قر پرەزيدەنتى نۇرسۇلتان

ءابىشۇلى نازارباەۆتىڭ نازارىنا! 

قىتايداعى قازاق بىزگە شىنىمەن-اق كەرەك بولماي قالدى ما؟

ءبيسميللاھير راحمانير راحيم

ەل بولۋ، دەربەس بولۋ، تاۋەلسىز بولۋ - كەز-كەلگەن ۇلتتىڭ ارمانى. ماقساتى. ۇلتتىق قاقى. ونىڭ ۇلتتىعىنىڭ ايقىن قۇداي بەرگەن دارەجەسى ءارى سول دارەجەسىنىڭ ومىردە ىسكە اسقان ءتۇرى. ءبىز ۇلت بولدىق. شۇكىر حاققا. قازىر دە ۇلتپىز. ءالحامدۋليللاھ، تاۋەلسىز ۇلتپىز. ۇلت بولىپ جاراتىلعان، بىراق تاۋەلسىزدىگىن ەش الا الماعان ۇلتتار دا بار الەمدە. قۇدايعا شۇكىر دەيتىنىمىز سودان.

قازاقستاننىڭ تاۋەلسىزدىگىمەن بىرگە شەتتەگى قانداس باۋىرلارىمىزدى وتان قۇشاعىنا شاقىردىق. بۇل ىسىمىزبەن قانداس باۋىرلارىن وتان قۇشاعىنا ورالۋعا شاقىرا العان الەمدەگى ءۇش ەلدىڭ قاتارىنان بولدىق. بۇل دا تاۋەلسىز ەلدىگىمىزدىڭ ءبىر بيىك كورىنىسى ەدى.

الەمدە جوق «كوشى-قون» زاڭى بىزدە بار. سونىڭ ناتيجەسىندە ميلليونعا جۋىق قانداسىمىز ەلگە قۇت بولىپ قوسىلدى. بىراق تا باقانداي 25 جىل ىشىندە. بىلايشا شەرىك عاسىردا. بۇل ءبىر جاعى جاس مەملەكەت بولعاندىعىمىزدان بولسا، تاعى ءبىر جاعى بەلگىلى-بەلگىسىز سەبەپتەرمەن قازاقتىڭ جان-سانىنىڭ ارتا تۇسۋىنە قارسى توپتاردىڭ بولۋىنان، سونداي كەرى كۇشتەردىڭ كوشى-قون ماسەلەسىن كوپ كىدىرتۋىنەن شەتتەگى قازاق تۇگەل ەلگە كوشىپ كەلە المادى. بۇعان بۇل ماقالادا دالەل كورسەتۋدىڭ كەرەگى دە شامالى...

جالپى قوشى-قون ماعلۇماتتارىنا سۇيەنسەك، اسىرەسە قىتايداعى قانداستارىمىزدان وسى ۋاقىتتىڭ ىشىندە ءجۇز مىڭعا جەتەقابىل ادام عانا كەلىپ، ازاماتتىعىن الىپتى. نەگىزىندە الەمدەگى قازاق بار ەلدەردىڭ ىشىندە قازاقتىڭ سانى ەڭ كوپ ەل قىتاي ەلى. سوناۋ 1986 جىلعى ساناقپەن 1 ميلليون 110 مىڭ كۇيى ءالى كۇنگە كەلەدى. بىراق ولار سول تۇستىڭ وزىندە ءار وتباسى كەمىندە ۇشتەن بالالى بولۋىنا مەملەكەتتەن قۇقىلى بولاتىن. سول مەجە بويىنشا ەسەپتەگەننىڭ وزىندە وندا قازىر كەمى ءۇش ميلليونعا جۋىق جان-سانى بولۋعا ءتيىس.

