سەنبى, 23 قاراشا 2024
جاڭالىقتار 4071 0 پىكىر 12 جەلتوقسان, 2010 ساعات 15:01

الاشوردا – ازاتتىقتىڭ التىن كۇنى

13-ءنشى جەلتوقسان. قازاق تاريحىنداعى ايشىقتى، ايرىقشا كۇن. بالكىم، بۇگىنگى زامان ادامى ءۇشىن الاشوردا ۇلتتىق اۆتونومياسىنىڭ قۇرىلعان كۇنى ماڭىزدى ەمەس شىعار. الايدا، سول زامانداستارىمىز - ازات كۇننىڭ استىندا، تاۋەلسىز ەلدە ءومىر ءسۇرىپ جاتقانى ءۇشىن، قازىرگى توقتىعى بەن مەرەيى ءۇشىن، مىنا الىپ دالا مەن ونىڭ استىنداعى بايلىق ءۇشىن، ءالى كۇنگە رۋحاني قورەكتەنىپ كەلە جاتقان وقۋ قۇرالدارى مەن ۇلى تۋىندىلار ءۇشىن ءبارى-ءبارى ءۇشىن الاشقا قارىزدار! اليحانعا، احمەتكە، مىرجاقىپقا، الىمحانعا، حالەلگە، جاھانشاعا، ماعجانعا، مۇحتارعا قارىزدار. الايدا، الاش ۇلدارىنىڭ ەشقايسىسى الاشقا قىزمەتىن قارىزعا قىلعان جوق. بۇلاردىڭ بارىنەن بيىك الاش جۇرتى بار. دەگەنمەن، قاي زاماندا، قانداي كۇيدە وتىرساق تا اياۋلى ءھام ارداقتى جانداردىڭ الاشقا ەتكەن ادال قىزمەتىن ەشقاشاندا ەستەن شىعارىپ، ۇمىتپاۋعا ءتيىسپىز.

سول ءۇشىن دە الاشوردا ۇلتتىق تەرريتوريالىق اۆتونومياسى جاريالانعان - 13 ءنشى جەلتوقسان تاريحي كۇنگە وراي زامانداستىڭ ۇلتتىق ءھام تاريحي جادىندا قاشاندا جاڭعىرىپ تۇرسىن دەگەن ويمەن تومەندەگى دەرەكتەردى بەرىپ وتىرمىز.

«اباي-اقپارات»

ورىنبور: 1917 جىل، 5-13 جەلتوقسان. جالپىقازاق سەزى

(دەرەكتەر ءھام قۇجاتتار)

13-ءنشى جەلتوقسان. قازاق تاريحىنداعى ايشىقتى، ايرىقشا كۇن. بالكىم، بۇگىنگى زامان ادامى ءۇشىن الاشوردا ۇلتتىق اۆتونومياسىنىڭ قۇرىلعان كۇنى ماڭىزدى ەمەس شىعار. الايدا، سول زامانداستارىمىز - ازات كۇننىڭ استىندا، تاۋەلسىز ەلدە ءومىر ءسۇرىپ جاتقانى ءۇشىن، قازىرگى توقتىعى بەن مەرەيى ءۇشىن، مىنا الىپ دالا مەن ونىڭ استىنداعى بايلىق ءۇشىن، ءالى كۇنگە رۋحاني قورەكتەنىپ كەلە جاتقان وقۋ قۇرالدارى مەن ۇلى تۋىندىلار ءۇشىن ءبارى-ءبارى ءۇشىن الاشقا قارىزدار! اليحانعا، احمەتكە، مىرجاقىپقا، الىمحانعا، حالەلگە، جاھانشاعا، ماعجانعا، مۇحتارعا قارىزدار. الايدا، الاش ۇلدارىنىڭ ەشقايسىسى الاشقا قىزمەتىن قارىزعا قىلعان جوق. بۇلاردىڭ بارىنەن بيىك الاش جۇرتى بار. دەگەنمەن، قاي زاماندا، قانداي كۇيدە وتىرساق تا اياۋلى ءھام ارداقتى جانداردىڭ الاشقا ەتكەن ادال قىزمەتىن ەشقاشاندا ەستەن شىعارىپ، ۇمىتپاۋعا ءتيىسپىز.

