ساياساتى ءالفاۆيتىمىزدى وزگەرتۋ ارقىلى تاريحىمىزدان ءبىزدى قالاي اجىراتسا، مىنە، ءبىز دە قاجەت ەمەس اقپاراتتى الماۋ ءۇشىن ونداي الفاۆيتتەن اجىراتۋىمىز كەرەك ۇرپاعىمىزدى. مەملەكەتتىڭ ءوزىنىڭ ۇلتتىق يدەولوگياسى بولادى عوي.
-ال زيالى قاۋىم بىزدە ۇلتتىق يدەولوگيا ءالى جاسالعان جوق دەيدى...
-ۇلتتىق يدەولوگيا ءبىز قاي كۇنى تاۋەلسىزدىك الدىق، سو كۇننەن بەرى جۇرۋدە. زيالى بار جەردە ۇلتتىق يدەولوگيا قالاسا دا، قالاماسا دا جۇرەدى. ونى جوق دەۋگە بولمايدى. ماسەلە سونى جۇيەلەۋدە. تاريح دەگەن ارقاشان العا ءجۇرىپ وتىرادى. تەك جۇيەسىزدىك پەن جەمقورلىق، ءيا پاراقورلىق تاريحتىڭ العا باسۋىنا كەدەرگى جاسايدى.
-جەمقورلىق دەگەنىڭىز، قاراپايىم تىلمەن ايتقاندا ءىشىپ-جەپ، قارىن تويدىرۋ. ال ونىڭ ۇلتتىق يدەولوگياعا قانداي قاتىسى بار؟
-اڭگىمە تويىمسىزدىقتا. الەمدىك دەڭگەيدىڭ ەكونوميكالىق جۇيەسىنە كىرۋ ءۇشىن كەزىندەگى قيىن جاعدايدا ەلباسى كوپتەگەن جۇمىستار اتقاردى. ءبىز قىزعانباۋىمىز كەرەك. ءبارىبىر قوعامعا باي كەرەك. دۇنيە جۇزىندە دە قانشا ىزدەگەنمەن سۇتتەن اق، سۋدان تازا باي تاپپايسىز. ول مۇمكىن دە ەمەس. زاڭسىز بايلىققا راقىمشىلىق تا جاسالدى. قارنى تويعان بايلارىمىز وسىنىڭ قادىرىن ءبىلۋى كەرەك. بۋرجۋازيانىڭ ۇلتتىق سيپات الاتىن كەزەڭى كەلدى. وعان بەتبۇرىس تا بار. بىرەۋلەر ايتىستى قولداپ، ەكىنشىلەرى مەشىت، مەكتەپ سالىپ، مەكتەپكە كومپيۋتەر الىپ بەرىپ جاتىر. بىراق بۇل جەتكىلىكسىز. «30 كوشباسشى» دەپ ءجۇرمىز، سولار ۇلتتىق يدەولوگياعا بەت بۇرۋى كەرەك. سىزگە مىسال ايتايىن. باۋ-باقشانى جايقالتا ءوسىرۋ ءۇشىن سۋ جەتكىلىكسىز. ءار تالدىڭ تۇبىنە باراتىن سۋدىڭ مولشەرىن ەسەپتەپ، دىڭگەكتىڭ ءبارىن قامتيتىنداي ەتسە عانا ودان پايدا بولماق.
-حالىققا دا پايداسى ءتيۋى كەرەك دەپ وتىرسىز. بۇل - ماتەريالدىق دەڭگەيدەگى ولشەم. ال رۋحاني تۇرعىداعى جاردەمى قانداي؟ رۋحاني جاعىنان قالاي كوتەرىلۋى كەرەك؟
-بۋرجۋازيانىڭ مەملەكەتتىڭ، حالىقتىڭ جاقسى تۇرۋىن مەنىڭ جاقسى تۇرۋىم دەپ ۇعۋى - ساناسىنىڭ ۇلتتىق دەڭگەيگە ءوسۋى. قوعام داعدارىسقا ۇشىراسا، ەڭ ءبىرىنشى زيان كورەتىن سول بايلار. ەندەشە، نەگە ءوزىنىڭ جۇرتىن اۋقاتتى ەتۋگە، حالىقتىڭ ساناسى مەن مادەنيەتىنىڭ كوتەرىلۋىنە كومەكتەسپەسكە! نەگە 100 مەكتەپتى مەملەكەت سالۋى كەرەك؟ 100 مەكتەپتىڭ ورنىنا 300 مەكتەپتى ماسەلەن، سول بۋرجۋازيامىز نەگە سالماسقا!