باسقا مەملەكەتتەگى قازاقتارعا ءدال قىتايداعى ساياسات ءجۇرىپ وتىرعان جوق. بۇنى كۇللى الەم جۇررتى بىلەدى. قىتايدىڭ «جوسپارلى تۋىت» ساياساتىن بىلاي قويعاننىڭ وزىندە، حالىقتىڭ ءدىني ەركىندىگىنە اشىق توسقاۋىل جاسالۋدان تارتىپ، ونداعى قازاقتىڭ نەگىزگى ءومىر ءسۇرۋ داعدىسى سانالاتىن مال-شارۋاشىلىق كاسىبىن جۇيەسىنەن وزگەرتىپ، جاپپاي وتىرىقتاندىرۋ ساياساتى جۇيەلى تۇردە جۇرگىزىلىپ كەلەدى.

ودان دا زورعىسى كەلەشەك قازاق ۇرپاعىنىڭ انا تىلىندە وقۋىنا اشىق توسقاۋىل قويىلدى. قىتايدا سوڭعى 15 جىلدىڭ جۇزىندە قازاق بالالارىنا ادەبيەت پەن تاريحتان باسقا ساباقتار تازا قىتاي تىلىندە جۇرگىزىلىپ كەلدى. تەك ادەبيەت پەن تاريح ساباقتارىن عانا قازاق تىلىندە، قالعان ساباقتاردى قىتاي تىلىندە وقىعان ون جىلدىق بۋىن بيىل، نە كەلەسى جىلمەن اياقتاماق. ارى قاراي بىرىڭعاي تەك قىتايشا وقىماق...

الەمدىك اقپارات كوزدەرىنىڭ حارارلاۋىنا قاراعاندا، وسى ۇستىمىزدەگى جىلدىڭ قازان ايىندا وتەتىن قحر مەملەكەتتىك پارتيا قۇرىلتايىنان كەيىن، مەملەكەتتە مەكتەپتەر تۇتاستاي قىتاي تىلىندە وقۋدى جولعا قويماق ەكەن.

دەمەك، وندا ەندى قازاق بالالارىنا سوڭعى قالعان مۇمكىندىك بولىپ سانالعان قازاق ادەبيەتى مەن تاريحى ءپانى دە قىتايشا وتىلەدى دەگەن ءسوز. قىتاي قازاقتارى وندا بۇدان ارى بىرىڭعاي قىتايشا وقيتىن بولادى.

دەمەك، بۇل قىتايداعى نەشە ميلليون قازاق اعايىننىڭ اي مەن كۇننىڭ امانىندا ءبارىمىزدىڭ كوز الدىمىزدا تولىقتاي قىتايلاسۋعا كوشتى دەگەن ءسوز.

ەگەر ءبىز مەملەكەت بولماعان بولساق، تاعى ءبىر ءسارى ەدى. «باس قالقاسى – تەكتەيتىن مەملەكەتى جوق ەل، ەندى قايتسىن» دەيتىن كوڭىل-كۇي مەن تۇسىنىكتىڭ اياسىنا سيار ەدى بۇل ۇلتتىق جاعداي. ءارى، ءتىپتى، قىتاي سەكىلدى ميلليارد جارىم، بولماعاندا ۇندىستەر سياقتى ميللياردتقا جۋىق، بولماسا ورىستار سياقتى 200 ميلليونعا تارتا حالىق بولساق تاعى ءبىر ءسارى ەدى. «ە، بولدى، ءوزىمىزدى قامداي الماي وتىرعاندا، 2-3 ميلليون ادامدى قايدا اكەلىپ، نەمىزبەن اسىرايمىز» دەيتىندەي.

ءبىز دە، قۇدايعا شۇكىر، ءتاڭىرى بەرگەن جەرىمىز جەتەدى. بايلىعىمىز دا بار. ونىڭ ۇستىنە قىتاي قازاقتارى ەڭبەكقور قاۋىم. ولاردىڭ سولاي ەكەنىنە وسىندا كەلگەندەرىنىڭ جاساپ جاتقان تىرلىگىنەن كوزىمىز ابدەن جەتتى، وسى 25 جىلدا. جالپى ولاردان كەلگەندەردىڭ كەز-كەلگەنى ءوزى كەلگەن اۋىلدارىنىڭ جوعىن بار، ەگىنىن گۇل، مالىن مىڭ ەتىپ وتىر...

