نەمەسە بوگەنباي مەن بوكەنبايدى سالىستىرۋ ابەستىك

جۋىردا "aktobenews.kz" سايتىندا ەكى بىردەي اتاقتى قازاق باتىرلارى، قانجىعالى مەن تابىن رۋلارىنىڭ ءىرى وكىلدەرى – بوگەنباي مەن بوكەنبايدى قاراما-قايشى قوياتىنداي ارانداتۋشىلىق ارەكەت جاسالدى. يرينا ەروفەەەۆادەگەن تاريحشىنىڭ "قۇرىلتايداعى جينالىستا قانجىعالى بوگەنباي ەمەس تابىن بوكەنباي ءسوز سويلەدى" اتتى ماقالاسى جارىق كوردى. سونشالىقتى بىزگە نە بولعان؟ وسىنداي دارەجەگە قالاي جەتتىك ءبىز؟

اشارشىلىق پەن قۋعىن-سۇرگىن، سوعىستاردان كوز اشپاعان قازاق، ءۇشىنشى مىڭجىلدىقتىڭ باسىندا ورتاق جەڭىسىن اجداھاداي جالانعان جاۋدىڭ الدىنا تاستاعانى نەسى؟ اقىرى وسىنداي كۇيگە جەتكەنىمىز بە؟ ەكى اتاقتى باتىرلاردى سالىستىرىپ، ولاردى وسكەلەڭ ۇرپاق الدىندا قاراما-قايشى قويۋ ابەستىك بولار. اۋماعىمىز بەس فرانتسيا مەن بۇكىل باتىس ەۋروپا سياتىن جەرىمىزدى وسى باتىرلارىمىز جان كەشتى ەرلىك جاساپ قان مەن تەر توگىپ ءبىز ءۇشىن قورعاپ قالعان جوق پا؟ ۇرپاقتار ەسىندە ماڭگى ساقتالعان باتىرلاردىڭ ەسىمىن كىرلەتۋگە جول بەرمەيىك!

قانجىعالى قارت بوگەنباي باتىر – قازاق حالقىنىڭ ايتۋلى قاس باتىرى. باتىر ەسىمىمەن قالا كوشەلەرى مەن داڭعىلدار اتالدى. ونىڭ قۇرمەتىنە جەر-جەردە ەسكەرتكىشتەر بوي كوتەردى. ءاربىر وتباسى ءوزىنىڭ شىققان تەگىن ايتقاندا، بوگەنباي باتىردىڭ ۇرپاعىمىز دەپ وزدەرىن ماقتانىش تۇتادى. ول تۋرالى باتىرلىق جىرلار، رومان، پوەمالار جارىق كوردى. ونىڭ قۇرمەتىنە دەرەكتى كينو، كوركەمدىك جانە انيماتسيالىق فيلمدەر ءتۇسىرىلدى. ول – حالىق اراسىندا كەڭىنەن تانىلعان، ايگىلى باتىر. ول قازاق حالقىنىڭ ارى مەن نامىسىن قورعاعان قولباسشى بولعان. قازاق ۇلتىنىڭ ابىرويى مەن ماقتانىشى!

قانجىعالى بوگەنباي – قازاق باتىرلىعىنىڭ ەڭ ۇشار باسىندا تۇرعان سيمۆولىمىزدىڭ ءبىرى. ونىڭ اتىنا كىر كەلتىرىپ، تاريح ساحناسىنان ىعىستىرۋىمىز بارىپ تۇرعان سوراقى ءىس! بۇل – قوعامىمىزدى جىككە ءبولىپ، بىرلىگىمىزدى ارانداتۋشىلاردىڭ ارام قادامى دەپ ەسەپتەيمىن. ەندى ءبىز كىمگە سەنەمىز؟ ءبىز بولاشاق ءۇشىن قانداي قۇندىلىقتارىمىزدى قالدىرامىز؟ تابىن بوكەنباي باتىر دا قازاقتىڭ ەڭ مىقتى قاس باتىرى! تاريحتان «اقتار» مەن «قىزىلداردى»، «بىزدىكىلەر» مەن «بىزدىكى ەمەستەردى» قاراما قايشى قويۋدىڭ ءتۇبى نەگە اپارىپ سوققانىن جاقسى بىلەمىز؟ وسى ءتارىزدى ءتىلدى، مادەنيەتتى، ءدىندى، ساياساتتى بۇرمالاۋ ءتارىزدى ارەكەتتەر سوڭعى ۋاقىتتا شىعىس ەۋروپادا، ناقتى ايتقاندا ۋكراينادا ورىن العان جاعداي ءبىر ءسات بەيبىت زاماننىڭ تىنىشتىعىن بۇزعان جوق پا؟

