قازاق حالقىنىڭ ۇلى پەرزەنتى، اسا كورنەكتى ويشىل، اعارتۋشى-دەموكرات شوقان شىڭعىسۇلى ءۋاليحانوۆتىڭ (1835-1865) زاڭعار تۇلعاسى مەن شىعارماشىلىق مۇراسى ءار قى­رىنان سارالانىپ، ءوز باعاسىن الىپ كەلەدى. ونىڭ دۇنيەتانىمى، الەۋمەتتىك-ساياسي جانە ەكو­نو­ميكالىق كوزقاراستارى، شىعىستانۋشى، تاريحشى، گەوگراف، ەتنوگراف رەتىندەگى ءبىتىمى، ادەبيەت، ءتىل مەن ونەر ماسەلەلەرى جونىندەگى مۇرالارى سان الۋان ەڭبەكتەردىڭ ارقاۋى بولدى.

كەڭەس وكىمەتى تۇسىندا اكادەميك ءا.مارعۇلاننىڭ قۇراستىرۋىمەن ش. ءۋاليحانوۆتىڭ "بەس تومدىق شىعارمالار جيناعى" جارىق كوردى. باسىلىم ماتەريالدارى تاقىرىپتىق پرينتسيپ نەگىزىندە ورنالاستىرىلىپ، ءار تومنىڭ سوڭىندا كولەمدى تۇسىندىرمەلەر بەرىلدى.  سونىمەن بىرگە ەڭبەك جولاستى ەسكەرتۋلەرمەن، ەسىمدىك، گەوگرافيالىق، ەتنوستىق كورسەتكىشتەرمەن جابدىقتالدى. قىسقاشا سوزبەن ايتقاندا، ءا.مارعۇلان نۇسقاسى ارحەوگرافيالىق ەرەجەلەر تالاپتارىنا تولىق سايكەس جاسالدى. جيناقتىڭ العاشقى ءتورت تومى ماتىندىك ماتەريالداردى قۇرادى، ال بەسىنشى تومى عالىمنىڭ ەپيستوليارلىق مۇراسىنا ارنالدى.

قازاق حالقىنىڭ ۇلى پەرزەنتى، اسا كورنەكتى ويشىل، اعارتۋشى-دەموكرات شوقان شىڭعىسۇلى ءۋاليحانوۆتىڭ (1835-1865) زاڭعار تۇلعاسى مەن شىعارماشىلىق مۇراسى ءار قى­رىنان سارالانىپ، ءوز باعاسىن الىپ كەلەدى. ونىڭ دۇنيەتانىمى، الەۋمەتتىك-ساياسي جانە ەكو­نو­ميكالىق كوزقاراستارى، شىعىستانۋشى، تاريحشى، گەوگراف، ەتنوگراف رەتىندەگى ءبىتىمى، ادەبيەت، ءتىل مەن ونەر ماسەلەلەرى جونىندەگى مۇرالارى سان الۋان ەڭبەكتەردىڭ ارقاۋى بولدى.

كەڭەس وكىمەتى تۇسىندا اكادەميك ءا.مارعۇلاننىڭ قۇراستىرۋىمەن ش. ءۋاليحانوۆتىڭ "بەس تومدىق شىعارمالار جيناعى" جارىق كوردى. باسىلىم ماتەريالدارى تاقىرىپتىق پرينتسيپ نەگىزىندە ورنالاستىرىلىپ، ءار تومنىڭ سوڭىندا كولەمدى تۇسىندىرمەلەر بەرىلدى.  سونىمەن بىرگە ەڭبەك جولاستى ەسكەرتۋلەرمەن، ەسىمدىك، گەوگرافيالىق، ەتنوستىق كورسەتكىشتەرمەن جابدىقتالدى. قىسقاشا سوزبەن ايتقاندا، ءا.مارعۇلان نۇسقاسى ارحەوگرافيالىق ەرەجەلەر تالاپتارىنا تولىق سايكەس جاسالدى. جيناقتىڭ العاشقى ءتورت تومى ماتىندىك ماتەريالداردى قۇرادى، ال بەسىنشى تومى عالىمنىڭ ەپيستوليارلىق مۇراسىنا ارنالدى.

ش.ءۋاليحانوۆتىڭ شىعارماشىلىق مۇراسىن جوعارى باعالاۋدىڭ شىرقاۋ شەگى ونىڭ تۋعانىنا 150 جىل تولۋىنا وراي ورىن العان شارالار كەزىندە جەتكەن سەكىلدى. يۋنەسكو-نىڭ ورتالىق ازيا مادەنيەتىن زەرتتەۋ جونىندەگى حالىقارالىق اسسوتسياتسياسىنىڭ كسرو عىلىم اكادەمياسى مەن قازاق كسر عىلىم اكادەمياسى بىرلەسە ۇيىمداستىرعان حالىقارالىق كونفەرەنتسيا اياسىندا وتكىزىلگەن دوڭگەلەك ۇستەل ماجىلىسىندە تاجىك كسر عىلىم اكادەمياسىنىڭ پرەزيدەنتى م.س.اسيموۆ قازاق پەرزەنتىنىڭ "الەمدىك وركەنيەتكە قوسقان زور ۇلەسىن" اتاپ كورسەتىپ: "شوقان ءوز حالقىنىڭ جانە ورتا ازيا حالىقتارىنىڭ ەتنوگەنەزى مەن ەتنوستىق تاريحي پروبلەمالارىن زەرتتەۋدىڭ نەگىزىن سالۋشىلاردىڭ ءبىرى، ... الەم حالقىن ۇلكەن جۇرەگىمەن ايالاي سۇيگەن ۇلى گۋمانيست، تەرەڭ عۇلاما", دەپ جۇرەكجاردى سوزدەرىن ايتتى.

پاكستاندىق عالىم احماد حاسان داني، تەگەران مەملەكەتتىك ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ پروفەسسورى رەزا شەباني سامگحاباردي ش.ءۋاليحانوۆتى "ادامزاتقا ورتاق تۇلعا" دەپ اتادى.

1985 جىلى ش.ءۋاليحانوۆ اتىنداعى تاريح جانە ەتنولوگيا ينستيتۋتىنىڭ ءبىر توپ عالىمدارى "بەس تومدىق شىعارمالار جيناعىن", ماتەريالدارىن حرونولوگيالىق پرينتسيپ نەگىزىندە ورنالاستىرىپ، قايتا باستىرىپ شىعاردى. وسى جىلى قازاق عالىمىنىڭ تاڭدامالى ەڭبەكتەرىنىڭ قازاق تىلىندەگى ەكىنشى باسىلىمى جارىق كوردى. وعان ش.ءۋاليحانوۆتىڭ ماڭىزدى-ماڭىزدى دەپ تانىلعان شىعارمالارى ەنگەنىمەن، باسىلىم وقىرماندار سۇرانىسىن وتەدى دەۋگە نەگىز جوق. سول سەبەپتى بيىل شىعارمالار جيناعىنىڭ 1985 جىلعى نۇسقاسىن قر مادەني ساياسات جانە ونەر ينستيتۋتى قازاق تىلىنە اۋدارىپ وقىرماندارعا ۇسىندى.

عالىمنىڭ تۋعانىنا بيىل 175 جىل تولۋىنا وراي رەسپۋبليكادا جانە ودان تىس جەرلەردە باسقا دا شارالار وتكىزىلىپ جاتىر. بىراق وسىلاردىڭ كوپشىلىگىندە بۇرىنعى كەڭەس زامانىندا قالىپتاسقان ۇردىستەر ارىلعان جوق. شوقاندى "قازاق حالقىن رەسەيدىڭ قولاستىندا عانا ءومىر سۇرۋگە شاقىرعان", "يسلام دىنىنە ءۇزىلدى-كەسىلدى قارسى شىققان" تۇلعا رەتىندە تانۋشىلىق تا، ونىڭ باعا جەتپەس باي مۇراسىن بارلاۋشىلىق قىزمەتىمەن شاتاستىرۋ­شى­لىق تا قىلاڭ بەرىپ كەلەدى.

