بيسميللاھير يراحمانير راحيم

وركەنيەت الەمىندە  ءىلىم نەگىزىنەن ەكىگە بولىنەدى.ءبىرى - عاقلي, ەكىنشىسى - لادۋني. العاشقىسى بارىمىزگە ەتەنە تانىس كادىمگى ءوزىمىز وقىپ ۇيرەنگەن، كۇندەلىكتى كوزىمىز كورىپ، قۇلاعىمىز ەستىپ جۇرگەن ادامنىڭ ورە ساناسىنىڭ جەتكەن جەرىمەن پايىمداۋى ارقىلى يگەرىلەتىن  عىلىم. بۇل عاقليا عىلىمىنىڭ ەركىن ورىستەگەنى سونشالىق قازىر ءبىر مامان يەسى بولا تۇرا، ءبىر-ءبىرىنىڭ عىلىمىن تۇسىنبەيتىن عالىمدار ۇشىراسا  باستادى. ارينە، عالىمدار اراسىندا قالىپتاسا باستاعان  بۇل الشاقتىق ءتۇبى جاقسىلىققا اپارماسى بەلگىلى. عالىمداردىڭ وي سانا مەن ماقسات باعدارلارىنىڭ ۇندەستىگى بولماسا، عىلىم دامۋىنىڭ بۇل بەتالىسى قۇردىمعا سوقتىرادى. سوندىقتاندا بولار، سوڭعى جىلدارى ەلىمىزدەگى ءوزىمىز بىلەتىن  بۇل ءىلىم تىرشىلىگىنىڭ  حال اقۋالى پالەندەي ءماز بولماي، ءوزىنىڭ تاريحي قالىپتاسقان اسىل ارناسىنان ءجيى اداسىپ، جاساندى توقىراۋلارعا ۇشىراۋدا. بۇعان ناقتىلى دالەل - كەڭەس ۇكىمەتى كەزىندە مەملەكەتتىك اسا ابرويلى مەكەمە رەتىندە جۇمىس جاساپ كەلگەن ۇلتتىق عىلىم اكادەمياسىنىڭ بۇگىنگى تاڭدا قاۋقارسىز قوعامدىق ۇيىم دارەجەسىنە ءتۇسۋى، بەلگىلى عالىمدارىمىزدىڭ مەملەكەت قامقورلىعىنىڭ جەتىمسىزدىگىنەن  شەت ەل اسىپ كەتۋى، تالقىعا ۇسىنىلعان «عىلىم تۋرالى» زاڭ جوباسىنىڭ   ءالى كۇنگە كوكبارعا ءتۇسىپ قابىلدانباي وتىرۋى...

بيسميللاھير يراحمانير راحيم

وركەنيەت الەمىندە  ءىلىم نەگىزىنەن ەكىگە بولىنەدى.ءبىرى - عاقلي, ەكىنشىسى - لادۋني. العاشقىسى بارىمىزگە ەتەنە تانىس كادىمگى ءوزىمىز وقىپ ۇيرەنگەن، كۇندەلىكتى كوزىمىز كورىپ، قۇلاعىمىز ەستىپ جۇرگەن ادامنىڭ ورە ساناسىنىڭ جەتكەن جەرىمەن پايىمداۋى ارقىلى يگەرىلەتىن  عىلىم. بۇل عاقليا عىلىمىنىڭ ەركىن ورىستەگەنى سونشالىق قازىر ءبىر مامان يەسى بولا تۇرا، ءبىر-ءبىرىنىڭ عىلىمىن تۇسىنبەيتىن عالىمدار ۇشىراسا  باستادى. ارينە، عالىمدار اراسىندا قالىپتاسا باستاعان  بۇل الشاقتىق ءتۇبى جاقسىلىققا اپارماسى بەلگىلى. عالىمداردىڭ وي سانا مەن ماقسات باعدارلارىنىڭ ۇندەستىگى بولماسا، عىلىم دامۋىنىڭ بۇل بەتالىسى قۇردىمعا سوقتىرادى. سوندىقتاندا بولار، سوڭعى جىلدارى ەلىمىزدەگى ءوزىمىز بىلەتىن  بۇل ءىلىم تىرشىلىگىنىڭ  حال اقۋالى پالەندەي ءماز بولماي، ءوزىنىڭ تاريحي قالىپتاسقان اسىل ارناسىنان ءجيى اداسىپ، جاساندى توقىراۋلارعا ۇشىراۋدا. بۇعان ناقتىلى دالەل - كەڭەس ۇكىمەتى كەزىندە مەملەكەتتىك اسا ابرويلى مەكەمە رەتىندە جۇمىس جاساپ كەلگەن ۇلتتىق عىلىم اكادەمياسىنىڭ بۇگىنگى تاڭدا قاۋقارسىز قوعامدىق ۇيىم دارەجەسىنە ءتۇسۋى، بەلگىلى عالىمدارىمىزدىڭ مەملەكەت قامقورلىعىنىڭ جەتىمسىزدىگىنەن  شەت ەل اسىپ كەتۋى، تالقىعا ۇسىنىلعان «عىلىم تۋرالى» زاڭ جوباسىنىڭ   ءالى كۇنگە كوكبارعا ءتۇسىپ قابىلدانباي وتىرۋى...