باتىرلاردى سالىستىرا وتىرىپ، قاراما قارسى قويۋ ارقىلى رۋلىق جانە تايپالار اراسىندا ارانداتۋعا جول اشۋ - ءتۇبى جاقسىلىققا اپارمايتىن جاعداي. («قاي رۋدىڭ باتىرى كۇشتى ءارى مىقتى بولدى ؟»). بىرەۋلەردىڭ سول جاعدايدى تۋىنداتۋعا نەگە قۇمارلىعى ارتىپ كەتكەنىن تۇسىنبەدىم. ​بۇعان استە جول بەرمەۋ كەرەك. قاي رۋدىڭ باتىرى مىقتى بولعانىن سالىستىرعاننان گورى، وتكەن زاماننىڭ ۇلكەنگە قۇرمەت–كىشىگە ىزەت جاساۋ، ءوزارا كومەك كورسەتۋ، ادام ومىرىنە قول سۇقپاۋ، ارۋاققا قۇرمەت كورسەتۋ، جاۋىنگەرلىك ءىس ت.ب. ءتارىزدى قۇندىلىقتارىن ەكشەلەپ الساق سول ءبىزدى العا سۇيرەر ەدى!

ءبىز ءبىر باتىردىڭ داڭقىن اسىرا وتىرىپ، ەكىنشى باتىردى ودان تومەن ءتۇسىرىپ تاستايمىز. نيتسشە ءتارىزدى. بۇل وتە وكىنىشى جانە قايعىلى ءىس. بۇدان «ءبولىپ ال دا، بيلەي بەر» دەگەن يمپەرياشىل، ارانداتۋشىلىق ساياساتتىڭ ءيىسىن بىردەن بايقاۋعا بولادى. مۇنداي ماقالانى جازعاندا دا جۋرناليست وتە اباي بولعان ءجون. مۇنداي ىستەرگە وتە قىراعىلىق پەن بايقامپازدىق، ءار نارسەنى دۇرىس باعامداي الاتىن جوعارى دارەجەدەگى پاراساتتىلىق قاجەت. مىناۋ نازىك الەمدى ءبىر عانا اقىلعا سيمايتىن ماقالامەن-اق ءدۇر سىلكىندىرىپ، استان-كەستەڭىن شىعارۋعا بولادى. كىتاپقا تاپسىرىس بەرۋشىنىڭ ءوزى بۇل ماسەلەگە وتە كوڭىل اۋدارۋ قاجەت. ءبىز تاريحتان ساباق الا ءبىلۋىمىز كەرەك قوي. ەگەردە ءبىز كىتاپتى قارجىلاندىراتىن بولساق، ەڭ قۇرىعاندا بۇرىنىراق ي. ەروفەەۆا قىزمەت جاساعان ينستيتۋتتاعى ارىپتەستەرىنە ساراپتامادان وتكىزىپ السا وڭ بولار ەدى...