ءيا، شوقان ءۋاليحانوۆ رەسەي يمپەرياسى سىرتقى بارلاۋىنىڭ وفيتسەرى بولدى، وسىعان وراي ارەكەت ەتتى، حاتتارىندا ورىس زيالىلارىنا ء"وز حالقىنىڭ بولاشاعى رەسەيمەن بايلانىستى" دەپ جازعانى دا راس. بارلاۋشىلىق جۇمىستىڭ ۇنەمى باقىلاۋدا بولاتىنىن جاقسى ۇققان ول باسقا نە ايتا الاتىن ەدى؟! بىراق ول تالاي سىرىن ايتىپ تا، جازىپ تا كەتتى. ەلى­مىزدىڭ تاۋەلسىزدىگى جاعدايىندا شوقان "قۇپيا­سىنىڭ" اشىلاتىن، شىعارماشىلىق مۇراسىنىڭ قايتا پايىمدالاتىن كەزى كەلدى.

شوقاننىڭ وزگە الەمى

ش. ءۋاليحانوۆ - ءوز حالقى مەن ورىس مادەنيە­تىنىڭ پەرزەنتى عانا ەمەس، الەمدىك وركەنيەتتىڭ وزىق وي-پىكىرلەرى، رۋحاني قازىناسى نەگىزىندە قالىپتاسقان ۇلى تۇلعا.

ءوز دامۋىندا العا كەتكەن ەلدەردىڭ وقۋ-ءبىلىم، عىلىم سالاسىنداعى جەتىستىكتەرىمەن جەتە تانىسۋ ءۇشىن شوقان كادەت كورپۋسىندا جۇرگەنىنىڭ وزىندە شەت تىلدەردى وقىپ ۇيرەنۋگە زەر سالدى. پ.پ.سە­مەنوۆ - تيان-شانسكي شوقاننىڭ تىلدەردى ءۇي­رەنۋدەگى اسا قابىلەتتىلىگىن، فرانتسۋز، نەمىس تىلدەرىن جاقسى مەڭگەرگەندىگىن جازادى.

تۇرىك جانە قىتاي تىلدەرى اراسىنداعى بايلا­نىس­تار مەن بۇل تىلدەردەگى كەيبىر سوزدەردىڭ ەتيمو­لو­گياسى تۋرالى شوقاننىڭ ەسكەرتۋلەرى ونىڭ قىتاي ءتىلىن دە وقي باستاعانىن كورسەتەدى. ول قۇراستىرعان "قىتاي، مونعول جانە تۇرىك سوزدەرىنىڭ سوزدىگى" وسى­نى مەڭزەيدى. سىرتقى ىستەر مينيسترلىگى مۇرا­عا­تىندا ساقتالعان شوقان ءۋاليحانوۆتىڭ جەكە قورىن­دا قازاق عالىمىنىڭ ءوز قولىمەن مونعول تىلىندە جازىلعان ونشاقتى بەت ماتەريالدىڭ ۇشىراسۋى كەزدەيسوق نارسە ەمەس.

عالىمدار شوقاننىڭ اراب ءتىلىن بىلگەندىگى ءجو­نىندە دە جورامال جاسايدى. وعان قازاق، تاتار، وزبەك، قىرعىز، ۇيعىر جانە باسقا دا تۋىستاس تىلدەردە ءتۇسىنىسۋ دە، جازا ءبىلۋ دە قيىنعا سوقپاعان.

ش.ءۋاليحانوۆتىڭ ەڭبەكتەرىندە حاكاس، چۋلىم، ياكۋت تىلدەرى جونىندە دە مالىمەتتەر ۇشىراسادى.

قازاق عالىمىنىڭ دۇنيە ءجۇزى حالىقتارىنىڭ ءتىلىن بىلۋگە قۇشتارلىعى ونىڭ الەم وركەنيەتىن تانىپ-بىلۋگە ۇمتىلىسىنان تۋىنداعان ەدى. سەبەبى ول حالىقتىڭ ءتىلىن بىلمەي، ونىڭ تاريحى مەن ءما­دەنيەتىن شىنايى زەرتتەۋ مۇمكىن ەمەس دەپ ەسەپتەدى. باسقا تىلدەردى ءبىلۋ شوقانعا باتىس ەلدەرىنىڭ تاريحى جانە مادەنيەتىمەن تانىسۋعا جول اشادى. ستۋدەنت­تىك كەزىنىڭ وزىندە ول اعىلشىن، فرانتسۋز، نەمىس ادە­بيەتىنىڭ ۇزدىك تۋىندىلارىن وقي باستايدى. كەيى­نىرەك گ.ن.پوتانين: "اعىلشىن ادەبيەتى جونىندە، كوبىنە اۋدارمالار بويىنشا، ارينە شوقاننان قۇلاقتاناتىنبىز. ول انگليا جانە اعىلشىن ءومىرى تۋرالى وقۋدى جاقسى كورەتىن", - دەپ ەسكە الادى. شوقان اسىرەسە، چارلز ديككەنس (1812-1870) پەن ۋيليام تەككەرەيدىڭ (1811-1863) شىعارمالارىن ەرەكشە ۇناتادى. ناقتىلى مالىمەتتەر بولما­عانىمەن، ءوز تابيعاتىنا وراي شوقان چ.ديككەنستىڭ "پيكۆيك كلۋبىنىڭ ولگەننەن كەيىنگى جازبالارى" (1837) اتتى يۋمورلىق سارىندا جازىلعان، "وليۆەر ءتۆيستىڭ باسىنان كەشكەندەرى (1838), "نيكولاس نيكلبي" (1839) دەگەن وزەكتى قوعامدىق تاقىرىپ­تاردى قوزعايتىن روماندارىن، ۋ.تەككەرەيدىڭ بۋر­جۋازيالىق قوعامداعى ەكىجۇزدىلىك پەن دۇنيە­قو­ڭىزدىقتى اشكەرەلەيتىن "داڭققۇمارلار ءجار­مەڭ­كەسى" (1848) دەگەن رومانىن وقىعانعا ۇقسايدى.

شوقان باتىستىڭ ادەبي ەسىمدەرى ىشىنەن دجوردج بايرون (1788-1824) مەن گەنريح گەينەنى (1797-1856) قۇرمەت تۇتادى. اعىلشىن اقىنىنىڭ شىعىس تاقىرىپتارىنا جازىلعان پوەمالارى دا، "دون جۋان" ساتيرالىق پوەماسى دا شوقاندى بەي-جاي قالدىرماسا كەرەك. ۆ.ا.وبرۋچەۆتىڭ: ء"پوتانيننىڭ ساياسي وي-ءورىسىن كەڭەيتۋ ماقساتىندا شوقان ونى "1848 جىلعى رەۆوليۋتسيا دابىلشىسى" گەينەنىڭ شىعارمالارىمەن تانىستىردى" ء(ۋاليحانوۆ ش. كوپ تومدىق شىعارما­لار جيناعى. الماتى، 2010. بەسىنشى توم. 433-ب.) دەۋىنە قاراعاندا، ليريكالىق جانە ساياسي پوەزيانىڭ اسقان شەبەرى ەسەپتەلەتىن نەمىس اقىنىنىڭ ەركىندىك سۇيگىشتىك پەن كەكەسىنگە تولى "ولەڭدەر كىتابى" (1827), فەودالدىق-مونارحيالىق گەرمانيانى مىسقىل جەبەسىنە العان، سونىمەن بىرگە رەۆوليۋتسيالىق-دەموكراتيالىق وي ۇشقىندارى دا ورىن العان "اتتا ترول" (1843) جانە "گەرمانيا. قىسقى ەرتەگى" پوەمالارى قازاق عالىمىنىڭ دۇنيەتانىمى كوكجيەگىن كەڭەيتە تۇسكەن. شوقاننىڭ نازارىنان گ.گەينەنىڭ "گەرمانياداعى ءدىن مەن فيلوسوفيا تاريحىنا" دەگەن پۋبليتسيستيكالىق كىتابى دا تىس قالماسا كەرەك.