-وعان شاماسى جەتە مە؟
-جەتەدى. سەبەبى قازاقستاندا بايلىق ۇشان-تەڭىز. 16 ميلليون حالىق دەگەن دامىعان مەملەكەتتەردەگى ءبىر قالاداعى حالىق سانى. ستامبۋلدىڭ وزىندە 17 ميلليون حالىق تۇرادى. وسىنشا بايلىقتىڭ ىشىندە تۇركيادان ءتورت ەسە ۇلكەن اۋماقتا وتىرمىز. بىزگە جەتپەيتىنى ەكەۋ: ءبىرى - ۇلتتىق سانا، ەكىنشىسى - رۋحاني تازالىق. رۋحاني تازالىق بولماعاسىن ءبىز دۇنيەاۋي ءلاززات تۇرعىسىنان كوبىرەك ويلانامىز. سۇلۋلىق كونكۋرسىنا، ءيا ءبىر ماقتانشاق انشىگە اقشانى اياماي شاشامىز كەلىپ. سول 100 مىڭ دوللارعا 10 وتباسىنا 10 جەكە ءۇي سالىپ بەرۋگە، ءيا جەكە كاسىپكەرلىك ورنىن اشىپ بەرۋگە بولار ەدى. ساياسي بيلىكتىڭ ەكى قاناتى - بۋرجۋازيا، ياعني بايلار مەن زيالى قاۋىم. ساياسي بيلىكتىڭ وسى ەكى قاناتى مىقتى بولماسا، ول دىتتەگەن ماقساتىنا جەتە المايدى.
-تۇركيانى مىسالعا الدىڭىز. ولاردىڭ ۇلتجاندىلىعى ەرەكشە كورىنەدى. نەگە؟
-تۇركيادا بەس جىل تۇرعان اداممىن. تۇرىكتەردە مۇناي دا، گاز دا جوق، كەنگە دە باي ەمەس. كوزىممەن كوردىم كەدەيلىگىن. تابيعاتى سۇلۋ، ەسەسىنە. 1980 جىلى تۇرعىت ءوزال بيلىككە كەلگەندە مىنانداي ءسوز ايتتى: «اينالايىن، حالقىم، -دەدى. - يسپان مەملەكەتىنەن نەمىز كەم، اقىلىمىز از با، تابيعاتىمىز جۇتاڭ با؟ تاريحىمىز وسال ما؟ وسمان اتامىز 700 جىلداي يمپەريا قۇرعان، نەدەن سونشا كەدەيمىز؟ ينشاللا، وزىمىزگە سەنسەك، ول كۇن تۋادى. تەك مەنىمەن بىرگە بول، تۇرىك ەكەنىڭدى ۇمىتپا!». بۇكىل مەملەكەتىندەگى شىعىستان باتىسقا دەيىنگى شەكاراعا «مەن تۇرىك بولعانىم ءۇشىن ماقتانامىن!» دەگەن ۇراندى جازعىزدى. ءوز زامانىنىڭ ەكونوميكاسىن قالاي دامىتۋعا بولاتىنىن ۇيرەتتى، ءتۋريزمدى دامىتۋ، قىزمەت جاساۋ ۇلكەن ءبىلىم دەدى، سول ءبىلىمدى الۋىمىز كەرەك، ونى ۇيرەنگەننەن كەيىن بارىپ، ءبىز ەل بولامىز دەدى. قازىر تۇرىكتەر بارعان جەرىندە تۇرىكتىڭ بانكىن اشادى، سول جەردەگى جۇمىسشىلار تاپقان اقشاسىن ءوز بانكىندە ساقتايدى، كەلگەن جەرىندە اسحانا اشىپ، تاماقتى تۇرىكتىڭ اسحاناسىنان جەيدى، مەكتەپ اشىپ، ول مەكتەپتە وزدەرىنىڭ جانە سول مەملەكەتتىڭ بالالارىن وقىتادى. ءسويتىپ، ەكى ۇپاي جينايدى: وزدەرىنىڭ شەتتە جۇرگەن تۇرىكتەرىن ۇلتتىق قۇندىلىقتارىنا ۇيرەتەدى، باسقالاردى دا تۇرىكتىڭ قۇندىلىقتارىمەن تانىستىرىپ، سىيلاتادى. بىزدە ۇلتتىق سانا ويانباي جاتىر. ولار ءبارىن جۇيەلى جاساي الادى، ءبىز جاساي الماي وتىرمىز.
اقش ءوزىنىڭ العا جىلجۋىندا باسقا ەلدەرگە تومەنگى سانانى ۇيرەتىپ وتىرادى، لاس مادەنيەتتى، جامان كينوسىن، جۇپىنى ونەرىن تاراتادى. وزدەرى وتە ادەمى جۇيەلى تۇردە جۇمىس جاسايدى. قالاسى دا، جۇمىس ورىندارى دا، عىلىمي ادىستەمەسى دە تازا. عىلىمعا قوماقتى قارجى بولەدى.