مەن سوناۋ 96-جىلعى «مەنى ارتتاعى ەلدىڭ تاعدىرى مازالايدى» اتتى ماقالامدا، قىتايداعى قازاقتان: «ولاردى وسى ون جىل ىشىندە الساق، قازاق الامىز. كەلەسى ون جىل ىشىندە الساق ءدىتى قىتاي قازاق الامىز. ال، ودان ارعى ون جىل ىشىندە الساق اتى قازاق قىتاي الامىز" دەپ جازعان ەدىم. سونداعى «سوڭعى ون جىل» دەگەنىم مىنە باستالدى. قىتاي ەندى بيىلدان (وسى قۇرىلتايدان) باستاپ، وزىندەگى از ۇلت سانالاتىن ۇلتتاردىڭ وقۋ-اعارتۋىن تۇتاستاي قىتاي تىلىندە وقۋعا كوشىرىپ، مەملەكەتتى بىرىڭعاي قىتاي ءتىلدى مەملەكەتكە اينالدىرماق.

دەمەك، مىسالى، ونداعى قازاقتى كەلەسى جىلدان باستاپ الا باستاساق، ول كوش ونداعان جىلعا سوزىلسا، ونداعى قازاقتىڭ ۇرپاقتارى جونىنەن الىپ قاراعاندا اتى قازاق قىتاي الا باستاماقمىز. سوندا وسىلاي ىستەۋ بىزگە كەرەك پە ەدى؟

قىتاي بۇل قادامعا بىرتىندەپ كەلدى. ول وسى 26 جىلدا ءبىزدى (مەملەكەتىمىزدىڭ جالپى احۋالىن) ابدەن زەرتتەدى. زەرتتەۋ بارىسىندا اسىرەسە ءبىزدىڭ ۇلتتىق ماسەلەگە ء(تىل، قازاقتىق سانا، باۋىرلاستىق كوڭىل، قانداستىق (ۇلتتىق) مۇددە، وعان مەملەكەتتىڭ ءمان ءبولۋ دەڭگەيى...) وتە ءاتۇستى قارايتىنىمىزدى ءبىلدى. ءتىپتى قازاققا قازاق سونشالىقتى كەرەك تە ەمەس ەكەنىن ءبىلدى. ءبىزدىڭ شىن مانىندە ۇلتتىق مەملەكەت ەمەس ەكەنىمىزدى، ونى ويلاپ وتىرعان مەملەكەت، مەملەكەتتىك ماقسات جوق ەكەنىن ءبىلدى. ول جايلى ەپتەگەن الاڭنىڭ، ارماننىڭ عانا بار ەكەنىن ءبىلدى. ول تىم ءالسىز الاڭ مەن ارماندى وڭاي عانا باسا سالۋدىڭ جولى، ءتاسىلى رەتىندە ءبىزدىڭ ەكونوميكالىق السىزدىگىمىزدى پايدالانىپ، قارىزعا بۋ ءادىسىن پايدالانىپ ۇلگەردى. بۇل ماسەلەدە قىتاي ءوز حالقىنىڭ از ۋاقىتتىق قارجىلىق مۇددەسىن قايىرىپ قويىپ، بىزگە ميللياردتاعان اقشانى قارىزعا بەرىپ ۇلگەردى...

مىنا، قازىرگى تۇرىمىزدە ءبىز ويتەيىك نەمەسە قازاقتى الا قويايىق دەپ تە تۇرعامىز جوق. دەگەنمەن، عايىپتان تايىپ، سونداي ءبىر ازاماتتىق وي كوڭىلىمىزدى شارلاپ، ءبىز: «قازاعىمدى السام» دەي قالساق، ول: «قارىزىمدى قايتار» دەپ، شاپ ەتكەلى وتىر.