سول ءۇشىن دە الاشوردا ۇلتتىق تەرريتوريالىق اۆتونومياسى جاريالانعان - 13 ءنشى جەلتوقسان تاريحي كۇنگە وراي زامانداستىڭ ۇلتتىق ءھام تاريحي جادىندا قاشاندا جاڭعىرىپ تۇرسىن دەگەن ويمەن تومەندەگى دەرەكتەردى بەرىپ وتىرمىز.

«اباي-اقپارات»

ورىنبور: 1917 جىل، 5-13 جەلتوقسان. جالپىقازاق سەزى

(دەرەكتەر ءھام قۇجاتتار)

بۇل سەزدى ۇيىمداستىرۋشىلار - ءا. بوكەيحانوۆ، ا. بايتۇرسىنوۆ، ە. وماروۆ، س. دوسجانوۆ، م. دۋلاتوۆتار. سەزگە سامارحاند وبلىسى مەن التاي گۋبەرننياسى اتىنان - 58 وكىل، ءار ءتۇرلى قازاق ۇيىمدارىنان - 8 وكىل، ارنايى شاقىرۋمەن - 15 ادام، بارلىعى - 81 ادام قاتىسقان.

كۇن تارتىبىنە 10 ماسەلە قويىلعان. نەگىزگىلەرى: قازاق-قىرعىز اۆتونومياسىن جاريالاۋ، ميليتسيا ءھام ۇلت كەڭەسى (ۇكىمەت) قۇرۋ.

العاشقى باياندامانى ءا. بوكەيحانوۆ جاساعان. وسى بايانداما بويىنشا قاۋلى قابىلدانىپ، قازاق اۆتونومياسى، ميليتسيا جانە ۇلت كەڭەسى ماسەلەرىن قاراۋعا جەتى ادامدىق كوميسسيا قۇرىلعان. وسى قۇرىلعان كوميسسيا اتىنان حالەل عابباسوۆ اۆتونوميا، ميليتسيا جانە ۇلت كەڭەسى تۋرالى بايانداما جاسايدى. بايانداما نەگىزىندە:

1. بوكەي ورداسى، ورال، تورعاي، اقمولا، سەمەي، جەتىسۋ، سىرداريا، فەرعانا، سامارحاند وبلىستارى، امۋداريا، زاكاسپي وبلىستارىنداعى قازاق ۋەزدەرى جانە التاي گۋبەرنياسىنداعى قازاقتار قازاق اۆتونومياسىنىڭ قۇرامىنا كىرەدى.

2. قازاق-قىرعىز اۆتونومياسى «الاش» دەپ اتالسىن. ۇلت كەڭەسى قۇرىلىپ اتى «الاش وردا» بولسىن. الاش وردانىڭ اعزاسى (مۇشەسى) 25 ادام بولىپ، 10 ورىن قازاق-قىرعىز اراسىنداعى ورىس جانە باسقا حالىقتارعا قالدىرىلسىن.

3. الاش وردانىڭ ۋاقىتشا ورنى - سەمەي قالاسى بولسىن.

الاشوردا ۇكىمەتىنىڭ مۇشەلەرى:

1. ءۋاليتحان تاناشەۆ (1887 - 1968) زاڭگەر، بوكەي ورداسىنان.

2. حالەل دوسمۇحاممەدوۆ (1883 - 1939) اسكەري دارىگەر، ورال وبلىسىنان.

3. ايدارحان تۇرلىباەۆ (1877 - 1937) زاڭگەر، اقمولا وبلىسىنان.

4. احمەت ءبىرىمجانوۆ (1871 - 1927) زاڭگەر، تورعاي وبلىسىنان.

5. حالەل عابباسوۆ (1888 - 1931) فيزيك-ماتەماتيك، سەمەي وبلىسىنان.

6. سالىق امانجولوۆ (1889- 1941) زاڭگەر، جەتىسۋ وبلىسىنان.

7. مۇستافا شوقاي (1890-1941) زاڭگەر، سىرداريا وبلىسىنان.

وبلىستاردان تىسقارى:

8. ءاليحان بوكەيحانوۆ (1866-1937) الاش وردا ۇكىمەتىنىڭ توراعاسى.