-شىعىستانۋ سالاسىنا قالاي كەلدىڭىز؟
-شەتتە وسكەن قازاقتار مەنى جاقسى تۇسىنەدى. ءبىزدىڭ جۇرەگىمىزدە ەلگە دەگەن ساعىنىش پەن ءسۇيۋ قوزداپ جۇرەدى. شەتتە تۋساڭىز، ماتەماتيك بولساڭىز دا، فيزيكاعا ماماندانساڭىز دا قازاقتانۋ، تۇركىتانۋ زەرتتەيتىن ءبىر سالاڭىز بولادى. يران كىتاپحاناسى تۇركىگە قاتىستى دۇنيەگە وتە باي. ول كىتاپتىڭ بارلىعى قازاق تىلىنە تولىق اۋدارىلماعان. شىعىستانۋ سالاسىندا ءبىز رەسەي مەن وزبەكستاننىڭ ماڭايىنا دا جۋىقتامايمىز. بىزدە تاريحتى تانۋ كوبىنە اۋدارما بولىپ كەلەدى.
-ءسىز مىرزا مۇحاممەد حايداردىڭ «تاريحي-راشيدي» كىتابىن تۇڭعىش رەت پارسى تىلىنەن قازاق تىلىنە اۋداردىڭىز. شىعارمانى دۇنيە جۇزىندە ناقتى مۇراعات مالىمەتتەرىنە سۇيەنگەن تاريحي انىقتامالىق رەتىندە دارىپتەيدى...
-بۇل ءوزى ءتورت كىتاپتان تۇرادى. XIII عاسىردا جازىلعان العاشقىسىندا شىڭعىسحاننىڭ ومىرگە كەلۋىنەن باستاپ، ءتورت بالاسىنىڭ الەمدى بيلەگەندىگى جايلى ايتىلادى. شىڭعىسحان ۇرپاقتارىنىڭ تاريحىن ودان ءارى XIV عاسىردا راشيددين دەگەن تاريحشى جالعاستىرادى. ءۇشىنشى كىتاپ شىڭعىسحاننىڭ ۇرپاقتارى السىرەپ، ساياسي ساحناعا ءامىر تەمىر شىققان تۇستا دۇنيەگە كەلگەن. «زافارنامە»، قازاقشا ايتقاندا «جەڭىس» كىتابىنىڭ اۆتورى شارافاددين ءاليازدي. بۇل - XV عاسىردىڭ تۋىندىسى.
ءامىر تەمىر شىڭعىس حان ۇرپاقتارىنىڭ توز-توزىن شىعاردى، ماۋرەنناحردى قۇردى. بۇلاردى ەندى بىرەۋ جازۋى كەرەك قوي. سوندا تاريحشى مىرزا حايدار وتىرىپ: «ە-ە، الەمدى بيلەگەن حان مەن قاعان ۇرپاقتارىنىڭ توز-توزى شىقتى-اۋ. ەندى ولاردى مەن جازباسام، كىم جازادى؟» دەگەندى ايتادى. ونى نە ءۇشىن ويلادى؟ ويلاندىرعانى - الدىڭعى جازىلعان ءۇش كىتاپ. 1533 جىلى سايد حان قايتىس بولعاننان كەيىن مىرزا حايدار كاشميرگە بارادى. سول جەردىڭ باي كىتاپحاناسىنان مىنا ءۇش كىتاپتى وقيدى. راس، شىڭعىسحان، ونىڭ بالالارى تۋرالى كوپتەگەن كىتاپتار جازىلعان. بىراق مىنا توز-توزى شىققان ۇرپاعى تۋرالى ەشقانداي كىتاپ جوق. حاتقا ءتۇسىرىپ، ۇرپاققا قالدىرايىن دەگەن ويمەن ءوزىنىڭ اتاقتى «تاريحي راشيدي» ەڭبەگىن جازادى.
-نەگە كىتاپتىڭ اتى وسىلاي قويىلعان؟
-اتىن ولاي دەپ قويۋعا ءتۇرلى سەبەپ بار. اۆتور يسلام ءۇشىن بولعان عازاۋات سوعىستارىنا كوپ قاتىسقان. «راشيد» - تۋرا جولدا جۇرۋشىلەر، ياعني تۋرا جولدا جۇرۋشىلەردىڭ تاريحى. تاعى ءبىر سەبەبى يسلام ءدىنىن قابىلداۋعا مۇرىندىق بولعان ءارشادادين دەگەن ءبىر تاجىكتى قۇرمەت تۇتقاندىقتان. ءۇشىنشى سەبەبى، «مەن جەتىم قالعاندا 24 جىل بويى مەنى ءوز بالاسىنان ارتىق كورىپ، ونەردىڭ ءبارىن ۇيرەتتى» دەپ سايد حانعا ريزا بولعاندىقتان، بالاسى ءراشيديدديننىڭ ەسىمىن قويعان.