وزىمىزدەگى وسى تۇيتكىلدى (قارىز ماسەلەسىن) ىشتەي سەزەتىن ءبىز، سوڭعى ايلاردا قىتاي قازاقتى سويسا دا، سوقسا دا، تۇرمەگە جاپسا دا، اشىق ساباپ جاتقان كورىنىستەردى الەم اقپاراتتارىنا جاريالاسا دا، وعان الەم اقپاراتتارى شۋلاپ جاتسا دا ءبىز (مەملەكەت) ءۇنسىزبىز... ءتىپتى ەشتەڭە بولماعانداي ءۇنسىزبىز.

اۋەلى نە بولار ەكەن، ءبىزدىڭ تاراپتان قانداي رەاكتسيا بولار ەكەن دەپ ءبىراز ۇلت زيالىسىن (قازاق يمامدارىن) تۇرمەگە قاماپ، ارتىنشا ولتىرگەنىن ءولتىرىپ، سوتتاعانىن سوتتاپ، ونىڭ حابارىن ادەيى بىلدىرمەگەن سىڭايلى ءبىر حالمەن جاريالاپ كورگەن قىتاي، وعان بىزدەن، رەسمي مەملەكەت تاراپىنان ەش قارسىلىق بولماعاسىن، ءتىپتى ول ىستەر جايلى حالىقارالىق اقپارات كوزدەرى بىرىنەن سوڭ ءبىرى جاريالاپ جاتسا دا، ونى كورمەگەندىك تانىتىپ، ونى «سولاي بولىپ جاتىر» دەگەندەرگە: «جالعان ايتپاڭدار، ەلدى دۇرلىكتىرمەڭدەرگە» ساياتىنداي پيعىلدار تانىتقانىمىز ءۇشىن، اككى كورشىمىز ارى قاراي ول ءىسىن ۇدەتە تۇسۋدە... ءبىز تاعى دا ءۇنسىز قالۋدامىز...

جالپى سوڭعى كەزدەرى قىتايدا ءبىزدىڭ قانداستارىمىزعا قاراتا، قازاقستاندا تۋىسى بولىپ، سونىمەن سويلەسسە، حابارلاسسا: «ەكىبەتكەي» كاتوگورياسىمەن جازالانا باستاعانىن الەم اقپارات كوزدەرىنىڭ جاريالانىمدارىنان بىلەمىز...

سوندا قاي قازاقتىڭ قازاقستاندا تۋىسى جوق ەكەن؟ قازاقستان جەر بەتىندەگى كۇللى قازاقتىڭ جالعىز وتانى! ونى (وتانىن) سۇيگەنى، ونداعى تۋىسقان باۋىرلارىن سۇيگەنى، ولارمەن سويلەسكەنى ءۇشىن ولار نەگە جازىقتى، جازالى بولۋى كەرەك؟

ولاردى ول سەبەپتەن جازىقتى، جازالى ەتكەنشە وتانىنا جىبەرە بەرسە بولماس پا ەدى؟ كەرىسىنشە مۇندا كەلگەنىن قايىرا شاقىرىپ الىپ، قولدارىنداعى «قازاقستان ىقتيارحاتىن» جيناپ الىپ نەمەسە ول كۋالىكتى كەرى قايتارىپ تاستاۋعا ءماجبۇر ەتىپ، ولار ونى العاندارى ءۇشىن جازىقتى ساناۋدىڭ استارىندا نە بولۋى مۇمكىن؟