9. جانشا دوسمۇحاممەدوۆ (1887 - 1930) زاڭگەر، ورال وبلىسىنان.

10. ءالىمحان ەرمەكوۆ (1891-1970) ماتەماتيك، قارقارالىدان.

11. مۇحامەتجان تىنىشپاەۆ (1879-1937) ورال وبلىسىنان.

12. باقتىكەرەي قۇلمانوۆ (1859-1919) شىعىستانۋشى، بوكەي ورداسىنان.

13. جاقىپ اقپاەۆ (1876-1931) زاڭگەر، ارقادان.

14. بازارباي مامەتوۆ زاڭگەر، لەپسىدەن.

15. وتىنشى ءالجانوۆ (1873-1918) مۇعالىم، شىعىس قازاقستاننان.

مۇشەلىككە كانديداتتار:

1. يسا قاشقىنباەۆ (1891-1948) دارىگەر، ورال وبلىسىنان.

2. نۇسىپبەك جاقىپباەۆ (190-1932) دارىگەر، جەتىسۋدان.

3. ەرەجەپ يتباەۆ (1873-1930) زاڭگەر، شىعىس قازاقستاننان.

4. ساتىلعان ساباتاەۆ (1874-1921) قاسكەلەڭنەن، ەكى جوو بىتىرگەن، شىعىستانۋشى، تۇڭعىش قازاق اگرونومى. اباي جانە مىرجاقىپ ولەڭدەرىن العاش ورىس تىلىندە اۋدارۋشى (1914).

5. ەسەنعالي قاسابولاتوۆ (1889-1938) دارىگەر، ورالدان.

6. باتىرقايىر نيازوۆ (1872-1924) زاڭگەر، بوكەي ورداسىنان.

7. مۇقىش بوشتاەۆ (1888-1921) زاڭگەر، باياناۋىلدان.

8. سەيىلبەك جانايداروۆ (1884-1929) زاڭگەر، اتباساردان.

9. سالىمگەرەي نۇراليحانوۆ (1878-ءو.ج.ب) زاڭگەر، بوكەي ورداسىنان.

10. ءومىر الماسوۆ (؟-1922) حالىق مۇعالىمى، تورعايدان،

11. سەيدازىم قادىرباەۆ (1885-1938) زاڭگەر، تورعايدان.

12. اسپانديار كەنجين (1887-1938) حالىق مۇعالىمى، اتىراۋدان.

13. مولدانياز بەكىموۆ (1882-1930 جىلداردان سوڭ بەلگىسىز) اسكەري قىزمەتكەر، ورالدان.

14. ەسەن تۇرماعامبەتوۆ (؟-?) تورعايدان.

15. جانەكە (جاقىپ) سولتونوەۆ، مال دارىگەرى، قىرعىز.

الاشوردانىڭ وقۋ كوميسسياسىنىڭ مۇشەلەرى:

1. احمەت بايتۇرسىنوۆ (1872-1937) تورعايدان، ورىنبور قازاق مۇعالىمدەر مەكتەبىن بىتىرگەن (1895 جىل).

2. ماعجان جۇماباەۆ (1893-1938) قىزىلجاردان، ومبى وقىتۋشىلار سەمينارياسىن بىتىرگەن (1917 جىلى).

3. ەلدەس وماروۆ (1892-1937) قوستانايدان، ورىنبور مۇعالىمدەر مەكتەبىن بىتىرگەن (1911 جىل).

4. بياحمەت سارسەنوۆ (1885-1921) شىعىس قازاقستاننان، سەمەي مۇعالىمدەر سەمينارياسىن بىتىرگەن.

5. تەلجان شونانوۆ (1894-1938) ىرعىزدان، ورىنبور قازاق مۇعالىمدەر مەكتەبىن بىتىرگەن (1916 جىل).

سەزدىڭ كۇن تارتىبىنە 10 ماسەلە قويىلدى. ولاردىڭ ىشىندەگى ەڭ نەگىزگىلەرى: الاش اۆتونومياسىن جاريالاۋ، ميليتسيا ءھام ۇلت كەڭەسى (ۇكىمەت) قۇرۋ ماسەلەلەرى بولدى.