-ال ءسىزدىڭ اۋدارما جاساۋىڭىزعا نە تۇرتكى بولدى؟
-كوپ جىلدان بەرگى بارلىق ويىم وسى ءتورت ۇلكەن تاريحشىنىڭ كىتابىن قازاق تىلىنە اۋدارىپ، عىلىمي اينالىمعا سالۋدىڭ توڭىرەگىندە بولدى. وعان ىشتەي دايىندالدىم ءارى ءبىلىمىمدى جان-جاقتى جەتىلدىرۋ قاجەتتىگىن ءتۇسىندىم. 90-جىلدارى شەتتەن كەلگەن قازاقتى قاتتى قۇرمەتتەۋشى ەدى. ءابساتتار قاجى دەربىسالى عىلىمي اتاق الۋ جونىندە اقىل قوسقاندا، مەن «قازاق زيالىلارىمەن ءبىر قازاندا قاينايىن، ادەبيەت-مادەنيەتىمەن تانىسايىن، سوسىن ەڭبەگىممەن الايىن» دەپ باس تارتتىم. مەكەمتاس مىرزاحمەتوۆ: «ءبىزدىڭ مادەنيەتىمىز بەن ادەبيەتىمىزدىڭ، تاريحىمىزدىڭ شىعىسپەن بايلانىسى بار. بىراق تىكەلەي زەرتتەي المادىق، ءتىسىمىز باتپادى، سولاردىڭ ءبىرى مەنمىن. يسلام، سەن جانىما كەل، قولعا بىرگە الايىق،» دەدى.
-پارسى، اراب، اعىلشىن، تۇرىك، وزبەك، ۇيعىر، تۇركىمەن، ءازىربايجان ءتىلىن بىلەسىز. كونە پارسى تىلىندە وقۋدا قيىندىقتار بولدى ما؟
-«تاريحي ءراشيديدىڭ» قولجازبا نۇسقالارىن، سوعان قاتىستى زەرتتەۋلەردى سەگىز مەملەكەتتەن بەس جىل بويى جينادىم. ودان كەيىن بارىپ، ىشىنە ەندىم. ەرەكشەلىگى بارلىق جۇمىسىمدى تۇپنۇسقادان جاسادىم، پارسى تىلىندە بولسا پارسى تىلىندە، شاعاتاي تىلىندەگىسىن شاعاتاي تىلىندە، وزبەكشەسىن وزبەك تىلىندە. اۋەلى سوزدىكتەر دايىنداپ الدىم. «پارسىشا-قازاقشا سوزدىك» وسى تۇستا جازىلدى. سوزدىك بار، بىراق قازاقشاسى جوق، تەك پارسىشا-ورىسشا عانا. ءسويتىپ، 30 مىڭعا جۋىق ءسوزدى قامتىعان پارسىشا-قازاقشا، قازاقشا-پارسىشا سوزدىك جازدىم. ءارى پارسى ءتىلىن ۇيرەنۋشىگە ءتىلاشار ەسەپتى بۇل. اباي، شاكارىم، بەكەت اتا جايلى پارسىشا ءماتىن بەرەم، سونى قازاقشاعا اۋدارۋ كەرەك. قۇندىلىعى سوندا. بۇل - تاۋەلسىزدىكتىڭ جەمىسى. ءاربىر عالىم ءوز سالاسىندا مەملەكەتشىلدىك، ۇلتشىلدىق مىندەتىن ادال اتقارۋى كەرەك دەپ ويلايمىن.
مامان رەتىندە ءوزىمدى تاعى ءبىر سىناپ الماق نيەتپەن اۋەلى ءحافيزدىڭ ءومىرىن جازدىم. ونىڭ الەمدىك ادەبيەتتە الاتىن ورنى مەن عازال جانرى تۋرالى بىلگىسى كەلگەن ادام وقىسىن. شاكارىم تۇپنۇسقادان ون عازالىن اۋدارعان. وسىعان عىلىمي-تەكستولوگيالىق جۇمىس جازدىم. ءحافيزدىڭ پارسى تىلىندەگى عازالىن، پارسى تىلىندەگى ترانسكريپتسياسىن، ودان كەيىن جولما-جول ماتىندىك، مازمۇندىق اۋدارماسىن بەردىم. سودان كەيىن شاكارىمنىڭ اۋدارماسىن، ءاربىر جولدى قالاي اۋدارعانىن تالدادىم. ەگەر ءبىر مامان وسىعان مۇددەلى بولسا، وعان عىلىمي تۇرعىدان باعا بەرۋگە جول اشىلدى.
-ەڭبەكتەرىڭىزگە بايلانىستى سىزگە قارسى شىققاندار دا كوپ بولدى...