ارينە، ەلىمىزدىڭ ستراتەگيالىق دامۋىنىڭ ەڭ ءبىر باسىم باعىتى سانالاتىن وتاندىق عىلىمنىڭ مۇنداي دارمەنسىز  كۇن كەشىپ وتىرۋى كىمدى دە بولسا ويلاندىرۋى ءتيىس. دەگەنمەن، بۇل ءىلىمنىڭ قيمىل تىرشىلىگىنە از دا بولسا شۇكىرشىلىك ايتۋعا بولادى. ويتكەنى، جاقسىلى- جاماندى جەكە دارا بولماسا دا ءبىلىم جۇيەسىمەن بىرىككەن ءوز مينيسترلىگى، قالىپتاسقان قالىڭ ارمياسى، جوقتاۋشىسى بار. بىتىراپ، بەرەكەسىزدەنىپ وتىرعانىمەن ۇكىمەت تاراپىنان ەش قاشان نازاردان تىس قالىپ كورگەن ەمەس. كوكبارعا ءتۇسىپ وتىرعان «عىلىم تۋرالى» زاڭ بۇگىن قابىلدانباسا، ەرتەڭ قابىلدانار...

ەكىنشىسى - لادۋني ءىلىمى. عىلىمداردىڭ باسى مەن سوڭى بولىپ سانالاتىن بۇل مۇعجيزا ءىلىم عىلىمنىڭ بارلىق سالاسىن قامتيدى. ارينە، ازىرشە اتاۋى ەستىر قازاقى قۇلاققا توسىنداۋ ەستىلۋى مۇمكىن. ويتكەنى بۇل ءىلىمنىڭ ءبىزدىڭ ەلدە ءالى كۇنگە تولىققاندى جۇيەسى قالىپتاسپاق تۇگىلى، ناقتىلى جاناشىرى، ءىلىم ەسەبىندە جۇمىسىن جانداندىرار يەسى تابىلماي وتىر. ناقتىلى دالەل - كوكبارعا ءتۇسىپ جاتقان «عىلىم تۋرالى» زاڭ جوباسىندا بۇل ءىلىم تۋرالى جالعىز اۋىز ءسوز دە ەنگىزىلمەگەن. ەنگىزىلمەك تۇگىلى مينيسترلىكتە اتالىنعان ءىلىمدى باسىن اۋىرتىپ ءىلىم ەسەبىندە تۇسىنبەگەندىكتەن مويىنداعىسى كەلمەيتىندەر دە جەتىپ ارتىلادى. وسىنداي پاتۋاسىزدىقتان اتاۋى كوپ مۇجيزا لادۋني ءىلىمىن ءبىر توپ عالىمدارىمىز وسى ءىلىمنىڭ نەگىزىن قالاعان بەلگىلى شىعىس عۇلامالارى جازىپ كەتكەندەي ءفالسافا ءىلىمى رەتىندە تانىسا، ەكىنشى ءبىر توپ اباي مەن شاكارىمنىڭ ايتۋىنشا تولىق ادام تانىمى نەمەسە ار ءىلىمى, ال ءۇشىنشى توپ قازاق تابيعاتىنا جاقىنداتىپ، اللانىڭ ايان ءىلىمى (قۇداي تانۋ). رەتىندە اتاپ ءجۇر. جالپى بۇل ءىلىم جۇرەك تازالىعىمەن جاراتۋشى تاراپىنان كەلەتىن ءىلىم. بۇل عىلىمنىڭ يەلەرى قۇدىرەتتى كامىل ادام گەرمەتيكالىق نەمەسە تىلسىمدىق (ميستيكالىق) ويلاۋ مەنتاليتەتى قاسيەتتەرىنە يەلىك ەتەدى. ولار ەزوتەريكتەر. بۇل ءىلىمنىڭ قۇپياسى مەن سىرى ىشىنە بۇگىلگەن. بويىندا تۋمىسىنان ەرەكشە قابىلداۋ قاسيەتى جوق ادام يگەرە المايدى. سوندىقتان دا بۇل ءىلىمدى جۇرتشىلىققا جەتە تانىستىرۋدا وسى عىلىمنىڭ نەگىزىن قالاۋشى شىعىس عۇلامالارىنىڭ دالەلدەپ كەتكەن تۇجىرىمدارىن العا تارتا وتىرىپ اڭگىمە وربىتكەنىمىز ءجون بولار.