سەزد دەلەگاتتارى ۋاقىتشا ۇكىمەت قۇلاتىلعاننان كەيىن قازاقتاردىڭ ءومىر ءسۇرۋىنىڭ ءوزىن كۇردەلەندىرىپ جىبەرگەن انارحيا (تارتىپسىزدىك) جاعدايىندا ەلدى امان ساقتاۋ ءۇشىن، «ۋاقىتشا ۇلت كەڭەسى» تۇرىندەگى بەرىك بيلىك قۇرۋ، وعان «الاش وردا» دەگەن اتاۋ بەرۋ (توراعاسى ءا. بوكەيحانوۆ, ۇلت كەڭەسى قۇرامىنا 25 ادام كىردى), سونداي-اق ميليتسيا جاساقتاۋ تۋرالى قاۋلى قابىلدادى. الاش استاناسى - سەمەي (كەيىن الاش-قالاسى اتاۋىن الدى) قالاسى ەدى.

بۇل تۋرالى كەيىننەن ءا. بوكەيحانوۆ (1919 ج. اقپاننىڭ 11) بىلاي دەپ مالىمدەيدى: «سەزدىڭ بۇل شەشىمى قازاقتار مەكەندەگەن تەرريتوريادا انارحيانى بولدىرماۋ، ولكەدە بولشەۆيزمنىڭ دامۋىنا (ياعني قازاقتار ءۇشىن جات-تاپتىق جىكتەلۋ) جول بەرمەۋ مۇددەلەرىنەن تۋىندادى...».

سول كەزدە رەسەيدە ورىن العان جاعدايدا قازاقتاردىڭ جاريالانعان اۆتونومياسىن جۇزەگە اسىرۋ مۇمكىن ەمەس ەدى. كەزەكتە بوستاندىقتىڭ جاۋى - بولشەۆيزممەن كۇرەس تۇردى.

وزدەرىنىڭ قولعا العان شارالارىن ىسكە اسىرۋ جولىندا الاشوردا ۇكىمەتىنە كەڭەستەرگە قارسى جاقپەن بىرىگۋگە تۋرا كەلدى. ويتكەنى كەڭەس ۇكىمەتى كەڭەستىك نەگىزدەگى اۆتونوميالاردى عانا قولداپ، كوتەرمەلەسە، ال اقتاردىڭ الاش اۆتونومياسىنا كوزقاراسى باسقاشا بولدى. سوڭعىلارىنىڭ قولداۋىنا سۇيەنە وتىرىپ، قازاق حالقى، دالىرەك ايتقاندا ءا.بوكەيحانوۆ باستاعان زيالىلار توبى بەلگىلى ءبىر دەڭگەيدە دەربەستىككە جەتۋگە بولادى دەپ سانادى. بۇل جولداعى كۇرەس وقيعالارى تومەندەگىدەي ءوربىدى.

سىرتقى ىستەرى

الاش وردانىڭ اقتارمەن بۇل باعىتتاعى العاشقى بايلانىسى، 1918 جىلى 8-اقپاندا بولشەۆيكتەر تۇتقىنداعان ءسىبىر وبلىستىق دۋماسىنىڭ ورنىنا قۇرىلعان ۋاقىتشا ءسىبىر ۇكىمەتىمەن بولدى. الاش وردا جەتەكشىلەرى اتامان دۋتوۆپەن، سامارداعى قۇرىلتاي جينالىسى مۇشەلەرى كوميتەتىمەن (كومۋچ), ومبىداعى ۋاقىتشا ءسىبىر ۇكىمەتىمەن دە بايلانىس جاسادى. باستالىپ كەتكەن ازامات سوعىسى الاش وردانىڭ ۇستانار باعىتىندا ايقىنداۋدى قاجەت ەتتى. ءسويتىپ، قازاق اۋتونومياسى ولكەدە الەۋمەتتىك-ساياسي نەگىزى جوق كەڭەس ۇكىمەتىنە قارسى كۇرەسكە شىعىپ، اقتارعا قوسىلۋعا ءماجبۇر بولدى.