-«تاريحي ءراشيديدى» اعىلشىن تىلىنە اۋدارعان عالىمدار ءبىر-ءبىرىنىڭ كىتابىنا العىسوز جازادى. بۇلاردىڭ مىقتىلىعى، ءبىرىنىڭ ەڭبەگىن ءبىرى باعالايدى. وتە ۇلكەن جۇمىس جاسادى دەپ ءبىرىن-ءبىرى مويىندايدى. «اعىلشىن تىلىنە اۋدارۋ، اعىلشىن الەمىنە تانىستىرۋدىڭ ءوزى ۇلكەن جۇمىس» دەپ، ماقتاپ-ماقتاپ كەلەدى دە اقىرىندا ازداعان سىن ايتادى. وسىنى بىلگەندىكتەن دە «تاريحي راشيديگە» عىلىمي تەكستولوگياسىن ارنايى بەردىم. سوندىقتان سىن ايتقىسى كەلگەن ادام ماعان ەمەس، كىتاپقا بەرسىن باعاسىن.
-جالپى ەتەكتەن تارتۋ، مويىنداماۋ، اركىم ءوزىن عانا اسقاق كورسەتۋى ءبىلىمىمىز بەن ساۋاتتىلىعىمىزدىڭ كەمشىندىگىنەن بە، الدە بۇل قازاقتىڭ وزىنە ءتان اۋرۋى ما؟
-تاۋەلسىزدىكتىڭ ءمانى - تاۋەلسىز ويلانا بىلۋدە. ءبىر-ءبىرىمىزدى سىيلاۋعا، مويىنداۋعا كۇش سالۋىمىز كەرەك. ماسەلەن، جاقسى ءبىر ەڭبەكتى وقىسام، عىلىمي اتاعىنا ەمەس، جازعانىنا قارايمىن. ول ورىس پا، قازاق پا، ۇيعىر ما، ءبارىبىر، وتانداسىم جازىپ جاتسا، مەن نەگە شەتەلدىك عالىمعا سىلتەمە بەرۋىم كەرەك؟ ءبىز تاريحىمىزدى دا، ادەبيەتىمىزدى دە تاۋەلسىزدىككە جەتەلەۋىمىز كەرەك قوي. شىعىستىڭ ءبىر عۇلاماسىنان «ءسىز قانشالىقتى ءبىلىمدىسىز؟» دەپ سۇراعاندا «نادان ەكەنىمدى، تۇك بىلمەيتىنىمدى بىلەمىن، ءبىلىمىم سوعان جەتەدى» دەپ جاۋاپ قايتارىپتى. ول تۇرعىدان العاندا ءبىزدىڭ ەڭبەگىمىز تامشىداي عانا.
ال ەندى لوگيكاعا كەلسەك، عىلىمي ەڭبەكتە ءبىر جاڭالىق بولادى، ەكى جاڭالىق بولادى، ودان كوپ بولمايدى. مەن ەڭبەگىمدە رۋبايدىڭ تۇركىلىك جانر ەكەنىن ايتتىم. «رۋباي» ارابشا ءتورت جول دەگەن ءسوز. ال «ۇدايى تورتتىك» دەپ تۇركى عالىمدارى ايتقان. ول ماحمۇت قاشقاريدا بار، بالاساعۇندا بار. سول زامانعى جوقتاۋلاردىڭ ءوزى تورتتىكتەر، قازىرگىشە ايتقاندا ءتورت تاعاندار. ءتورت تاعاننىڭ قاسيەتى تۋرالى مونوگرافيامدا زەرتتەپ، دالەلدەپ جازدىم. وسىنىڭ ءوزى جەتكىلىكتى ەمەس پە، ەگەر قازاعىڭدى سىيلاعىڭ كەلسە. تۇركىلىك جانر قالاي پارسىعا جەتتى، پارسىدان قالاي اراب الدى، سونى جازىپ بەردىم.
يراندا جۇرگەندە ابايدى وقىعاندا كوپ ولەڭىنىڭ ماعىناسىن تۇسىنبەدىم. ءبىز قالتقىسىز سۇيەتىن قازاقتى اباي جامانداي بەرەدى، جامانداي بەرەدى. وقىعىمىز كەلمەيدى، جۇرەگىمىز شىدامايدى. قازاقستانعا كەلسەك، ءبارى ابايدان سويلەيدى. امال جوق، تاعى وقيمىن. تاعى جۇرەگىم شىدامايدى. ويتكەنى جۇرت الاقانىنا سالىپ تۇر. «شەتتەن كەلگەن باۋىرىمىز» دەپ ەت-جۇرەگى ەلجىرەپ تۇر. جاماندىققا قالاي قياسىڭ؟ بىلگەن ادامعا بۇل دا جۇك. ەرتەڭ سىي-سياپاتقا لايىق قىزمەت جاساۋىم كەرەك قوي، سونشا باۋىرمال قازاقتىڭ قارىزىن قالاي قايتارامىن دەپ تولعانامىن.
