كەرەكۋ ءوڭىرى ەلىمىزدەگى ءتىل مەن ءدىل مايدانىنداعى «ىستىق نۇكتە». ءبىز بۇگىن سول قوس ءتىلدى مەكەننىڭ كوزى قاراقتى ازاماتتارىن اڭگىمەگە تارتۋعا تىرىستىق. سۇحباتىمىزدىڭ قوناعى ايگىلى ءماشھۇر جۇسىپتەن قالعان تۇياق - ەرتاي قۋاندىقۇلى ءماشھۇر ءجۇسىپ.

- اعا، جاقىندا قالادا وتكەن ءبىر جيىندا «وقشاۋ وي» ايتتىڭىز. سونىڭ جالعاسى ىسپەتتەس ءبىر-ەكى ساۋالىمىزعا جاۋاپ بەرۋگە قالاي قارايسىز؟

- سۇرا باۋىرىم، بىلگەنىمىزشە جاۋاپ بەرۋگە تىرىسايىق.

- قازىرگى كەرەكۋ وڭىرىندەگى ءتىل احۋالىنا رەسپۋبليكا جۇرتشىلىعى الاڭداۋلى. وسىعان نە ايتاسىز؟

- قازاق ءتىلىنىڭ كوسەگەسى تەك قانا كەرەكۋ-بايان وڭىرىندە كوگەرمەي وتىر دەپ ايتا المايمىن. بۇكىل قازاقستان ەلىندە جەتىم قوزى سياقتى ماڭىراپ قالعان انا ءتىلىمىزدىڭ جاعدايى ءماز ەمەس. ولاي دەيتىنىم، ۇكىمەت تاراپىنان وتەتىن بارلىق جينالىستار، رەسمي كەزدەسۋلەر، قۋىرشاق ماجىلىسىمىزدەگى وتىرىستارىمىزدىڭ دەنى رەسمي ءتىل دەگەن مارتەبەگە يە بولعان، بىراق الەمدە ءوشىپ بارا جاتقان، قايداعى ءبىر ورىس تىلىندە جۇرگىزىلەدى. پاۆلودار وبلىسى وسى ءۇردىستىڭ كوشباسشىلارىنىڭ ءبىرى. وبلىس باسشىلارى كەڭەس وداعى تارقاعاننان كەيىن جيىرما التى جىل وتسە دە، وزدەرىنىڭ قازاق ەكەنىن مويىنداي المايتىن، سانا سەزىمى تومەن ەكەندىكتەرىن وسى ءتىل ماسەلەسىندە ايرىقشا ءبىلدىرتىپ قويادى. ولاردى قولپاشتاپ، ماڭايىندا توپتالىپ جۇرگەن سانى بار دا، ساپاسى جوق، اتقوسشى-مەملەكەتتىك قىزمەتكەرلەر دە ءوز انا تىلىندە سويلەي المايتىن ماقاۋلاردىڭ قاتارىندا.

قالاداعى قازاق مەكتەپتەرى مەن بالا-باقشالارىنداعى وقۋشىلار، بۇلدىرشىندەر قوڭىراۋ كەزىندە كوپشىلىگى ءوز ارا ورىس تىلىندە بىلدىرلاپ تۇسىنىسەدى. بۇعان كىنالى كىم دەسەڭىز بيلىك دەپ ايتار ەدىم. نەگە بيلىك دەگەن قارسى سۇراق تۋىنداۋى مۇمكىن. بىرىنشىدەن، تەلەديدارداعى جۇزدەن اسا كانالدىڭ ءبىزدىڭ ەلىمىزدە ورىس تىلىندە باعدارلاما جۇرگىزۋىنە رۇقسات بەرگەن وسى بيلىك. ەكىنشىدەن، ەلىمىزدىڭ يدەولوگياسىنا قاتىستى باعدارلاما جاساماي ەلدى ارى-بەرى قالدىرعان دا وسىلار. ۇشىنشىدەن، قازاق ءتىلدى ازاماتتارىمىزدىڭ ايتقان تالاپ-وتىنىشتەرىن ۇلتشىلدىققا بالاپ، ولاردىڭ ارتىنان شام الىپ ءتۇسۋى دەر ەدىم. تورتىنشىدەن، قازاقستاندى ءوز وتانى دەپ سانايتىن باسقا ۇلت وكىلدەرىنىڭ وتە از ەكەندىگى. بۇدان بولەك، ساناي بەرسەك سانىنا جەتپەيمىز. ونىڭ بارلىعىن باسقالار دا ايتىپ جاتىر عوي.