ۋاقىتشا ءسىبىر ۇكىمەتى باستان-اق قازاقتارعا ۇلىدەرجاۆالىق پيعىل تانىتتى. ولار الاش قايراتكەرلەرىنىڭ ەل ىشىندەگى بەدەلىن وزدەرىنىڭ ماقساتتارىن جۇزەگە اسىرۋعا ماسەلەن، قاجەت كەزدەردە اسكەر كۇشىن جاساقتاۋ، سوعىستىڭ بۇكىل سالماعىن حالىق موينىنا ارتۋ ت.ب. جاعدايلارعا پايدالانۋدى كوزدەدى. بۇل ۇكىمەت الاشوردانىڭ بەلگىلى ءبىر ۇكىمەت ورگانى رەتىندە دەربەس، بەلسەندى ارەكەت جاساۋىنا كەلىسە قويمادى. ارحيۆ دەرەكتەرى، ءسىبىر ۇكىمەتىنىڭ مۇددەسىن جۇزەگە اسىرۋشى ەميسسارلارعا الاشوردانىڭ باتىل قارسىلىق ءبىلدىرىپ وتىرعانىن كورسەتەدى. مۇنىڭ سوڭى قازاق اۆتونومياسىنىڭ ءوزىن رەسمي تانۋ تۋرالى مالىمدەمەسىن، ءسىبىر ۇكىمەتىنىڭ «ناعىز سەپاراتيزمنىڭ بەلگىسى» دەپ ايىپتاۋىمەن اياقتالدى.

بۇدان كەيىن الاشوردا بۇكىلرەسەيلىك بيلىكتەن ۇمىتكەر تاعى ءبىر ۇكىمەت - ساماراداعى قۇرىلتاي جينالىسى مۇشەلەرى كوميتەتى (كومۋچپەن) قارىم-قاتىناستا بولدى. 1918 جىلى 8 ماۋسىمدا ومىرگە كەلگەن نەگىزىنەن ەسەرلەر باسقارعان بۇل ۇكىمەت، دەموكراتيالىق پرينتسيپتەرگە بەرىكتىگىن بىردەن-اق بايقاتتى. بۇل ولاردىڭ الاشورداعا كوزقاراسىنان-اق بايقالادى. تامىز ايىندا كومۋچ قۇرىلىپ جاتقان باسقا ۇكىمەتتەردىڭ قاتارىندا الاش وردانى دا مويىندايتىندىعىن مالىمدەدى. كوميتەت قۇرامىنا - ءا. بوكەيحانوۆ، ا. بايتۇرسىنوۆ، ج. جانە ح. دوسمۇحامەدوۆتەر، ا. ءبىرىمجانوۆ، م. تىنىشباەۆ، م. شوقاي جانە ت.ب. كىردى. بىراق بۇل تابىس تا ۇزاققا بارمادى.

وپپوزيتسيالىق كۇشتەردى بىرىكتىرۋ ماقساتىندا كومۋچ ۇيىمداستىرۋىمەن 1918 جىلدىڭ 8-23 قىركۇيەگىندە ۋفا كەڭەسى وتەدى. كەڭەسكە جوعارىدا اتالعان قايراتكەرلەر قاتىناستى. بۇراتانا حالىقتار اتىنان سويلەگەن ءا. بوكەيحانوۆ وزدەرىنىڭ سەپاراتيزمنەن اۋلاق ەكەندىگىن، دەموكراتيالىق-فەدەراتيۆتىك رەسەيمەن ءبىرتۇتاس ەكەندىگىن ايتتى.