1995-96 جىلدارى كوممەرتسيالىق ماقساتتاردا يران مەن تۇركيانىڭ اراسىن جول قىلدىم. «زامان قازاقستان» باسىلىمىن، قازاق-تۇرىك ليتسەيىن، يرانداعى ءبىرىنشى قازاق فيرماسىن اشۋعا قولىمنان كەلگەنشە، دانەكەرلىك جاسادىم. تازا عىلىمعا بەت بۇرا باستاعان ۋاقىتتا ماعان جىگىتتەر تۇرىپ: «يسلام، قازاقستاننىڭ ازاماتى بولدىڭ، ەندى ىقىلاس ازاياتىن بولدى-اۋ» دەگەندى ايتتى. سول-اق ەكەن، راسىندا الاكوزدىك باستالدى. سوندا بارىپ، «ءبىرىڭدى قازاق، ءبىرىڭ دوس، كورمەسەڭ ءىستىڭ ءبارى بوس» دەگەن ءومىرى تۇسىنبەگەن ءسوزدىڭ ماعىناسىن جۇرەگىم اۋىرىپ بارىپ، جان-دۇنيەممەن سەزىندىم عوي. ءبىرىمىزدى قازاق دەپ سۇيمەسەك، دوس دەپ سۇيمەسەك، ءىستىڭ ءبارى بوس ەكەن. ادامدىق قاسيەت، ۇلتتىق قۇندىلىقتان ايىرىلعان زاماندا حالىقپەن بىرگە اباي دا وشەدى. ەگەر ادام بولىپ ءومىر سۇرەم دەسەڭ، ادامشا ويلانامىن دەسەڭ، وندا اباي ولمەيدى.
-«تاريحي ءراشيديدىڭ» الەمدىك دەڭگەيدەگى ماڭىزىن جانە ونىڭ قازىرگى قازاق قوعامىنا بەرەر جاقسىلىعىن تۇيىندەپ ايتا كەتسەڭىز...
-شىڭعىسحان مەن ونىڭ بالالارى الەمدى بيلەپ، ءامىر تەمىر كۇيرەپ، موڭعولدار دا، تۇركىلەر دە ۇلت-ۇلىسقا ءبولىنىپ، XIV-XV عاسىرلاردا قازاق، وزبەك، قىرعىز دۇنيەگە كەلدى عوي. سول كەزەڭنىڭ تاريحىن، XIII-XIV-XV-XVI - ءتورت عاسىردا جازىلعان ءتورت ۇلكەن كىتاپتى قازاق تىلىنە اۋدارماساق، زەرتتەدىك دەپ جۇرگەنىمىز تۇككە تۇرعىسىز بولماق. بىرەۋدىڭ شايناپ تاستاعانىن قايتالاي بەرەمىز، ءوز كوزقاراسىمىزدى جازا المايمىز. ءبىز «تاريحي ءراشيديدى» تۇپنۇسقاسىنان تىكەلەي اۋدارىپ، قازاق تىلىندە تۇڭعىش رەت سويلەتتىك. بۇل - ءبىر. تاعى ءبىر ماڭىزدىلىعى - «تاريحي راشيدي» قازاققا شەت ەمەس. قازاقتاردىڭ ورتا عاسىرلىق تاريحىنا قاتىستى وتە قۇندى مالىمەتتەر كوپ. كىتاپتىڭ ىشىندە قازاق سوزدەرىنىڭ كەزدەسۋى عاجاپ. «ولجا» دەگەن ءسوز XIII عاسىردا قولدانىلعان. XV عاسىردا «قونالقى» مەن «ساۋىن» دەگەن ءامىر تەمىر پايدالاناتىن ءسوز بار. سامارقاننان شىعاتىن كەزدە «قونالقى مەن ساۋىن دايىنداڭىز» دەيدى. بۇل قازاقتىڭ ءتول ءسوزى. ەكى ءسوزدىڭ ار جاعىندا ۇلكەن تاريح جاتىر. قازساڭ، ءتۇرلى قۇپيالار شىعا بەرەدى. ونىڭ بارىنە دە نەمقۇرايلى قاراماۋىمىز، ءبارىن قازاق تىلىندە سويلەتۋىمىز كەرەك. ءاربىر سوزدەن كوپ نارسەنى ۇتىپ، ءوزىمىزدىڭ تاريحىمىزدى تۇگەندەي الامىز.
«تاريحي راشيدي» جازىلماعاندا، سول كەزەڭ بەيمالىم بولىپ قالار ەدى. سەبەبى ونى تاريحتا باسقا ەشكىم جازعان جوق. ال قازاققا بەرەرى قازاق حاندىعىنىڭ قۇرىلعانىن جازعانى ءۇشىن قۇندى. تۇركى ءتىلىن بىلگەنى ءۇشىن قۇندى. سوسىن مىرزا حايداردىڭ ءوزىنىڭ قىپشاق اكتسەنتى بار. تۇركىلەردى جالپى العاندا قارلۇق، قىپشاق، وعىز توبى دەسەك، مىنا مىرزا حايدار - قىپشاق. كىتاپتا 100-دەن اسا قازاق ءسوزى بار. ءاربىر ءسوزدىڭ قۇندىلىعىن عالىمداردىڭ كوزىمەن زەرتتەسەك، بەرىسى تاريحي، فولكلورلىق، ءتىل ءبىلىمى تۋرالى، ءارى تەرەڭدەسەك، يسلامدىق دۇنيەتانىمدى قالىپتاستىرۋداعى قىزمەتى زور بولماق.