XVIII عاسىردا قازاق ەلىنىڭ قاي تۇكپىرىندە بولماسىن، باتىرلارىمىز ەل مەن جەردى قورعاۋ جولىندا شايقاسقان، قاسىق قانى قالعانشا تۋىن جىقپاعان. قازاقستان اۋماعىنداعى مىڭداعان، ءتىپتى ون مىڭداعان باتىرلارىمىزدىڭ ەرلىك ىستەرى جايلى كىتاپتار شىعارىپ جاتسا مەن تاڭ قالماس ەدىم. ءاربىر قازاقتىڭ ارعى تەگىن سۇراساڭ، 7-8 اتا تەگىندە مىندەتتى تۇردە ءبىر باتىردىڭ ەسىمىن كەزدەستىرەسىڭ. ول زامان جاۋگەرشىلىك زامان ەدى. ماسەلەن، مەن ومبى وبلىسىنىڭ اۋماعىندا جەرلەنگەن بايبولات باتىردىڭ ۇرپاعىمىن! ەجەلگى زاماننان بەرى ۇلى دالا تۇرعىندارى وتە جاقسى جاۋىنگەرلەر رەتىندە تانىلعان. بۇعان بايلانىستى ەلباسى ن.ءا. نازارباەۆ: «قازاقتاردىڭ ۇلتتىق رۋحى ولاردىڭ قاھارماندىقتارىندا جاسىرىلعان» دەپ اتاپ وتكەن. جوعارى جاۋىنگەرلىك قاسيەتتەردى ولار وزدەرىنىڭ تىكەلەي اتا-بابالارىنان – قىپشاقتاردان، تۇركىلەردەن، عۇندار مەن ساقتاردان مۇراعا العان. ءوز جەرىن، حالقىن جانە قىرۋار مالىن جات جەردىڭ باسقىنشىلارىنىڭ شابۋىلىنان قورعاپ قالۋ قاجەتتىلىگى ولاردىڭ جاۋىنگەرلىك ءومىر سالتىنىڭ قالىپتاسۋىنا ىقپال ەتتى.

ۇلى دالادا ءاربىر ەر ادام جاۋىنگەر بولۋى مىندەتتى. باسقاشا بولۋى مۇمكىن ەمەس ەدى. بۇل تۋرالى ءحىح عاسىردىڭ باسىندا قازاقستاندا بولعان يا.گاۆەردوۆسكي: «اسكەري ءىس قىرعىزدار (قازاقتار – اۆتور) ءۇشىن ىزگىلىكتى كاسىپ، سوندىقتان دا ونىمەن بۇكىل حالىق اينالىسادى (!) قارۋدىڭ ءمانىسىن بىلەتىندەردىڭ سەمسەرى، ەڭ بولماعاندا پىشاعى بولۋى ءتيىس جانە رۋ باسىلارى شاقىرعان بويدا جاساققا كەلىپ قوسىلۋى قاجەت»،-دەپ جازدى. قارۋى بولۋى كوشپەلىلەردىڭ اراسىندا وتە بەدەلدى جانە قۇرمەتتى دەپ سانالعان. مىسالعا قارۋسىز قازاقتى قۇرىلتايعا كىرگىزبەيتىن. ولاردىڭ داۋىس بەرۋ قۇقىعى بولمادى، بۇل دالالىقتار ءۇشىن نامىسقا تيەتىن ماسقارا بولىپ سانالعان. حح عاسىردىڭ باسىنداعى بەلگىلى قازاق زەرتتەۋشىسى قوشكە كەمەڭگەرۇلىنىڭ پىكىرىنشە، «قارۋى بار ءجاسوسپىرىم وزىنەن جاسى ۇلكەن بولسا دا، قارۋسىز ادامعا ورىن بەرمەگەن». دالا جاعدايىندا تۋعان جەردى قورعاۋعا تۋرا كەلدى، قارۋلى ادام جانە ونى ەپتى پايدالانا بىلەتىن ادام قۇرمەتكە لايىق بولدى. بۇل تۋرالى سول ءداۋىردىڭ باسقا دا زەرتتەۋشىلەرى اتاپ كورسەتەدى، ماسەلەن، ل.مەيەر: «حالىق جيىنىندا قارۋسىز ادامنىڭ داۋىس بەرۋ قۇقىعى بولعان جوق» دەپ جازادى. وسى ويلاردى سارالاي وتىرىپ، رەسەي يمپەرياسىنىڭ وتارلاۋ ساياساتى حاندار مەن سۇلتاندارىمىزدىڭ، بيلەر مەن باتىرلارىمىزدىڭ ارەكەتتەرىن ورەسكەل بۇرمالاپ، جاسىرىن جاۋىپ تاستاعانى بەلگىلى. بىزگە بۇل باعىتتا كوپ ەڭبەك ەتۋىمىز كەرەك. قازىرگى جەمقورلىق پەن پاراقورلىق، جاعىمپازدانۋ، قۇپيا وسەك تاسۋ، كورەالماۋشىلىق جانە دە حالقىنىڭ لايىقتى ۇلدارىنىڭ ءىسىن ادەيى بۇرمالاپ كورسەتۋ ءتارىزدى ارەكەتتەر – يمپەرياشىل ساياساتتىڭ جەمىسى. بۇل ماقالا جانە اتالمىش كىتاپ – بەلگىلى ءبىر دارەجەدە يمپەرياشىل پيعىلدى تۇتاتىپ، بىقسىتقانداي. ولار جوڭعارلارعا قارسى كۇرەستە ءبىر باتىردىڭ ءرولىن جوققا شىعارادى دا، ەكىنشىسىنىڭ دارەجەسىن كوتەرەدى؟ وسى دۇرىس ارەكەت پە؟