ش.ءۋاليحانوۆ دۇنيەتانىمىنىڭ قالىپتاسۋىنا باتىس فيلوسوفتارىنىڭ ەڭبەكتەرى ەرەكشە ىقپال ەتكەن. ونىڭ نازارىنا ەڭ الدىمەن فرانتسۋز فيلوسوفى جان جاك رۋسسونىڭ (1712-1778) "عىلىم مەن ونەر جايىنداعى پايىمداۋلار", "ادامدار اراسىنداعى تەڭسىزدىكتىڭ شىعۋى مەن نەگىزدەرى جونىندەگى" ەڭبەكتەرى ىلىگەدى. "قوعامدىق شارت" تۋرالى ىلىمدەگى فرانتسۋز فيلوسوفىنىڭ ادىلەتتى قوعامعا كوشۋ جولدارىن ىزدەستىرۋى دە شوقاننىڭ كوڭىل-كۇي اۋانىنا قوزعالىس بەرەدى. كەيىن شوقان شىعارمالارىنىڭ ءبىر ارناسىن قازاق قوعامىنداعى تەڭدىك، تەڭسىزدىك ماسەلەلەرى قۇرايدى.

ش.ءۋاليحانوۆتىڭ ەڭبەكتەرىندە نەمىس اقىنى، اعارتۋشى ي.ۆ.گەتەنىڭ (1749-1832), نەمىس فيلوسوفى م. كانتتىڭ (1724-1804), فرانتسۋز جازۋشىسى جورج ساندتىڭ (1804-1876), اعىلشىن فيلوسوفى، ەكونوميست جانە قوعام قايراتكەرى دجون ستيۋارت ءميللدىڭ (1806-1873) ەسىمدەرى كەزدەسەدى. سوڭعى اۆتوردىڭ "بوستاندىق تۋرالى", "مازمۇندى باسقارۋ تۋرالى" ەڭبەكتەرىندە بۋرجۋازيالىق رەفورميزم جونىندەگى پايىمداۋلارىنا زەيىن قويسا، اعىلشىن تاريحشىسى، ءارى فيلوسوفى گەنري توماس بوكلدىڭ (1821-1862) "انگلياداعى وركەنيەت تاريحى" (1857-1861) دەگەن ەڭبەگىن وقىپ، ونداعى ادامزات تاريحىن­داعى اقىل-وي دامۋىنىڭ ءمان-ماڭىزىن جوعارى قويعان تۇجىرىمدارى ءوزىنىڭ دە وقۋ-ءبىلىم ارقىلى وتانداستارىن ءوز دامۋىندا العا كەتكەن حالىقتار قاتارىنا قوسۋدى ارمانداعان پىكىرلەرىنە ۇندەس كەلەدى.

اعىلشىن فيلوسوفى، ءارى تاريحشىسى توماس كارلەيلدىڭ (1795-1881) 1837 جىلى جارىق كورگەن "فرانتسيا رەۆوليۋتسياسىنىڭ تاريحى" دەگەن ءۇش تومدىق كىتابىن شوقان تۇپنۇسقادا، اعىلشىن تىلىندە وقىعان سەكىلدى. شوقان كوپتەگەن ەلدەردىڭ قوعامدىق ومىرىنە ىقپال ەتىپ كەلە جاتقان ۇلى فرانتسۋز رەۆوليۋتسياسىنىڭ تاريحىمەن تانىسۋدى اسا قاجەتتىلىك رەتىندە ساناپ، كىتاپتى وقىپ قانا قويماي، ونى كونسپەكتىلەپ، ءوز ەڭبەكتەرىندە بىرنەشە جەردە پايدالانادى. قازاقتار اراسىنداعى شاماندىق تۋرالى ەڭبەگىندە ش. ءۋاليحانوۆ "كوك تاڭىرىنە تابىناتىن شاماندىق جونىندەگى تاماشا تۇسىنىكتەمەنى ءبىز كارلەيلدىڭ جاۋابىنان تابامىز" دەپ جازادى.

شوقان كارلەيلدىڭ ەڭبەكتەرىنەن "تۇلعا جانە تاريحتاعى تۇلعالىق" دەگەن تۋىندىسىنداعى كەيبىر وي-پىكىرلەرىنە سىلتەمە جاسايدى. قازاق عالىمىنىڭ ەڭبەكتەرىن پاراقتاي وتىرىپ، ونىڭ بەرلين ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ پروفەسسورى گەنريح گنەيستىڭ (1816-1895) "انگليا مەملەكەتتىك مەكەمەلەرىنىڭ تاريحى", وكسفورد ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ پروفەسسورى بلەكستون ۋيليامنىڭ "اعىلشىن زاڭدارىنا تۇسىنىك" دەگەن، فرانتسۋز عالىمى شارل كونتتىڭ (1782-1832) فرانتسۋز رەۆوليۋتسياسى يدەيالارىن قۋاتتاعان ەڭبەكتەرىمەن تانىس بولعانىن كورەمىز.

جاڭا رەفورمالىق تەوريالار، ولاردىڭ ىشىندە فرانتسۋز عالىمى جورج كيۋۆەنىڭ (1769-1832) ەۆوليۋتسيالىق تەورياسى شوقاندى قوعام مەن تابيعاتتاعى وزگەرىستەردىڭ ۇزاق مەرزىمدى دامۋدىڭ ناتيجەسى ەكەندىگى، ولاردىڭ زاڭدىلىقتارى مەن سيپاتى تۋرالى تۇسىنىكتەرمەن بايىتادى. قوعام دامۋىنداعى ءتۇرلى فاكتورلاردىڭ، ولاردىڭ ىشىندە قورشاعان ورتانىڭ ءرولى جونىندەگى تۇجىرىمدارىمەن قانىعادى.

"التىشار نەمەسە قاشقاريا تۋرالى" دەگەن ەڭبەگىندە شوقان: "شىعىس تۇركىستاندا مۇسىلماندىق ءفاناتيزمنىڭ كۇشتى بولۋىنىڭ سەبەبى، ارينە، ەلدىڭ گەوگرافيالىق جاعدايىنا بايلانىستى", - دەپ جازادى. بۇعان قاراعاندا، قازاق عالىمىنىڭ ماتەرياليستىك كوزقاراستارىنا "گەوگرافيالىق مەكتەپ" وكىلدەرىنىڭ ەڭبەكتەرى ءبىرشاما اسەر ەتكەن سەكىلدى. الايدا ونىڭ پىكىرىنشە، ادامزات ءوز دامۋىندا جوعارى ساتىلارعا كوتەرىلگەن سايىن گەوگرافيالىق فاكتوردىڭ قوعامعا ىقپالى السىرەي تۇسەدى. "تايپالىق ورگانيزم جاعدايىندا ونى قورشاعان ورتا، اۋا رايى، جەر جاعدايى ءبىرىنشى كەزەككە قويىلۋى كەرەك، سەبەبى ادامنىڭ ويانۋ سەزىمى، كەرەكتى فيزيكالىق قۇبىلىس پەن الەۋمەتتىك جاعدايدىڭ ءبىرتۇتاس اسەرىنە بايلانىستى ەمەس پە", - دەپ جازادى. "سوت رەفورماسى تۋرالى جازبا" (28 اقپان، 1864 ج.) دەگەن ەڭبەگىندە ش. ءۋا­لي­حانوۆتىڭ قوعام دامۋى تەوريالارىمەن جانە فران­تسۋز بۋرجۋازيالىق رەۆوليۋتسياسى تاريحىمەن جەتە تانىسۋى ونىڭ وي ءورىسىن ولشەۋسىز كەڭەيتەدى. سونىڭ ناتيجەسىندە ول وسى ەڭبەگىندە: "1793 جىلدان بەرى ەۋ­روپادا بولعان بارلىق توڭكەرىستەر وكىمەتتىڭ بوس­تاندىق ءۇشىن بولعان حالىق قوزعالىسىن باسىپ تاستاۋعا دەگەن جالعىز-اق ۇمتىلىسى سالدارىنان ورىن الدى", - دەپ اشىق ايتادى( سوندا. ءتورتىنشى توم. 85-86 ب.).