سوندا قىتاي جاق قازاقستانعا كەلگىسى كەلەتىندەردىڭ جولىن اۋىرلاتقان ۇستىنە اۋىرلاتىپ، وندا ءالى دە وتىرعاندارىنىڭ مال باعاتىن جايىلىمدارىن ءتۇرلى جولدارمەن مەملەكەتكە قايتارىپ الىپ، ەجەلدەن مالشىلىقپەن اينالىساتىن ءبىر قاۋىمدى ءماجبۇرلى تۇردە وتىرىقتاستىرىپ، مەكتەپتە قازاقشا پاندەردى جاۋىپ، بالالارىن ءماجبۇرلى تۇردە قىتايشا وقىتۋعا كۇشتەپ، بۇرىننان قازاق مەكتەپتەرىندە ىستەگەن ۇلت زيالىلارىن (مۇعالىمدەردى) اۋلا كۇزەتشىسى مەن اسپازعا اينالدىرىپ، جۇرتتى «بەيقۇت ءۇي» (جارتى اقشاسى وكىمەتتەن بەرىلىپ سالىنعان ءۇي، يەسى ءبىر جاققا كوشسە ساتا المايدى) مەن كرەديتكە بايلاپ، قيپ ەتكەنىن «ساياسي ۇيرەنۋ ورتالىعىنا» (وسىلاي اتالاتىن جارتى اي، ءبىر اي، ءۇش اي ساياسي تاربيەدەن وتكىزۋ، ءتىپتى مەملەكەت ماقساتتارىنا ساي كەلمەيتىنىن سودان ارى سوتتاپ جىبەرۋ) قاتىستىرۋ، بىلايشا تىپىر ەتە المايتىن (كەتەم دەسە دە كەتە المايتىن) ەتىپ، ماتاپ ۇستاۋدىڭ استارىندا نە جاتىر؟

دەمەك، مۇندا ول جۇرتتى (قازاقتى) ءوز مۇحيتتارىنا تۇنشىقتىرىپ، جۇتىپ الۋ جاتىر. ولاردى بىزگە بەرىپ، قازاقستاننىڭ جان-سانىن ارتتىرۋ، ءارى وزدەرىنىڭ ىشكى جاعدايىن بىلەتىن ولاردى مۇندا اكەلىپ وزدەرىنە قارسى كۇش ەتىپ تايراڭداتىپ قويۋ ولار ءۇشىن پايداسىز. كەرىسىنشە ولاردى وزدەرىندە ءسىڭىرىپ جىبەرۋ ساياسي جاقتان دا، ستراتەگيالىق جاقتان دا ولار ءۇشىن يگىلىكتى...

ال، ءبىز بولساق، ادامعا (قازاققا، ۇلتتىڭ جان-سانىنا) ەرەكشە ءزارۋ ەلمىز. سوعان قاراماستان سىرتتاعى قانداستارىمىزدى، اسىرەسە قىتايداعى كۇننەن-كۇنگە تىلىنەن، سالتىنان، سەنىمىنەن ايىرىلىپ، بىلايشا كوپە-كورنەۋ مۇحيتقا ءسىڭىپ، باتىپ، جۇتىلىپ بارا جاتقان قانداستارىمىزدى ەلىمىزگە تەزىرەك الىپ كەلۋدىڭ جولدارىن شىن مانىندە قاراستىرمايمىز.

باسقا بارلىق ساياسي قىسىمداردىڭ، بولىپ جاتقان زاڭسىز، بەيكۇنا كىسى ولىمدەرىنىڭ ءوزىن «ءبىر ەلدىڭ ىشكى ءىسى، ونداي وزگە ەلدەس ۇلتقا باسقىنشىلىعىن ارى قاراي جۇرگىزە بەرمەس، عالامدىق قارسىلىقتاردى ەسكەرىپ توقتاتار» دەگەن ادامدىق ۇمىتپەن قاراعاننىڭ وزىندە، ۇلت تىلىنە رەسمي، جۇيەلى، اشىق جۇرگىزىلىپ كەلە جاتقان، سوڭعى كەزدە ءتىپتى، قازاقستانعا كوز ەتىپ بولۋى مۇمكىن، ۋاقىتشا قالدىرىپ كەلگەن قازاق ادەبيەتى مەن تاريح ءپانىن دە وقۋلىقتاردان مۇلدە الىپ تاستاۋعا كوشۋ ءىسى، بۇل ەندى، قازاقستان مەملەكەتىنىڭ مەملەكەتتىك تۇرعىدان، ماقساتتى تۇردە ارالاسۋىن قاتاڭ تالاپ ەتىپ وتىرعان اسا ماڭىزدى، وتە ۇلكەن ستراتەگيالىق، انىق شىنايى ۇلتتىق، بۇلتارىسسىز مەملەكەتتىك ماسەلە!