«عىلىمداردىڭ شىعۋ تەگى» دەپ اتالاتىن تراكتاتىندا ءال فارابي بابىمىز بىلاي دەيدى; «ەسىڭدە بولسىن دۇنيەدە سۋبستانتسيا مەن اكتسيدەنتسيادان جانە ولاردى جاراتۋشى ماڭگىلىك جاردان باسقا ەشنارسە جوق». سوسىن وسى جاردى تانىتاتىن رۋحاني عىلىمعا وراي; «بۇل عىلىم جاراتىلىستانۋ عىلىمىنىڭ ورەسىنە سىيمايدى. ونى «مەتافيزيكا» نەمەسە «اكايد» (قۇداي تانۋ) عىلىمى دەپ اتايدى. بۇل عىلىم بارلىق عىلىمداردىڭ باسى مەن سوڭى بولىپ تابىلادى، ودان كەيىن زەرتتەۋلەردىڭ ەش ماعاناسى جوق. بارلىق زەرتتەۋلەردىڭ تۇپكى ماقساتى مەن تاعات تاباتىن جەتەر شەگى دە وسى عىلىم». جاس ءابۋ باكىردەن عۇلاما يبن رۋشد; «ايان ارقىلى بەلگىلى بولعان ءىلىم مەن فيلوسوفيالىق پايىمداۋلار ارقىلى الىنعان ءبىلىم سايكەس كەلە مە؟» دەپ سۇراعاندا ول; «الەمنىڭ شەكسىز سۋبستانتسيالارىن تانۋدا كادىمگى بىلىمدەر دارمەنسىز، ول تەك ميستيكتەردىڭ قولىنان كەلەتىن ءىس» -دەپ جاۋاپ بەرگەن. مىنە، ايان مەن پايىمداۋدىڭ ارا سالماعى! ايان جولىمەن جۇرۋشىلەر جاراتۋشىنىڭ ايان بەرىپ وتىراتىنىن جانە ونىڭ قايتالانبايتىنىن بىلەدى. ولار ءاربىر ايانمەن جاڭا دۇنيەنى جاراتىپ، جاراتىلعاندى  اكەتەتىندىگىن كورىپ، كۋالاندىرا الادى.     