"اعارتۋشىلىق" - پروگرەسشىل يدەيالىق قوزعالىس بولعاندىعى، ونىڭ وقۋ-ءبىلىم ارقىلى قوعامدا ادىلەت­تىلىك ورناتقىسى كەلگەندىگى ءمالىم. شوقان ءXVىىى عا­سىر­داعى باتىس اعارتۋشىلارى بولسىن، نە ءXىX عاسىر­دىڭ ءبىرىنشى جارتىسىنداعى ورىس اعارتۋشىلارى بول­سىن - بارىنە دە ءوزىنىڭ وي ءورىسى تۇرعىسىنان قارادى. قۋاتتى تالانتىنىڭ ارقاسىندا بۇل يدەيالىق اعىمنىڭ كۇنگەي دە، كولەڭكەلى تۇستارىن كورە ءبىلدى. ول "حالىق­شىلاردىڭ" وقۋ-ءبىلىم سالاسىنداعى ۇستانىمدارىنا قارسى شىعىپ، اقىل-وي جەكە ءبىر حالىقتىڭ مو­نو­پولياسى ەمەس دەپ سانادى. ءبىز "تار شەڭبەرلى" حالىق­شىلدار تەورياسىن قابىلداي المايمىز، "ەۋروپالىق، ادامزاتتىق ءبىلىمدى يگەرۋ جانە وعان جەتۋ جولىنداعى بارلىق كەدەرگىلەرمەن باتىل كۇرەسۋ دامۋ مەن مادەنيەتكە قابىلەتتى ءار حالىقتىڭ تۇپكى ماقساتى بولۋى كەرەك", - دەيدى.

اعارتۋشىلىق ىسىندە ۇلتتىق، مەملەكەتتىك، نە بول­ماسا باسقا دا شەكتەۋشىلىككە جول بەرىلمەۋى جونىندەگى شوقان ۇستانىمى جاڭا عانا قازاقستاندى وزىنە قاراتقان رەسەي يمپەرياسىنىڭ "وركەنيەتتىك ءرولى" جونىندەگى رەسمي يدەولوگياعا قارسى باعىتتالعان ەدى.

ش.ءۋاليحانوۆتىڭ ءوز حالقىن باتىسەۋروپالىق جانە ادامزاتتىق مادەني قۇندىلىقتار نەگىزىندە ءوسىپ جەتىلۋىن قالاعاندىعى - تالاسسىز اقيقات. شوقان دۇنيەتانىمىنىڭ باستاۋلارىن تەك "ورىستىق ورتادان" ىزدەستىرۋ، ونى بىردە ا. ي. گەرتسەننىڭ، بىردە ن.گ.چەر­نى­شەۆسكيدىڭ يدەيالىق ۇستانىمدارىنا قاراي جەتە­لەپ، ودان "رەۆوليۋتسيونەر" جاساۋعا تىرىسۋشىلىق قازاق عالىمىنىڭ ينتەللەكتۋالدىق الەمىن، ارمان-تىلەگىن تولىق سيپاتتاپ بەرە المايدى.

قازاق پەرزەنتىنىڭ فەودالدىق-كرەپوستنيكتىك رەسەيدىڭ قوعامدىق وي-پىكىرى اياسىنان شىعىپ، الەمدىك دەڭگەيگە كوتەرىلگەنى، جانامالاپ بولسا دا، ورىس زيالىلىرى تاراپىنان دا مويىندالعان. ادەبيەتتانۋشى، پەتەربۋرگ عىلىم اكادەمياسىنىڭ اكادەميگى، ن.گ.چەرنىشەۆسكيدىڭ جاقىن دوسى ا. ن. پىپين (1833-1904): ء"ۋاليحانوۆتى جاقىن بىلگەن ادامدار ءوزىنىڭ كوڭىل اۋانى، ويلاۋ باعىت-باعدارى جا­عىنان ونىڭ ورىس باتىسشىلى بولعاندىعىن ايتادى", - دەپ باعا بەرگەن (سوندا. ءبىرىنشى توم. 73-ب.). ن.م.ياد­رينتسەۆ تە شوقاننىڭ ءوز حالقىن ءومىرىنىڭ سو­ڭى­نا دەيىن ءسۇيىپ وتكەندىگىن، ونىڭ ەۋروپالىق ءبىلىم بۇ­لاعىنان سۋسىنداۋىن ارمانداعانىن ەسكە الادى (سوندا. 31-بەت). وسى سارىنداس پىكىردى پ.پ.سەمەنوۆ تيان-شانسكي دە ايتادى: ء"ۋاليحانوۆ ءوز ەلىنە جان-تانىمەن بەرىلگەن ەدى، ول قازاق ءومىرىن سۇيەتىن، سونى­مەن بىرگە باتىس وركەنيەتىن جوعارى باعالاي الدى", - دەيدى. وسى سويلەمدى ورىس عالىمى: "ش.ءۋاليحانوۆ ءوز حالقىنىڭ جارقىن بولاشاعى رەسەيدىڭ قامقور­لى­عىنا عانا بايلانىستى ەكەنىن قيادان بولجادى", دەپ جالعاستىرادى. بۇل تۇجىرىمنىڭ قازاق جەرلەرى مەن ورتا ازيا حاندىقتارىنىڭ رەسەي قولاستىنا الىنىپ، ورىس قارۋىنىڭ "داڭقى" شىرقاپ تۇرعان كەزدەگى يمپەريالىق يدەولوگيانىڭ كورىنىسى ەكەندىگى، ونى كاۋفمان مەن چەرنياەۆ تە، چەرنىشەۆسكي مەن دوستوەۆسكي دە بولىسكەنىگى قۇپيا ەمەس.

ال ش. ءۋاليحانوۆ ءۇشىن اسكەري انتىنىڭ جالعاسى ىسپەتتەس بۇل سوزدەر-مەتروپولياعا (رەسەيگە) ادالدى­عىن ايعاقتايتىن وزگە ۇلت وكىلىنىڭ اۋزىنان مىندەتتى تۇردە ايتىلۋعا ءتيىستى سوزدەر ەكەندىگى، بىراق ونىڭ شىنايى نانىم-سەنىمنەن تۋىنداماعانى بەلگىلى. رەسەي ارمياسى باس شتابىنىڭ، سىرتقى ىستەر مينيس­تر­لىگى مەن باسقا دا ۆەدومستۆولاردىڭ ءجىتى باقى­لاۋ­ىندا جۇرگەن، پ.پ.سەمەنوۆ-تيان-شانسكيدىڭ دە، ف.م.دوستوەۆسكيدىڭ دە قازاق، وزبەك، ت.ب. "جاتجۇرت­تىقتار" جونىندەگى كوزقاراستارىن تىم جاقسى بىلەتىن ش.ءۋاليحانوۆ سەكىلدى عۇلاما عالىمنىڭ ولارعا باسقا نە ايتۋى مۇمكىن؟! ورىس زيالىلارىنان تۇرىك-مۇ­سىل­مان حالىقتارىن تاريح سۋبەكتىسى رەتىندە تانىپ، ولاردىڭ جەكە دارا ءومىر ءسۇرۋىن، بولەك مەملەكەت بو­لۋىن قولداعان، ءتىپتى، ءبىرلى-جارىم وكىلدەرىن تاپ باسىپ ايتۋ قيىن.