- بۇل ماسەلەنى شەشۋدىڭ قانداي جولى بار؟

- بۇل ماسەلەنى قارجى، ءتىل كوميتەتى، ۇكىمەت، پارلامەنت تە شەشە المايدى. بۇل ماسەلەنى تەك قانا ءبىر ادام شەشەدى. ول كىسى تاڭەرتەڭ تۇرىپ، جانىنداعى كومەكشىسىنە «سەن نەگە قازاقشا سويلەمەيسىڭ، وڭباعان؟» دەپ ءبىر زەكىسە، تۇستەن كەيىن بۇكىل شەنەۋنىكتەر قازاقشا ماقال-ماتەلمەن سويلەپ كەتەدى دەپ ويلايمىن. ارينە، بۇل جۇزدەگەن زاڭ قابىلدانىپ، ميللياردتاعان اقشا شىعىندالىپ، ءبىر باعى اشىلماعان سورلى تىلىمىزگە دەگەن وڭ نيەتتەن تۋىنداعان وي عوي. «نۇرلى جول»، «نۇرلى جەر»، «نۇرلى ەل» سياقتى «نۇرلى ءتىل» دەگەن باعدارلاما قابىلداۋ كەرەك سياقتى. بىراق، ونىڭ ءبارى ءتىلىمىزدىڭ كوسەگەسىن كوگەرتپەيدى. ءتىلىمىزدىڭ مارتەبەسى تەك قانا بۇكىل حالىق تالاپ ەتكەن جاعدايدا عانا بيىككە كوتەرىلەدى. ويتكەنى، تاريحتان بەلگىلى ءبىر قاعيدا «حالىق قالاسا، حان تۇيەسىن سويادى». بىراق، ءبىزدىڭ حالقىمىز «قالاۋ» دەگەن قۇقىعىن «اس ۇيدە وتىرىپ ارمانداۋ» دەگەن داعدىمەن الماستىرىپ العان سياقتى. وسى ەكەۋىنىڭ ورنى اۋىسسا ءتىل ماسەلەسى شەشىلەدى.

- پاۆلودار قالاسىندا تىلدەن كەيىنگى «كۇيىپ تۇرعان» تاقىرىپ ول – ونوماستيكا. كۋتۋزوۆ، لوموۆ، لەنين، سۋۆوروۆ كوشەلەرىن وزگەرتۋگە كىم كەدەرگى؟ نە كەدەرگى؟

- وسى پاۆلودار قالاسىنا كەلگەن بارلىق قوناقتارىمدى تەمىر جول بەكەتىنەن قارسى الىپ، ۇيگە بارا جاتقان كەزدە ايتاتىن ءبىر ءازىلىم بار. «كۋتۋزوۆ، سۋۆوروۆ دەگەن جىگىتتەر ءبىزدىڭ اۋىلدىڭ بالالارى عوي. سولاردىڭ تاراعان ۇرپاقتارى وبلىسىمىزدى جيىرما التى جىل بويى باسقارىپ كەلە جاتىر. قالاي ولار ءوز اتالارىنىڭ ەسىمىن سىزىپ تاستايدى؟» بۇل كوشەلەردىڭ اتىن وزگەرتۋگە ورەكەڭدەردەن بۇرىن، وسى كەرەكۋدىڭ كەرەڭ قازاقتارى كىنالى. «قۇلاعىمىز ۇيرەنىپ قالعان، ايتۋعا وڭاي، باسقا اقشا شاشاتىن نارسە تاپپادىڭدار ما؟» دەپ بايبالام سالاتىن دا ءوزىمىزدىڭ سۇمەلەكتەر. ايتپەسە، قالامىزداعى كارى-قۇرتاڭى قالعان ورىس وكىلدەرى كوشەلەردى وزگەرتۋگە قارسى ەمەس. تاعى دا كىنالى تاراپ، كەدەرگى كەلتىرۋشى بارلىقتارىڭىز بىلەتىن بيلىك وكىلدەرى.