سوندىقتان، ۇلتتىڭ ءتىلى ماسەلەسى ءبىر ۇلتتىڭ مەملەكەت بولۋىنداعى ءتورت بەلگىنىڭ ءبىرى بولىپ تابىلاتىن – بۇل (2-3 ميلليون قازاقتىڭ ءتىلىن جويىپ، ءوزىن اشىق اسسيميلياتسيالاۋعا كىرىسۋ ماسەلەسى) ماسەلەگە مەملەكەتىمىزدىڭ ارالاسپاۋى، ءۇنسىز قاراپ وتىرۋى ءبىزدىڭ جەكە، دەربەس، قىتايمەن جانە جەر دۇنيەسىندەگى كۇللى مەملەكەتتەرمەن الەم الدىندا تەڭ قۇقىقتى مەملەكەتتىگىمىزگە كەشىرۋسىز، وتە باتپان، زىلدەن دە اۋىر سىن!

اسىرەسە قازاقستان ءۇشىن، قازاق حالقى ءۇشىن بۇدان وتكەن زور جوعالتۋ بولماق ەمەس!

ءبىز وتكەن عاسىردىڭ ىشىندە ەكى رەت 3 ميلليوننان حالقىن جوعالتقان (اشارشىلىق جانە «...وتان سوعىسى») حالىقپىز. اتالمىش بۇل ىسكە بەي-جاي قاراساق، بۇل جولى تاعى دا 3 ميلليونداي قاراكوزىمىزدەن اسسيميلياتسياعا بەرىپ، ءتىرى ايىرىلعالى وتىرمىز... بۇل جوعالتۋدىڭ الدىڭعى ەكى جوعالتۋدان وزگەشەلىگى – ول ەكى جويىلۋ حالىقتىڭ ءتۇرلى سەبەپپەن ولىمىمەن ەرەكشەلەنسە، مىنا 3 ميلليون باۋىرىمىزدى كوز الدىمىزدا بولىپ جاتقان اشىق اسسيميلياتسياعا بەرىپ جوعالتۋ – قازاق عالامدا تاۋەلسىزدىككە قولى ەركىن جەتكەن، دۇنيە قارتاسىندا «قازاقستان» دەگەن ەل ايقىن بەينەلەنىپ، ەلدىگىمەن دە، عالامداعى ساياسي بەت-بەدەلى، ورىنىمەن دە ەش ەلدەن كەمسىز، ءتىپتى ارتىعىراق (ەلباسىمىز قازىرگى الەم ساياساتكەرلەرىنىڭ كوش باسىنداعى تۇلعالاردىڭ ەڭ بەدەلدىلەرىنىڭ ءبىرى) مەملەكەتتىگىنىڭ تۇسىندا ەلارالىق ساياساتتى، ديپلوماتيانى ەرەكشە ءبىر جىڭىشكەلەڭكىرەپ پايدالانباۋدىڭ نەمەسە ءسال-ءپال قازاقى بەيعامدىقتىڭ نەمەسە ەلدە ون سەگىز-اق ميلليون جان-سانى عانا بار، كەنگە، جەرگە باي، بىراق ادام باسىنا (جان-سانىنا) كەدەي مەملەكەت ەكەنىمىزگە قاراماستان: «سىرتتاعى قازاقتىڭ ساپالىسىن الۋ» دەگەن سياقتى ءسال كەكىرەشىلدىگىمىزدەن بولعان ەڭ وبال، ەڭ ادامگەرشىلىكسىز، ەڭ قاتىگەز، ەڭ باسسىز، ەڭ كورگەندىسىز جويۋ، ەڭ ءتىرى ءسىڭىرىپ، ەڭ ءتىرى جۇتتىرىپ، ەڭ ءتىرى جويۋ بولماق!..

قازاعىڭدى قىتايدان قايتارىپ ال، ەي، قازاقستان!

قۇل-كەرىم ەلەمەس

Abai.kz