سول كەزدىڭ وزىندە-اق قازاق دالاسىنداعى ورىس اكىمشىلىگىنىڭ زورلىق-زومبىلىقتارىن كوزىمەن كورگەن، شوقان حالىقتىڭ پروگرەسس جولىنا ءتۇسۋىنىڭ العى­شارتتارى رەتىندە: "وركەندەۋدىڭ قانداي ساتىسىندا تۇرسا دا، حالىقتىڭ قالىپتى ءوسۋى ءۇشىن وزدىگىنەن دامۋى، ءوزىن-ءوزى قورعاي ءبىلۋى، ءوزىن-ءوزى باسقارۋى جانە وزىندىك سوت جۇرگىزۋ ءىسى قاجەت",­ - دەپ كورسەتكەن (سوندا. ءتورتىنشى توم. 103 ب.).

شوقان فيلوسوفياسىنىڭ وزەگى رەتىندە تانىلۋعا ءتيىستى بۇل سوزدەرىنە قاراعاندا، ول ء"وزىن-ءوزى باسقارۋ" ءپرينتسيپىن حالىقتىڭ ۇلتتىق بوستاندىعى رەتىندە تۇسىنگەن (سوندا. ءبىرىنشى توم. 66 ب.).

باتىس عالىمدارىنىڭ فيلوسوفيالىق-پۋبلي­تسيس­تيكالىق تراكتاتتارىن، 1793 جىلعى فرانتسۋز رەۆو­ليۋ­تسياسى تاريحىن قۇمارتا وقىعان ش. ءۋاليحانوۆتىڭ پاريجدە بولىپ قايتۋى - زاڭدىلىق. ونىڭ 1860 جىلدىڭ 4 قاراشاسىندا اكەسىنە جازعان حاتىندا: "قۇداي بۇيىرتسا، ءبىر ايدان كەيىن پەتەربوردان پا­ريجگە اتتانامىن. اقشانى قارىزعا الامىن، مۇنداعى ءبىر كىسىدەن. سول سەبەپتى ءسىزدىڭ جىبەرگەن اقشاڭىز مەنى پەتەربوردان تاپپاس", - دەپ حابارلايدى.

حات سارىنىنان شوقاننىڭ، اۋىلىنان اقشا كەلىپ ۇلگەرگەنشە كۇتپەي، پاريجگە كەتكەلى تۇرعانى بايقا­لادى. فرانتسياداعى ورىس ەلشىلىگىندە ىستەيتىن ا.ە.ۆران­گەل: "مەن ونى كەيىن پەتەربوردا جانە پا­ريجدە كەزدەستىردىم", - دەپ ەسىنە الادى (سوندا. بە­سىنشى توم. 231ب.). شوقاننىڭ پاريجدە بولعاندىعىن اكادەميك ءا. ح. مارعۇلان دا قولدايدى. "كەيبىر جاناما مالىمەتتەرگە قاراعاندا، - دەپ جازادى ول، - شوقان ەۋروپاعا بارار جولدا ۋكراينادا، قىرىمدا، مولداۆيادا بولىپ، سوسىن فرانتسياعا بارعان دا، گەرمانيا ارقىلى پەتەربورعا ورالعان. پاريجگە ول دوسى د.ي.رومانوۆسكيمەن بىرگە 1860 جىلدىڭ اياعى - 1861 جىلدىڭ باسى كەزىندە بولعانعا ۇقسايدى" (ۆەستنيك ان كازسسر. 1966. № 10 (258). س. 29).

فرانتسيا، گەرمانيا سەكىلدى ەلدەر تۇرعىندارىنىڭ ماتەريالدىق جاي-كۇيى مەن مادەنيەتى اسا سەزىمتال قازاق عالىمىن ويلاندىرعانىن دالەلدەپ جاتۋدىڭ قاجەتى بولا قويماس.

ارينە، وسى ساپاردان كەيىنگى شوقاننىڭ وي-تولعامدارىندا كەيبىر وزگەرىستەردىڭ ورىن العاندىعى ونىڭ 1861-1865 جىلدار ارالىعىنداعى جازبالار مەن حاتتارىنان ايقىن بايقالادى. ونى ءوز حالقىنىڭ بولاشاعى، تاريح ساحناسىندا ساقتالىپ قالۋ ماسەلەلەرى كوپ تولعاندىرادى.

شوقان شىققان شىڭ

قاي جازبا، قاي ەڭبەگىن الىپ قارامايىق، شوقان ەڭ الدىمەن ءوز حالقىنىڭ تاريحىن جەتە زەرتتەۋگە ۇمتىلادى. قازاقتاردىڭ شىعۋ تەگىن زەردەلەۋ شوقان ءۇشىن عىلىمي-تەوريالىق تۇرعىدان عانا ەمەس، پراكتيكالىق تۇرعىدان دا ماڭىزدى بولاتىن. حالىققا ءوز اتاۋىن قايتارۋ، ونىڭ ەتنوستىق بىرەگەيلىگىن انىقتاۋ جەر-سۋىنا يە بولۋى ءۇشىن، وتارلىق ۇستەمدىك جاعدايىندا جويىلىپ كەتپەۋى ءۇشىن قاجەت بولعاندىعىن پاتشا يدەولوگتارى اۋەل باستا اڭعارا الماي دا قالعان شىعار. قازاقتاردىڭ "قىرعىزدار", "قىرعىز-قايساقتار" اتالۋى ۋاقىت وتە كەلە ونىڭ تاريحسىز حالىق، باسقا جاقتان اۋىپ كەلگەن "كەلىمسەك" اتالۋىنا جول اشاتىن ەدى. بۇل بولسا ءوز كەزەگىندە قازاقتىڭ بايىرعى اتامەكەنىنەن ايىرىلۋىنا اكەلەتىن.

ش.ءۋاليحانوۆ رەسەيدىڭ وڭتۇستىك-شىعىسىنان ءسىبىردىڭ وڭتۇستىگىنە دەيىنگى جوڭعاريا، قىتاي مەن قوقان حاندىعى ارالىعىنداعى بايتاق ولكەدە قونىستانعان حالىقتىڭ شىن اتاۋى - قازاقتار دەپ، قازاقتار مەن قىرعىزداردىڭ ەكى بولەك حالىق ەكەندىگىن، ولاردى شاتاستىرماۋ كەرەكتىگىن ەسكەرتەدى.

قازاق حالقىنىڭ ەتنوگەنەزى، قالىپتاسۋ ۋاقىتى، ەتنوستىق قۇرامى، ءتىلى، مادەنيەتى، شارۋاشىلىعى، "قازاق" اتاۋىنىڭ الەۋمەتتىك جانە ەتنوستىق ءمانى سەكىلدى اسا كۇردەلى ماسەلەلەردى زەرتتەۋدە ول تاريح قانا ەمەس، ونىمەن بىرگە ارحەولوگيا، ەتنوگرافيا، انتروپولوگيا، گەوگرافيا، لينگۆيستيكا، ت.ب. عىلىم سالالارىنىڭ جەتىستىكتەرىنە سۇيەنەدى.