- «رۋحاني جاڭعىرۋ» دەگەن ءسوز بۇل كۇنى جۋرناليستەردىڭ اۋزىندا «برەندكە» اينالدى. ەكى مادەنيەتتىڭ ماڭدايى توعىسقان كەرەكۋ قالاي «رۋحاني جاڭعىرۋدا؟»

- ءوز باسىم ەكى مادەنيەتتىڭ توعىسقان مەكەنى دەگەن سوزگە قارسىمىن. ويتكەنى، بۇل ەلدە تەك قانا قازاقتىڭ مادەنيەتى بار. وزگە ەلدىڭ اكەلگەن «مادەنيەتى» قىلمىس، تۇرمە، بوعاۋىز، اراق-شاراپ، ارسىز قىلىقتار. ال، ەندى «رۋحاني جاڭعىرۋ» دەگەنگە ايتارىم، اۋەل باستان وسى تىركەستى قالاي تۇسىنەرىمدى بىلمەي، دال بولدىم. قازاقتا جاڭعىرۋ دەگەن تاۋ اراسىندا ءجۇرىپ سويلەگەندە پايدا بولاتىن جاڭعىرىق دەگەن ءسوز بار. سول ما دەپ ويلادىم. وعان ۇقسامايدى. سوسىن، ويلادىم الدە جاس توقال العاندار توسەك جاڭعىرتۋ دەپ ايتۋشى ەدى، سول ما دەپ قالدىم. ەسى دۇرىس، كوزى قاراقتى، قازاق ءتىلىن ءبىر ادامداي بىلەتىن ازاماتتار رۋحانياتتى جاڭعىرتۋ مۇمكىن ەمەس ەكەنىن ءتۇسىنۋى ءتيىس. ويتكەنى، ءار ەلدىڭ رۋحانياتى عاسىرلار بويى قالىپتاسادى. ول جاڭعىرتاتىن توسەك ەمەس.

مەنىڭ ويىمشا، رۋحانياتىمىزدىڭ نەگىزگى دىڭگەگى اسىل ءدىنىمىز – يسلام. شىنار بۇتاعى – ادەبيەتىمىز. حالىقتىڭ باسىن نەشە ءتۇرلى بوققا تۇرمايتىن جالاڭ ۇراندارمەن قاتىرعانشا، الەۋمەتتىك-ەكونوميكالىق احۋالىن جوندەگەن دۇرىس بولار ەدى. ەلدىڭ جاعدايى جاقسى بولسا، وزدەرى-اق رۋحانياتتى ارى قاراي دامىتىپ الىپ كەتەدى. ال، ەندى، كەرەكۋ ءوڭىرى قالاي رۋحاني جاڭعىرىپ جاتىر دەگەن سۇراققا ايتارىم، «قالاي بولسا سولاي» دەپ جاۋاپ بەرەر ەدىم. كوشەدەگى جازۋلارىن دۇرىس جازا المايتىن قالادا قانداي رۋحاني جاڭعىرۋ بولۋى مۇمكىن؟ قول جەتىمدى ارتىستەردى شاقىرىپ، اندا-ساندا جاڭعىرىپ، ساڭعىرىپ قويامىز. بىزدەگى رۋحاني ءۇردىس وسىنداي. وعان ءبىزدىڭ كەرەكۋلىكتەردىڭ ەتى ۇيرەنىپ كەتكەن.

وسى رۋحاني جاڭعىرۋعا قاتىستى «ساكرالدى قازاقستان» دەگەن باعدارلاماعا جەرگىلىكتى جۋرناليستەر ايدالاداعى ءولىپ قالعان اڭ-قۇستاردىڭ سۇيەگى تابىلعان «قاز قوناعى» اڭعارىن قوسىپتى. بۇل دەگەنىمىز، ءار اۋىلدىڭ جانىنداعى «سكوتوموگيلنيكتەردىڭ» ءبارى اۆتوماتتى تۇردە قاسيەتتى مەكەنگە اينالادى دەگەن ءسوز.

P.S بولاشاقتا ەرتاي قۋاندىقۇلىمەن ءار سالاعا بايلانىستى سۇحباتتار سەرياسىن جۇرگىزەتىن بولامىز.

ارنايى «Abai.kz» سايتى ءۇشىن كەرەكۋدەن وڭعار قابدەن

Abai.kz