كەڭەس ءجۇرىپ جاتقان كەزدە 11-قىركۇيەكتە ءا. بوكەيحانوۆتىڭ توراعالىعىمەن ح. جانە ج. دوسمۇحامەدوۆتەر، م. تىنىشباەۆ، ۋ. تاناشەۆ، ءا. ەرمەكوۆ، ا. ءبىرىمجانوۆ قاتىسقان الاشوردانىڭ توتەنشە ءماجىلىسى وتەدى. وندا قازاق اۆتونومياسىن الاشوردانىڭ ءبىر ءوزى باسقاراتىنى، ال بۇرىنىراقتا (18-مامىردا) باتىس قازاقستانداعى ساياسي جاعدايعا بايلانىستى ۋاقىتشا قۇرىلعان ويىل ءۋالاياتى تاراتىلاتىنى شەشىلدى. ونىڭ ونىنا جول قاتىناسى ناشارلىعىمەن سوعىس جاعدايى سەبەبىنەن الاشوردانىڭ باتىس بولىمشەسى قۇرىلدى. بۇل بولاشاقتا شاقىرىلاتىن بۇكىلرەسەيلىك قۇرىلتاي جينالىسى قارساڭىندا، ءبىراۋىزدان قۇرىلعان اۆتونوميا بار ەكەنىن كەڭەسكە قاتىسۋشىلارعا كورسەتۋ بولاتىن.

23-قىركۇيەكتەگى كەڭەستىڭ سوڭعى كۇنىندە ۋاقىتشا بۇكىلرەسەيلىك ۇكىمەت - ديرەكتوريا جاريالاندى. بىراق بۇل ديرەكتوريا ءوزى جويىلاردان از عانا بۇرىن 4-قاراشادا شىققان بۇيرىعىمەن، بولىنبەيتىن رەسەيدى قالپىنا كەلتىرۋ ءۇشىن بارلىق وبلىستىق ۇكىمەتتەرمەن بىرگە الاشوردانىڭ ورتالىق ۇكىمەتىن تاراتىپ، ونىڭ وبلىستىق، ۋەزدىك ۇيىمدارىن عانا قالدىردى. ورنىنا مادەني-تۇرمىستىق مۇددەلەردى باسقاراتىن باس ۋاكىلدىك قىزمەتىن ەنگىزدى.

باس ۋاكىلدىك ماسەلەسى 18-قاراشادا ومبىداعى توڭكەرىس ناتيجەسىندە ءوزىن «جوعارى بيلەۋشى» دەپ جاريالاعان ادميرال كولچاك كەزىندە قارالدى. «نيكولايدىڭ زامانى مەن ءتارتىبى كەلگەن ۋاقىتتا دا» قازاق زيالىلارى كوزدەگەن ماقساتىنان تايمادى.

كولچاك ۇكىمەتى باس ۋاكىلدىڭ مىندەتى تۋرالى ەرەجەنى تالقىلاپ، وعان كەرەكتى ماتەريال جيناۋ ءۇشىن قازاق دالاسىنا ءوز وكىلدەرىن جىبەردى. 2-مامىردا سەمەيگە كەلگەن ىشكى ىستەر مينيسترلىگىنىڭ وكىلى گ. مالاحوۆ، اتالعان مەكەمەنىڭ الاشوردا تاعدىرى تۋرالى جوسپارىن ءبىر توپ قازاق ينتەلليگەنتتەرىنە تانىستىرادى.

1919 جىلى 6-مامىردا ا. ءبىرىمجانوۆ، م. تىنىشباەۆ، ر. مارسەكوۆ، ا. قوزباعاروۆ، س. دۇيسەمبينوۆ، ح. عابباسوۆ ولكەنى باسقارۋ تۋرالى جاڭا ەرەجەگە ءوز كوزقاراستارىن ءبىلدىرىپ، ىشكى ىستەر مينيسترلىگىنىڭ «بۇراتانالار» بولىمىنە سەمەيدەن حات جولدايدى. وندا ۇلتتىق-تەرريتوريالىق اۆتونوميا قۇرۋ تۋرالى شەشىم قابىلداعان ءىى جالپىقازاق سەزى، 1917 جىلدىڭ ءون بويىندا وتكەن وبلىستىق سەزدەردىڭ قورىتىندىسى بولعانىن، سول سەزد شەشىمىنە قاراي قاجەتتى جاعدايلاردا ارەكەت جاساعاندارىن (رەسەي مەملەكەتىن قالپىنا كەلتىرۋ ءۇشىن كەڭەس ۇكىمەتىنە قارسى ورتاق كۇرەسكە قوسىلعاندارىن) سوندىقتان دا قازىرگى اۋىر جاعدايدا رەسەي مەملەكەتىن قالپىنا كەلتىرۋگە كەدەرگى كەلتىرمەس ءۇشىن ۇلتتىق مۇددەنى قويا تۇرىپ، ۋاقىتشا بۇكىلرەسەيلىك وكىمەتتىڭ 1918 جىلعى 4-قاراشاداعى بۇيرىعىنا كونىپ وتىرعاندارىن، بىراق بۇل جارلىقتاعى قازاق ولكەسىن باسقاراتىن ارنايى ورگاننىڭ قۇرىلۋى تۋرالى ەرەجەنىڭ كەشىگۋى، قازاق حالقىن الاڭداتىپ تۇرعانى ايتىلدى.