قاڭلى، شانىشقىلى، كەرەيتتەر، ۋىزدار (وعىز­دار), قىپشاقتار، پەچەنەگتەر، دۋلات، ءۇيسىن، جالاي­ىرلار، نايماندار، كەرەيلەر، ت.ب. رۋ-تايپالاردىڭ كونە زامانداعى قونىستارى جونىندەگى ماعلۇماتتاردى جيناستىرادى. كىشى ءجۇز تايپالارىنىڭ اۆتوح­تون­دىعىن ايتادى. قازاق جۇزدەرىنىڭ قالىپتاسۋى جونىندە ءوز پىكىرلەرىن بىلدىرەدى.

كوشپەلى حالىقتار تاريحىن، ولاردىڭ شىعۋ تەگىن زەرتتەۋدەگى شوقان ءۋاليحانوۆتىڭ مەتودولوگيالىق ۇستانىمى ءوزىنىڭ پروگرەسشىلدىگى، تانىمدىق الەۋەتىنىڭ كەڭدىگى تۇرعىسىنان باتىس جانە ورىس عالىمدارىنىڭ عىلىمي جەتىستىكتەرىنەن الدەقايدا العا كەتكەن بولاتىن. ول ورتا ازيانىڭ قۇنارلى جايلاۋلارى مەن وزەن-سۋى مول ۇلان-بايتاق دالالارىندا ەرتە زامان­دار­دان جەكە-جەكە كوشپەلى ۇرپاقتاردىڭ سانسىز كوپ وردالارى مەكەندەگەنىن، ولاردىڭ وزدەرىنىڭ قونىس­تارىن ۇنەمى اۋىستىرىپ، ءارتۇرلى اتتارمەن، بىردە ءوز ۇرپاعىنىڭ اتىمەن، بىردە بىرنەشە رۋ بىرىگىپ، ءالدى دە بەدەلدى رۋدىڭ اتىمەن اتالىپ كەلگەندىگىن جازادى.

مۇنان "قازاق" اتاۋىمەن ءبىزدىڭ حالقىمىز XV عا­سىردىڭ ورتاسىندا تاريح ساحناسىندا پايدا بولعا­نىمەن، ونىڭ قۇرامىنا ەنگەن رۋ-تايپالاردىڭ وسى ءوڭىردى كونە زاماننان بەرى مەكەندەپ كەلە جاتقاندىعى تۋرالى تۇجىرىم تۋىندايدى.

كوشپەلى تايپالاردىڭ شىققان تەگى مەن تاريحىن زەرتتەۋدە، اتالمىش جاعداي، ياعني ولاردىڭ ۇنەمى قو­نىس اۋدارىپ وتىرۋى، ونىڭ ۇستىنە بىردەن-ءبىر مالىمەت كوزى بولىپ سانالاتىن قىتاي جىلنامالارى مەن شى­عىس حرونيكالارىنداعى بىرىزدىلىكتىڭ جوقتىعى شو­قان­عا ۇلكەن قيىندىقتار تۋعىزادى. بۇل جاعدايدى قازاق عالىمىنىڭ ءوزى دە اتاپ وتەدى. "قىرعىزدار تۋرالى جازبالار" ەڭبەگىندە ول: "كوشپەلى تايپالاردىڭ جانە جازۋ-سىزۋى بولماعان جالپى حالىقتىڭ تاريحي فاكتىلەرگە ەمەس، جارتىلاي ەرتەگىگە ۇقساس اڭىزعا نەگىزدەلگەن، سونىمەن بىرگە بىزگە تەك قىتاي مەن شىعىس تاريحشىلارىنان الىنعان، بىرىنە-ءبىرى قايشى، بۇلىڭعىر... تۇردە جەتۋدە، وسىلايشا ولاردىڭ كونە زامانعى تاعدىرى تالاي سىر تۇيگەن جۇمباق كۇيىندە قالۋدا", - دەپ جازادى (سوندا. ەكىنشى توم. 53-ب.).

ش.ءۋاليحانوۆ قازاق حالقىنىڭ باستاۋلارىن زەرت­تەۋ بارىسىندا راشيد-اد-ءديننىڭ "جامي ات-تاۋاريح", مۇحاممەد حايداردىڭ "تاريح ي-ءراشيديى", قادىر­عالي ءجالايريدىڭ "جامي ات-تاۋاريح", ت.ب. شىعىس عۇلامالارىنىڭ ەڭبەكتەرىندەگى ماعلۇماتتاردى ورىس دەرەكتەرىمەن، دالانىڭ اۋىزشا تاريحناماسىنداعى مالىمەتتەرىمەن سالىستىرا وتىرىپ ءوزىنىڭ وي الەمىندە قورىتادى. التىن وردا حاندارىنىڭ جارلىقتارىن، ابىلعازىنىڭ "تۇرىك شەجىرەسىن", ي. ن. بەرەزين با­سىلىمى بويىنشا "شەيباني-نامەنى", كەيىن "بابىر نامەنى" وقيدى. ومبى، سانكت-پەتەربۋرگ قالالا­رىنىڭ مۇراعات قورلارىن پاراقتايدى.

وسىنىڭ ناتيجەسىندە عالىمنىڭ قازاق ەتنوگەنەزى تۋرالى "قىرعىز شەجىرەسى", "جوڭعاريا وچەركتەرى", "قىرعىزدار تۋرالى جازبالار", "ۇلكەن قىرعىز-قايساق ورداسىنىڭ اڭىزدارى...", ت.ب. ەڭبەكتەرى دۇنيەگە كەلەدى. ولاردا شوقان قازاق، قىرعىز جەرلەرىندەگى ەرتە زامانعى قالا مادەنيەتىنىڭ، سۋلاندىرۋ جۇيەلەرىنىڭ قالدىق­تارىنا، ساۋلەت ونەرىنىڭ ەسكەرتكىشتەرىنە ەرەكشە كوڭىل قويادى. "جوڭعاريا وچەركتەرىندە" ورتا عاسىرلاردا قازاقستان اۋماعىندا، اسىرەسە، ىلە اڭعارىندا وتىرىق­شىلىقتىڭ كۇشتى دامىعانىن، قازىرگى الماتى قالاسىنىڭ ۇلى جىبەك جولىنىڭ بويىنداعى ساۋدا جانە كەرۋەن بەكەتى مىندەتىن اتقارعانىن اتاپ وتەدى.

"ابىلاي" دەگەن ماقالاسىندا بۇل قايراتكەردىڭ سىرتقى ساياساتى ستراتەگياسىنىڭ ديپلوماتيالىق جولمەن قازاق حاندىعىنىڭ تاۋەلسىز ءومىر ءسۇرىپ قالۋعا، قازاق مۇددەسىنە جات سىرتقى كۇشتەردىڭ ءوز ۇستەمدىگىن ورناتۋىنا قارسى باعىتتالعانىن اڭعارتادى.

مۇنىڭ بارلىعى كوشپەلىلەر جونىندەگى ەۋرو­تسەنتريستىك كوزقاراستارعا، قازاقتارعا ورتالىق جۇيەگە ىڭعايلى تاريحي دۇنيەتانىمدى تاڭۋعا ۇمتىلعان پاتشالىق رەسەي ساياساتىنا قايشى كەلەدى.

شوقان قازاق دالاسىنداعى گەوگرافيالىق نىسان­دارعا، وزەندەرى مەن كولدەرىنە، تاۋلارى مەن قىرات­تا­رىنا، ساي-سالاسى مەن قويناۋلارىنا، ولاردىڭ ءتۇر­كى­لىك-قازاقىلىق اتاۋلارىنا ۇڭىلەدى. قازاق جەرىن سول­­تۇستىكتەن وڭتۇستىككە، شىعىستان باتىسقا دەيىن كار­­تا­عا ءتۇسىرىپ، وعان قازاق تىلىندە (اراب قارپىندە) ءتۇسىن­دىرمەلەر بەرەدى. سونىمەن ول بولاشاق ۇرپاققا ونىڭ ەتنوستىق تەرريتورياسى تۋرالى باعا جەتپەس تاريحي قۇجاتتار قالدىرادى.