وسى ورايدا ايتا كەتەرلىك جايت، ءبىز اتا-بابالارىمىزدىڭ ەرلىك ىستەرىنە باعا بەرۋ ءۇشىن ءبىر عانا رەسەي مۇراعاتىنان العان دەرەكتەر ازدىق ەتەدى. ءبىز قىتاي، موڭعول، پارسى جانە ت.ب. ەلدەردەگى مۇراعات ماتەريالدارىن اينالىمعا ەنگىزۋىمىز كەرەك. ءبىز اۋىزشا تاريحقا دا كوڭىل ءبولۋىمىز كەرەك. ونى ۇلى دالانىڭ ءتىلىن، ءدىلىن تۇسىنبەيتىن كەيبىر زەرتتەۋشىلەر جازۋعا قۇمار بولىپ بارادى. ءبىر عانا رەسەي دەرەكتەرى ارقىلى قاي باتىر بولماسىن باعا بەرۋ، پايىم جاساۋ – تىعىرىققا اپارار جول. بۇگىنگى تاۋەلسىزدىگىمىز – باتىرلارىمىزدىڭ ءبىر قارىس جەرىن جاۋعا بەرمەي قورعاپ قالعاندىعىنىڭ جەمىسى. ولار رۋعا، تايپاعا، جۇزگە بولىنبەدى. ولاردى سالىستىرا قارۋدىڭ ەش قاجەتتىلىگى جوق. شاپقىنشىلىقتىڭ قاندى شەبىندە بوگەنباي دا، بوكەنباي دا، ون مىڭداعان جاۋىنگەرلەر مەن باسقا دا باتىرلار بولدى. بۇگىنگى وسكەلەڭ ۇرپاق جانە كاسىبي تاريحشىلار وسىنداي اقتاڭداققا تولى باتىرلار زامانىن زەرتتەۋدى قولعا الۋى كەرەك. سوندا مىنانداي ورەسكەل قاتەلىكتەر ورىن الماس ەدى. سونىمەن قاتار، قانجىعالى بوگەنباي تۋرالى دا ىرگەلى عىلىمي مونوگرافيا جازۋدىڭ ۋاقىتى تولعان ءتارىزدى. باتىردىڭ اتىنا، رۋحىنا بەكەردەن-بەكەر كىر كەلتىرۋگە جول بەرە المايمىز! ءبىز ەكى باتىردى دا قۇرمەتتەيمىز!

باتىرلاردى، رۋلاردى ءبىر-بىرىنە قارسى قويۋدى قويۋ كەرەك. از عانا قازاق ءبىر ءبىرىنىڭ سوڭىنا ءتۇسۋدى قويۋ كەرەك.

زيابەك قابىلدينوۆ

ش.ءۋاليحانوۆ اتىنداعى تاريح پەن

ەتنولوگيا ينستيتۋتىنىڭ ديرەكتورى

Abai.kz