ودان ءارى حاتتا، بۇل ماسەلەنى شەشۋدى جولساپارعا ءوز وكىلدەرىن جىبەرۋ ارقىلى ەمەس، ومبىداعى ۇكىمەتپەن كەلىسسوز جۇرگىزىپ جاتقان الاشوردا وكىلدەرى پىكىرىنە جۇگىنۋ جولىمەن شەشۋ دۇرىس بولاتىنى ەسكەرتىلدى. سونداي-اق، حات يەلەرى قازاق حالقىن باسقارۋ تۋرالى مالاحوۆ اكەلگەن جوسپار-جوباعا بايلانىستى وزدەرىنىڭ مىناداي ۇسىنىستارىن دا كورسەتتى:

1) باس ۋاكىلدىك تۋرالى. الاش اۆتونومياسىن قۇرايتىن قازاق وبلىستارىن باسقاراتىن باس ۋاكىلدىك جەكەلەگەن ءبىر مينيسترلىك وكىلدىگى بولماۋى كەرەك، ول قازاق حالقىن ۇلتتىق باسقارۋ ورگانى بولۋى ءتيىس. سوندىقتان باس ۋاكىلدىك ىشكى ىستەر مينيسترىنە تاۋەلسىز بولىپ، تەك مينيسترلەر كەڭەسىنە عانا باعىنۋى كەرەك. سونىمەن قاتار باس ۋاكىلدىكتىڭ جانىندا جولداستارىمەن (ورىنباسار) قوسا، كەڭەس قۇرىلۋى ءتيىس. 2) جەرگىلىكتى جەرلەردەگى باسقارۋ تۋرالى. بۇل باسقارۋ ۇلتتىق پرينتسيپكە نەگىزدەلىپ، وبلىستىق اكىمشىلىك جانە ميليتسيا باسقارماسى قازاق ۇلتتىق باسقارۋ ورگانىنا باعىنسىن. ول ءۇشىن وبلىس-ۋەز، بولىستاردا تىكەلەي باس ۋاكىلدىككە باعىناتىن ەرەكشە ورگاندار قۇرىلۋى قاجەت. بىزدەگى زەمستۆو تۇرىندە ويلايتىن، ءوزىن-ءوزى باسقارۋ ورگاندارىنا كەلسەك، قازىرگى وبلىستىق، ۋەزدىك زەمستۆولار (بارلىق ۇلتقا ورتاق) سول كۇيىندە قالىپ، ال بولىستىق زەمستۆولار قازاق، ورىس حالقىنىڭ ادەت-عۇرىپ، سالت-داستۇرلەرىنىڭ ءوزارا ايىرماشىلىعى جەر مەن كوكتەي بولعاندىقتان، قازاقتاردىكى ورىس حالقىنان بولەك بولعانى ءجون. بولىستارداعى اكىمشىلىك ورگانى زەمستۆو مەكەمەلەرىنە قوسىلىپ، ونىڭ مىندەتى زەمستۆونىڭ ءبىر مۇشەسىنە جۇكتەلسىن. 3) جەكەلەگەن ماسەلەلەر تۋرالى. ءدىني ىستەرمەن اينالىساتىن جوعارى ينستانتسيا - باس ۋاكىلدىك جانىنداعى كەڭەس بولىپ، ول ءدىني لاۋازىمدارى بار ادامدارمەن تولىقتىرىلىپ وتىرسا. ورىس بوداندىعىنداعى قازاقتاردىڭ، شەكارالاس شەت مەملەكەتتەرمەن بايلانىسى تۋرالى ىستەرىنە قازاق ۇلتتىق باسقارماسىنان دا ادام قاتىستىرىلۋى قاجەت دەپ سانايمىز.