اكادەميك ءا.مارعۇلان ومبى كادەت كورپۋسىنداعى وقۋ باعدارلاماسىندا رەسەي يمپەرياسىنىڭ فيزي­كا­لىق جانە ەكونوميكالىق گەوگرافياسى بويىنشا ءدا­رىستەردە قازاقستان گەوگرافياسىنا دا كوپ كوڭىل ءبو­لىن­گەندىگىن ايتا كەلىپ، الايدا بۇل: "ونىڭ تابيعي بايلىقتارىن يگەرۋ ماقساتىندا ەمەس، اسكەري-ستراتەگيالىق تۇرعىدان قارالدى", - دەپ كورسەتەدى (مارعۇلان ءا. ح. العى ءسوز // كوپ تومدىق شىعارما­لار جيناعى. ءبىرىنشى توم. 21-ب.).

دەگەنمەن قازاق عالىمىنىڭ گەوگرافيالىق ىزدە­نىستەرىن ونىڭ تازا اسكەري-بارلاۋشىلىق مىندەتتەرىنەن تۋىندادى، رەكوگنوستسيروۆكالىق ماقساتتا جۇرگىزىلدى دەگەن پايىممەن شەكتەۋگە بولا قويماس. قازاق حالقى مەكەنىنىڭ كەڭىستىگى، وزەن-كولدەرىنىڭ...،ت.ب. نىسان­دار­دىڭ كونە اتاۋلارى سەكىلدى ىزدەنىستەر حالىق بو­لاشاعىن ويلاعان زەردەلى جاننىڭ قام-قارەكەتى دەۋگە نەگىز بارشىلىق. وسىنى تۇسىنگەن پاتشا تسەنزۋراسى ن.ۆەسەلوۆسكيگە شوقان ءۋاليحانوۆتىڭ جەكە مۇرا­عا­تىنداعى ونىڭ توپونيميكا مەن ونوماستيكا سالا­لا­رى بويىنشا ماتەريالدارىن جاريالاۋعا رۇقسات بەر­مەيدى (قىستاۋباەۆ ب.تاينا چوكانا ۆاليحانوۆا. الماتى، 2009. س. 141). شوقان ءۋاليحانوۆتى تەك ورىس مەكتەبىنىڭ تۇلەگى رەتىندە عانا قاراستىرۋشىلار تاعى ءبىر ماسەلەگە - ونىڭ عىلىمي زەرتحاناسىندا باتىسەۋروپالىق اۆتورلاردىڭ گەوگرافيالىق، تا­ريحي، ەتنوگرافيالىق، لينگۆيستيكالىق شىعار­­ما­لارىنىڭ كەڭىنەن ورىن العانىنا توقتالا بەرمەيدى.

شوقان شىعارمالارىنىڭ دەرەكتەمەلىك نەگىزى گەرودوتتىڭ "تاريحى" مەن "ۆيزانتيا جىلناما­لارىنان" باستاپ ءXىX عاسىردىڭ ورتا كەزىندەگى باتىس ساياحاتشىلارىنىڭ ەڭبەكتەرىندەگى قازاق، قىرعىز، نوعاي، وزبەك، تۇركىمەن، ۇيعىر حالىقتارىنا قاتىستى بارلىق ماعلۇماتتاردى قامتيدى. ولاردىڭ ىشىنەن ەجەلگى گرەك عالىمى، گەوگراف كلاۆدي پتولومەيگە، ريم اقىنى كۆينت گوراتسيگە، ورتاعاسىرلىق ساياحاتشىلار ماركو پولو مەن گانس شيلتبەرگەرگە سىلتەمەلەر جاسالعان. "ىلە ولكەسىنىڭ گەوگرافيالىق وچەركىندە" پلانو كارپينيدىڭ قاراقورىمعا كەلگەن كەزىندە "قىمىز اتىپ تۇرعان فونتاندى" سۋ­رەت­تەۋىنە زەر سالسا، "قىرعىز شەجىرەسىندە" گ.شيلت­­­بەرگەردىڭ كەبەك، كەرەي-بەردى، ەدىگە، قۇلىنشاق سەكىلدى حان، باتىرلاردىڭ ارالارىنداعى كۇردەلى قارىم-قاتىناستار جونىندە جازعاندارىنا توقتالادى.

قىرعىزداردىڭ مەكەنى جونىندەگى مونعولداردىڭ موڭكە حانىنا جىبەرىلگەن ليۋدوۆيك ءىX-نىڭ ەلشىسى ۆيلگەلم رۋبرۋكتىڭ، ودان كەيىنگى گ. كلاپروتتىڭ مالىمەتتەرىن سالىستىرا كەلىپ: "قىرعىز حالقىنىڭ بۇگىنگى الاتاۋ ورداسىنىڭ تۇرعان جەرىن ەرتەدەن بەرى مەكەندەيتىنىن ابەل رەميۋزا بەرگەن تاماشا فاكت جانە ريتتەردىڭ Erdkunde اتتى ەڭبەگىنەن كوشىرىپ العان ۇزىندىلەرىمىز ايقىن دالەلدەيدى", - دەپ وزىنشە قورىتادى.

شوقان نەمىس گەوگرافى كارل ريتتەردىڭ (1779-1859) "Erdkunde von ءAsىen" (بەرلين، 1832-1859) دەگەن كلاسسيكالىق ەڭبەگىنە ءجيى سۇيەنىپ وتىرادى. نەمىس عالىمى، جاراتىلىس زەرتتەۋشى الەكساندر گۋمبولدتتىڭ (1769-1859) 1843 جىلعى "ورتالىق ازيا" دەگەن ەڭبەگىمەن ومبى كادەت كورپۋسىندا جۇرگەن كەزىندە-اق فرانتسۋز تىلىندە تانىسادى.

سول كەزدەگى ايگىلى عالىمدار ۆ.شوتت پەن گ.كلاپروت ەڭبەكتەرىندە قازاقتار مەن قىرعىزدار تاريحىن زەرتتەۋدە جىبەرىلگەن قاتەلىكتەردى سىنعا الادى. د.ەربەلونىڭ "شىعىس كىتاپحاناسى" اتتى تاريحي-اعارتۋشىلىق ەنتسيكلوپەدياسىن دا جوعارى باعالاي وتىرىپ، ونىڭ دا قاتەلىكتەرىن كوزدەن تاسا قالدىرمايدى.

قازاق عالىمى ءXVىى-ءXVىىى عاسىرلارداعى كاتوليك ميسسيونەرلەرىنىڭ ەسەپتەرىن دە ورتالىق ازيا حا­لىق­تارى تاريحىنىڭ ماڭىزدى دەرەك كوزى رەتىندە سا­نايدى. اسىرەسە، ابەل رەميۋزا، كلاۆدي ۆيزدەلۋ، جو­زەف دەگين، ستانيسلاۆ جيۋلەن، د'وسسون سەكىلدى فرانتسۋز اۆتورلارىنىڭ تۋىندىلارىنا ەرەكشە نازار اۋدارادى.