تىلسىمنىڭ وسى ەرەكشەلىكتەرىن تۇسىندىرگەن ادام ساناسىنىڭ باستاۋىن ىزدەگەن عۇلاما يبن ارابي حاق تاعالا مەن پەندەنى ءبولىپ قاراستىرىپ، مىناداي تۇجىرىم ايتقان. "...كامىل ادام قۇدىرەتى - قۇدايدىڭ كولەڭكەسى نەمەسە ءابسوليۋتتى ماندەگى كەرەمەتتىڭ قىسقاشا شاعىن كورىنىسى. ادام ەشقاشان قۇدايدىڭ قاسيەتتەرىنە يە بولماق ەمەس. حاكتىڭ ءبىلىمى - ماڭگىلىك، ال ادامنىڭ ءبىلىمى پايدا بولعان. جاسالۋشىدا جاساۋ قۇدىرەتى بولمايدى. كىمدە جۇرەك بولسا سوعان وسيەت، كىمدە اقىل بولسا ەمەس. سەن اللاعا ونى كورىپ تۇرعانداي قۇلشىلىق جاسا. جاراتقاننىڭ ءمانىن  پايعامبارلار مەن سوپىلار اراسىنان شىققان تەولوگتاردان وزگە ەشبىر عالىمدار  بىلگەن ەمەس. تەورياشىلدىق ونى ەشۋاقىتتا اشا المايدى، ول جولداعىلار قاشان دا  ايدالاعا لاعىپ كەتەدى...". عۇلامالار ايتقان بۇل تۇجىرىم راستىعىن مارتەبەلى ۋاقىت مويىنداعالى قاشان. سولاي بولا تۇرا ميستيكالىق اللانىڭ وسى ايان ىلىمىنە ءبىزدىڭ ەلىمىزدە سەنىم ارتۋشىلار تىم از. «ءفالسافا - فيلوسوفيانىڭ ارابشالانعان ءتۇرى» دەپ وقىتقان اتەيس فيلوسوفتار پىكىرىنەن ءالى كۇنگە ارىلماي كەلەدى. ءتىپتى وسى پىكىردى كۇنى بۇگىنگە دەيىن جوعارى وقۋ ورىندارى ستۋدەنتتەرىنىڭ قۇلاعىنا  قۇيىپ الەكپىز. ۇيات-اق!

مۇنداي تۇجىرىممەن - ءۇزىلدى كەسىلدى كەلىسۋگە بولمايتىندىعى دالەلدەنگەلى قاي زامان. ءفالسافا مەن فيلوسوفيانىڭ نەگىزگى بۇلاق كوزى ءبىر، سەنىم مەن تانىم پروبلەمەلارى تۋرالى تۇجىرىمى ورتاق بولعانىمەن - مازمۇندىق جاعىنان وزگەرىستەرى اسپان مەن جەردەي، بىرىمەن-ءبىرى ۇيلەسىمگە كەلمەيتىن ءىلىم. ءفالسافا مۇسىلمان مادەنيەتىنىڭ تۋىندىسى  - سوعان وراي مۇسىلماندىق  ويلاۋ پرينتسيپنە نەگىزدەلگەن مۇسىلمان ويشىلدارىنا ءتان ەرەكشە (ايان) ويلاۋعا باراتىن مەنتاليتەتتى مۇسىلماندىق دۇنيەتانىم، فيلوسوفيا - حريستياندىق مەنتاليتەت پايىمداۋى نەگىزىندەگى ءىلىم. مۇنداي ءدىني پارتيكۋلياريزم مىندەتتى تۇردە دۇنيەتانىمدىق  ۇيلەسپەۋشىلىكتى  تۋعىزاتىنى كىمگە دە بولسا ايان. ماسەلەنىڭ كۇردەلىلىگى سوندا، سوناۋ انتيكا ءداۋىرىنىڭ ويشىلدارىنان باستاپ ناقتىلى جاۋاپسىز قالىپ كەلە جاتقان سۇراقتار بار، سونىڭ ءبىرى - دۇنيەنىڭ باسى، جاراتىلۋى. وسى ماسەلەدە ەكى ءدىن - حريستيان مەن يسلام ەشقاشان دا ماملەگە كەلمەيدى.