-دۋلاتي ەسىمىنىڭ قاتە جازىلعاندىعى تۋرالى عىلىمي ورتانى يلاندىرۋعا تىرىسۋداسىز. ونى قانشالىقتى قابىلداپ جاتىر؟
-«دۋلاتي مانساپ» دەگەن، ياعني مەملەكەتتىك دارەجە دەگەن ماعىنانى بىلدىرەتىن ءسوز بار وزبەكتە. سونىمەن شاتاستىرىپ، قازاق دۋلاتي دەپ ءجۇر. «قازاق ادەبيەتىندە» جازدىم، دۋلاتي ەمەس، دۋلات دەپ. مەكەمتاس اعام «مۇنى قالپىنا كەلتىرمەي تىنبايمىن» دەپ ۋادە بەرگەن. دۋلاتي دەگەن ەش جەردە جوق. اعىلشىن، پارسى، فرانتسۋز، ورىس ءبارى مىرزا حايدار دۋلات دەپ جازادى. ال ەندى مىرزا حايداردىڭ ءوزى ەش جەردە ايتپاعان «مەن دۋلاتپىن» دەپ. مۇنى قايدان الىپ وتىرمىز؟ تاريحشى كىتاپتا قۇدايدات دەگەن اتاسىنىڭ دۋلات تايپاسىنان ەكەندىگىن ايتادى. «ول مەنىڭ بەسىنشى اتام» دەيدى. دۋلات تايپاسىنان شىققاندىعى سودان بەلگىلى.
مىڭجىلدىق تاريح كىتابىندا «مىرزا حايدار قاي تايپادان؟» دەگەن ساۋال قويىلىپ، وعان «دۋلاتتان» دەگەن جاۋاپ قايتارىلادى. سوندا ءبىرىنشى رەت جازادى مىرزا حايدار دۋلات دەپ. سودان باستاپ بۇكىل الەم ونى مىرزا حايدار دۋلات دەپ اتادى. ءوزى ەسىمىن ەڭبەگىندە مىرزا مۇحاممەد حايدار يبن مۇحاممەد حۋسەين كورەگەن دەپ انىق جازادى. دۋلات دەگەن ءسوز جوق. دۋلاتي دەگەننەن گورى تۇركى حالقىنىڭ ءبىر ۇلكەن تايپاسى دۋلات دەگەن الدەقايدا ماعىنالى ەمەس پە! شىندىقتان ءبىز نەگە قاشامىز، تۇسىنبەيمىن.
-سىزگە شىعارمانىڭ قاي نۇسقاسى ۇنادى؟
-ەڭ تولىق نۇسقاسى - تاجىكستان مەن وزبەكستاننىڭ بىرىككەن نۇسقاسى. اعىلشىندىق نۇسقاسى تەگەراندا ءبىرىنشى رەت شىققاندا مەنىڭ ەڭبەگىم ءالى جارىق كورمەگەن-ءدى. «كەش قالىپ قويدىم-اۋ» دەپ قىنجىلدىم. تەگەران نۇسقاسى قولىما تيگەسىن، قاراسام، «بۇل نۇسقالاردا تۇسىنىكسىز سوزدەر كوپ، سونىڭ ءبىرى - «ساۋىن» مەن «قونالقى» ءسوزى. اعىلشىن نۇسقاسىندا مۇنى الىپ تاستاعان، مەن دە مۇنى الىپ تاستادىم» دەيدى تەگەرانداعى عالىم. ءسويتىپ، جۇمىسىمدى جالعاستىرۋعا تۋرا كەلدى. نەگە؟ سەبەبى باسقالار جوققا شىعارىپ وتىرعان ءدال وسى ەكى ءسوز بىزگە قۇندى. بۇل عانا ەمەس، «ءبىز ساپارلاردا كىلەڭ قىمىز بەن تالقان الىپ جۇرەمىز» دەيدى ءبىر سويلەمىندە. ءبىز ايتپاساق، مۇنى انا اعىلشىن ايتپايتىنى بەلگىلى بولدى. تەزدەتىپ جارىققا شىعارىپ، الەم الدىندا مۇددەلىلىگىمىزدى تانىتۋىمىز كەرەك دەگەن وي تۋدى.