كولچاكتىڭ قازاق دالاسىن باسقاراتىن باس ۋاكىلدىك تاعايىنداۋ تۋرالى جاڭا ەرەجەنى جاڭعىرتقان ارەكەتى الايدا جۇزەگە اسقان جوق. مۇنىڭ سەبەبى، ءبىر جاعىنان كۇننەن-كۇنگە جەڭىلىسكە ۇشىراپ جاتقان اق ارمياداعى ساتسىزدىكتەر بولسا، ەكىنشى جاعىنان ۇلتتىق قوزعالىستارعا جاۋىعا قارايتىن ورىس ۇكىمەتتەرىنە ءتان قاسيەتتى بويىنا سىڭىرگەن كولچاك بيلىگىنىڭ وزىنەن بولدى.

الاشوردا سونىمەن بىرگە كەڭەس ۇكىمەتىمەن بايلانىس جاساۋعا تىرىستى. حالەل جانە جانشا دوسمۇحامەدوۆتەر لەنين, ستالينمەن، سونداي-اق حالەل عابباسوۆ ۇلت ءىسى جونىندەگى حالىق كوميسسارى ستالينمەن كەلىسسوز جۇرگىزدى. مۇنىڭ ناتيجەسى - اۋتونوميانىڭ مادەني مۇقتاجىنا ورتالىقتىڭ كومەگى، بۇكىلقازاقتىق قۇرىلتايدى شاقىرۋ، ولكەدە ازاماتتىق بىتىمگە كەلۋ تۋرالى ۋادەلەر بولدى.

الاش قايراتكەرلەرىنە بۇكىلرەسەيلىك ورتالىق اتقارۋ كوميتەتىنىڭ 1919 جىلعى 4 ساۋىردەگى جانە 1920 جىلعى 15 ساۋىردەگى شەشىمىمەن امنيستيا جاريالانسا دا، كەڭەس ۇكىمەتى كۇشىنە مىنگەننەن كەيىن، ولاردىڭ وتكەنىن ەشۋاقىتتا ۇمىتا دا، كەشىرە دە العان جوق. ءتۇرلى ادىسپەن بۇركەلەنگەن قۋدالاۋ اقىرى، الاش زيالىلارىن جاپپاي قىرعىنعا ۇشىراتتى. بۇل زوبالاڭنان امان قالعان ساۋساقپەن سانارلىق زيالى قازاق، ومىرلەرىنىڭ سوڭىنا دەيىن مەملەكەتتىك قاۋىپسىزدىك كوميەتى نازارىنان تىس قالمادى. ال اتىلعانداردىڭ ءۇرىم-بۇتاقتارى دا سوڭعىلارىنىڭ كەبىن كيدى.

بۇدان كەيىنگى قازاقستاننىڭ ساياسي تاريحى بارىمىزگە بەلگىلى. الدىمەن 1920 جىلى قۇرىلعان قازاق كەڭەستىك اۆتونوميالىق سوتسياليستىك رەسپۋبليكاسى، كەيىننەن 1936 جىلى قازاق كەڭەستىك سوتسياليستىك رەسپۋبليكاسى بولعان تۇسىندا قازاقتار وتارشىلدىق قامىتىنان قول ۇزگەن جوق. قازاق حالقى ءوز ءتىلىن، ءدىنىن، ادەت-عۇرپىن، ساياسي ساناسىن جوعالتۋ الدىندا تۇردى. ءوز تىلىنەن جەرىگەن ۇرپاق پايدا بولدى، ماڭگۇرتتىك پايدا بولدى.

«kk.winelib.com» سايتى

 

0 پىكىر

ۇزدىك ماتەريالدار

سىني-ەسسە

«تالاسبەك سىيلىعى»: تالقاندالعان تالعام...

اباي ماۋقاراۇلى 1490
بىلگەنگە مارجان

«شىعىس تۇركىستان مەملەكەتى بەيبىت تۇردە جوعالدى»

ءالىمجان ءاشىمۇلى 3257
ءبىرتۋار

شوقاننىڭ ءازىل-سىقاقتارى

باعدات اقىلبەكوۆ 5543