بۇل ورايدا فرانتسۋز شىعىستانۋشىسى ا.ك. د'وسسوننىڭ (1779-1851) "مونعولداردىڭ شىڭ­عىس­حاننان تەمىر بەي نەمەسە تامەرلانعا دەيىنگى تا­ريحى" (امستەردام، 1834-1835) اتتى ءتورت تومدىق ەڭ­بەگى ماماندار تاراپىنان وتە جوعارى باعالان­عان­دى­عىندا ەمەس، شوقان ءۇشىن ول كىتاپ كوپشىلىككە بەي­ماع­لۇم ورتاعاسىرلىق مۇسىلمان دەرەكتەرىنەن جاڭا ماتە­ريالداردىڭ كەلتىرىلۋىمەن ماڭىزدى ەدى. د'وسسون راشيد اد-ءديننىڭ "جامي ات-تاۋاريح", سونىمەن بىرگە ۆاسسافتىڭ، ميرحوندتىڭ تۋىندىلارىن جانە پاريجدەگى كورولدىك كىتاپحانادان تابىلعان ەڭبەكتەردى كەڭىنەن پايدا­لان­عان. شوقان د'وسسون­نىڭ وسى ەڭبەگىن "قىرداعى مۇسىلماندىق تۋرالى" دەگەن جۇمىسىندا پايداعا اسىرعان.

ەڭبەكتەرىنىڭ بىرىندە شوقان: "شىعىس تاريحشى­لارىنىڭ اڭىزدارىنا دا تالاي تۇسىندىرمە بەرۋشىلەر تابىلىپ، ولاردى د'وسسون جانە باسقالارى تەرەڭ زەرتتەگەن", - دەپ كورسەتەدى (كوپ تومدىق شىعارما­لار جيناعى. ەكىنشى توم. 55-ب.).

جيۋلەن ستانيسلاس تا (1799-1875), د'وسسون سە­كىلدى، بەلگىلى شىعىستانۋشى عالىم بولاتىن. ول ءبىر­قا­تار تاريحي شىعارمالاردى قىتاي تىلىنەن فرانتسۋز ءتى­لىنە اۋدارادى. ولاردىڭ قاتارىندا قىتاي ساياحات­شىسى سيۋان-تسزاننىڭ (600-664) ءومىربايانى دا بار.

فرانتسيا ازيالىق قوعامىنىڭ پرەزيدەنتى ابەل رەميۋزانىڭ (1785-1832) ەڭبەكتەرى دە قازاق عالىمى تۋىندىلارىنىڭ دەرەكتەمەلىك نەگىزىنە قالانادى.

ءXىX عاسىردىڭ ورتا كەزىنە قاراي ورتالىق ازيا انگليا مەن رەسەيدىڭ باسەكە الاڭىنا اينالادى. 1832 جىلى ءۇندىستاننان اۋعانستان ارقىلى بۇحاراعا اعىلشىن وفيتسەرى الەكساندر بورنس باسقارعان "ديپلوماتيالىق ەلشىلىك" اتتاندىرىلادى. ونىڭ قۇرامىنداعى دجون ۆۋد امۋداريا وزەنىنىڭ الابىن، ال ا. بورنس ارال-كاسپي ويپاتىن زەرتتەۋگە كى­رىسەدى. ولار بۇحارادا ءبىر جىلداي بولىپ، "بۇحاراعا، ءۇندىستاننان كابۋلعا، تاتارياعا، پەرسياعا ساياحات تۋرالى ەسەپ" دەگەن كىتاپ جازادى. ورتالىق ازياداعى اعىلشىنداردىڭ ءار قيمىلىن ءجىتى باقىلاپ وتىرعان رەسەيدە بۇل ەڭبەك 1849 جىلى ورىس تىلىنە اۋدا­رىلادى دا، ونىمەن كوپ كەشىكپەي شوقان دا تانى­سىپ شىعادى. وندا قازاق عالىمىن اعىلشىن اۆتورى سۋرەتتەپ جازعان ارال تەڭىزىندەگى بارساكەلمەس ارالى تۋرالى اڭىز مازمۇنى قىزىقتىرعان دا بولار.

شوقان ورتالىق ازيا تاريحى بويىنشا ورتا عا­سىرلىق دەرەكتەر قاتارىندا دەشتى-قىپشاقپەن، ور­تا ازيا جانە شىعىس تۇركىستانمەن ساۋدا جۇرگىزگەن كوپەستەرگە جولباسشى رەتىندە جاسالعان يتالياندىق كارتالاردى قاراستىرادى. فرانتسيسك جانە دومينيك ءپيتسيچانيدىڭ (1367) كارتاسى، كاتالون كارتاسى (1375), ۆەنەتسياندىق فرا ماۋرو (1459) كارتاسىنىڭ مالىمەتتەرىن جازبا دەرەكتەرمەن سالىستىرادى.

ورىس ليبەرالدىق وي-پىكىرلەرى مەن باتىسەۋرو­پا­لىق عالىمداردىڭ فيلوسوفيالىق-پۋبليتسيستي­كا­لىق تراكتاتتارى، قازاق حالقىنىڭ عاسىرلار بويعى اۋىز ادەبيەتىندە قوردالانعان عيبرات پەن وسيەت تو­عى­­سىندا شىڭدالعان تابيعي تالانت ش. ءۋالي­­­­­­حا­نوۆتى عۇلامالىق بيىككە كوتەرەدى. بۇل سوزىمىزگە نە­گىز رەتىندە ونىڭ زاماناۋي قوعامدىق-پۋبليتسيس­تي­كالىق وي-پىكىردىڭ باستاۋىندا تۇرعاندىعىن ايتساق تا جەتكىلىكتى. ول ەۋروپالىق تيپتەگى قازاق ينتەل­ليگەنتسياسىنىڭ قالىپتاسۋ پروتسەسىنىڭ قاينار كوزى بولدى. شوقاننىڭ تاريح، ەتنوگرافيا، گەوگرافيا، قازاق ادەبيەتى، تو­پونيميكا، گيدروگرافيا، زوولوگيا سالالارى بويىنشا زەرتتەۋ قورىتىندىلارىنىڭ عى­لىمي ماڭىزى ءالى جويىلعان جوق. قازاق حالقىنىڭ قالىپتاسۋى، ونىڭ مەملەكەتتىلىگى مەن مادەنيەتىن زەردەلەۋ ارقىلى ءوز حالقىنىڭ جاڭالىققا قۇشتار­لىعى، ء"وزىن-ءوزى بيلەگەن", ءوز ءىسىن ءوزى جۇرگىزگەن جاعدايدا ءبىلىم جەتىستىكتەرىن قابىلداۋعا قابىلەتتىلىگى تۋرالى تۇجىرىم جاسايدى جانە ونىمەن الەم جۇرتشىلىعىن تانىستىرادى.

قازاق حالقىنىڭ ەتنوگەنەزى، اۆتوحتوندىعى، اتاقونىسى، جەر-سۋىنىڭ ەجەلگى اتاۋلارى تۋرالى شوقان ەڭبەكتەرى بولاشاق ۇرپاق ءۇشىن تاۋەلسىز قازاقستاننىڭ تەرريتوريالىق، ەتنوستىق تۇتاستىعىن ساقتاپ قالۋ جولىنداعى اسا ماڭىزدى تاريحي قۇجات بولىپ تابىلادى. سول سەبەپتى شوقان شىققان بيىك ەشقاشان الاسارمايدى.

ءسوز سوڭىندا دالانىڭ دارا دارىنى تۋرالى ويىمىزدىڭ جوعارىداعى پىكىرلەرمەن شەكتەلىپ قالماي­تى­نىن ايتقىمىز كەلەدى. حالقىمىزدىڭ ءبىرتۋار ۇلىنىڭ شەت­ەلدە تانىلۋى، جوعالعان جازبالارىنىڭ تاعدىرى ءبو­لەك ءبىر اڭگىمە ارقاۋى. ول تۋرالى الدا بايان ەتپەكپىز.

كوشىم ەسماعامبەتوۆ، تاريح عىلىمدارىنىڭ دوكتورى، پروفەسسور.

الماتى.

----------

سۋرەتتەردە: ش.ءۋاليحانوۆتىڭ ەڭبەكتەرىندەگى ءوزى  سىزىپ، سالعان بەينەلەر.

http://www.egemen.kz/19346.html