ءبىر نارسەگە كوزىم انىق جەتەدى. قازاقتىڭ ءتىل مەن فولكلور سالاسى كوپ ۇتادى. تۇركىلەر تۋرالى ايتقانىن قازاق تىلىنە نەگە اۋدارماسقا! ءتورت كىتاپتا دا قازاقتىڭ كوپتەگەن تايپالارىنىڭ اتتارى اتالادى. دۋلات امىرلەرى ون ەكى ارتىقشىلىق العان حانداردان. بارلىق نۇسقالاردى قاراپ شىقتىم، تۇرىك، وزبەك، ەشقايسىسى ونى سانامالاپ بەرە المايدى. ءۇش-ءتورت جىل ەڭبەكتەنىپ، ون ەكىسىن دە تاۋىپ، جازىپ، «جالىن» جۋرنالىنا بەردىم. بۇل جاڭالىق پا، جوق پا؟ كۇنى بۇگىنگە دەيىن الەمدىك دەڭگەيدە اعىلشىنى دا، وزبەگى دە، باسقاسى دا وقي الماعان ون ەكى ارتىقشىلىقتى قازاقتىڭ پەرزەنتى جازدى.
-تارالىمى قالاي بولىپ جاتىر؟
-ءبىز باستىسى، تاۋەلسىزدىك كەزەڭىندە شىعىستانۋدىڭ عىلىمي ىرگەسىن قالادىق. ەندى ونى اينالىمعا سالۋدى مەملەكەت قولداسا، مەنىڭ كەلەسى ەڭبەگىم مىنا سالادا ءوربيدى: «مىرزا حايدار دۋلات جانە تاريح»، «مىرزا حايدار دۋلات جانە ادەبيەت». 18 جىل ەڭبەك ەتتىم، ءوز ەڭبەگىمنىڭ ىرگەسىن قالادىم. كوپشىلىككە تارالۋى ەندى باستالادى دەپ ويلايمىن.
دۋلاتتى اۋداردىم دەپ ءبىر جەردە جارناما دا جاساعان ەمەسپىن. بىرەۋدەن-بىرەۋگە ايتىلىپ، تانىلىپ كەتكەن جۇمىس قوي. باسقا دا اۋدارمالارمەن اينالىستىم. مىسالى، يراننىڭ تاريحىن اۋداردىم. جاقسى قابىلدادى. باسقا دا بىرنەشە اۋدارما بار.
-شىعىستانۋ كوبىنە دىنتانۋمەن قاتارلاسا جۇرەتىندىگى ايقىن. قازاق حالقى ءۇشىن ءدىننىڭ ماڭىزدىلىعى تۋراسىندا ەكىۇداي پىكىر ايتىلادى. ءبىرى قازاق ءدىندى باسى ازات، سانا ەركىندىگىن ساقتاي وتىرىپ، قابىلداعان دەسە، كەلەسى پىكىر دىنشىلدىككە كوبىرەك ويىسادى...
-ۇلتتى قالىپتاستىراتىن ەڭ باستى فاكتور - ءدىن. جويىلىپ بارا جاتقان تىلدەردىڭ پروبلەماسىنا ارنالعان سىبىردە بولعان ءبىر كونفەرەنتسياعا قاتىستىم. باراردا «قازاق تىلىندە بايانداما جاسايمىن، تىڭداساڭىز بارامىن» دەگەندى ايتتىم. ولار قابىلدادى. مەنىڭ سوزىمنەن سوڭ التاي، حاكاس سىندى حالىقتىڭ وكىلدەرى «70 جىل جۇرەگىمىزدە تۇرعان ءسوزدى ايتتىڭىز» دەپ ريزا بولىستى. سوندا سولار «ءبىزدى جويعان - دىنسىزدىك. ءدىندى قولدان بەردىك» دەگەن وكىنىش ءبىلدىردى. ورىستىڭ وتارلاۋشى ساياساتى اۋەلى ءدىندى جويۋعا ارەكەت جاسادى عوي. ايتپاقشى، الگى جيىندا ەكى عالىم ماعان قارسى شىعىپ ەدى، باتىستىڭ عالىمدارى الگىلەردىڭ اۋزىن اشتىرمادى. باتىس عالىمدارى يماندى كەلەدى، ەشقاشان شىندىقتان اۋىتقىمايدى. «فاكتىنى ايتىپ وتىر، يسلامدىكى دۇرىس» دەدى.
قازاقتىڭ نامىسى وياناتىن ەكى فاكتور بار - ءتىل مەن ءدىن. بۇل ويانسا قازاق ءبىر بولادى. قازىر بىزگە كەلىپ جاتقان سەكتالاردىڭ تۇپكى ماقساتى نە ەكەنىن بىلەسىز بە؟ الاۋىزدىق تۋدىرۋ. قازاق ءوز مۇددەسىن بىلسە، مىنا توناۋشىلارعا جول بەرمەي قويادى عوي. سودان قورقىپ وتىر. ۇلتتىق مۇددە جوعالعان جەردە توناۋ وڭاي بولادى.
اڭگىمەلەسكەن گۇلشات حاميت
«adyrna.kz» cايتى