بۇل ماسەلە سوناۋ اريستوتەل زامانىنان باستاپ جاۋابىن تاپپاعان ساۋال. سەبەبى، بۇل ءدىني دوگمالاردىڭ ءبىزدىڭ كوكەيىمىزدەگى ساۋالعا جاۋاپتارى ءارتۇرلى، سوعان وراي ادامداردىڭ دىنگە  بايلانىستى ءبىر-بىرىنەن الشاقتاي ءتۇسۋى دە زاڭدىلىق. ءدال وسى الشاقتاۋدان، بۇگىنگى تاڭدا الەم ءدىني جاۋىعۋدىڭ، داۋلاسۋدىڭ نەگىزگى ارەناسىنا اينالىپ وتىر.    بۇل جاۋاپتاردىڭ نەگىزىندە دۇنيەنى ءبولىسۋ، الەمدى مەڭگەرۋ جولدارى جاتىر. بۇل - بايىز تاپپاس تاريحي باسەكەنىڭ كورىنىسى.

وسى جەردە ءفالسافا تاريحى مەن وعان بەرىلەر تۇجىرىمعا ازداپ توقتالىپ وتكەن ءجون. ويتكەنى، ءبىز بىلەتىن فيلوسوفتاردىڭ ءفالسافانى باعالاۋى نەگىزىنەن حريستياندىق داستۇردە بولعانىن جوعارىدا ەسكەرتتىك...

ەرتە عاسىردا ءوز ءورىسىن جايعان گرەك فيلاسوفياسى ورتا عاسىردا ۇمىت بولا باستاعانى تاريحتان ءمالىم. گرەكتەر ءوز مۇرالارىنا وزدەرى يەلىك ەتۋدەن قالدى... وركەنيەت - ارحيۆكە اينالدى... مىنە، وسى كەزدە تاريح ساحناسىنا، سول ارحيۆكە اينالعان گرەك فيلوسوفياسىن جاڭاشا ءتىرىلتىپ، مۇسىلمان نەمەسە ناقتىسى يسلام وركەنيەتى شىققان.

ءفالسافا - انتيكالىق فيلوسوفيانى اراب تىلىندەگى يسلامدىق دۇنيەتانىم نەگىزىندە جاڭاشا جاڭعىرتىپ، «اريستوتەلدى قايتا تانۋ» ساباعىن ومىرگە اكەلدى. ونىڭ ءىلىمى رەنەسسانستىق دەڭگەيگە كوتەرىلدى. ءفالسافانىڭ دا، فيلوسوفيانىڭ دا ورتاق تىرەگى بولعان عۇلاما ەڭبەگى ەڭ الدىمەن تۇگەلدەي اراب تىلىنە اۋدارىلدى. اۋدارماشى عۇلامالار سول كەزدە اريستوتەلدى يسلامدىق نەگىزدە  تۇسىندىرۋگە دەن قويعان.

بۇگىنگى فوما اكۆينسكيدەن باستاۋ العان باتىس ەۆروپا فيلوسوفياسى، وسى اۋدارمالار نەگىزىندە ءفالسافادان جاڭا ەۆروپالىق ويلاۋ مادەنيەتى فيلوسوفياسىن قالىپتاستىردى. تاريح مىنانى ايتادى، 1920 جىلى پاريجدە اريستوتەل مۇراسىن زەرتتەۋ، انىعىن ايتساق، ونى يسلام ءفالسافاسى ىقپالىنان ارشىپ الىپ، كاتوليتسيزم دۇنيەتانىمىنا سايكەستەندىرۋ ءىسى قىزۋ قولعا الىندى.  بۇل ءىستى تىڭعىلىقتى ورىنداپ، جەرىنە جەتكىزگەن فوما اكۆينسكي جانە ونىڭ جاقتاستارى سول كەزدە ءفالسافاشىلار ەڭبەكتەرىن تەرىسكە شىعارۋ ىسىمەن تۇبەگەيلى اينالىستى.  مۇنداي قيمىل سول كەزدە  جاڭا-جاڭا قۋاتتانىپ كەلە جاتقان حريستيان ءدىنى ويشىلدارىنا، اسىرەسە كاتوليكتەرگە اۋاداي قاجەت بولدى. سودان دا ولار بەرتراننىڭ "...مى وبيازانى ارابام ۆ زناني گرەچەسكوي فيلوسوفي..." دەگەن ءسوزى مەن ي.گەردەردىڭ "ارابتار بولماسا گەربەرت تە، البەرت ۆەليكي دە، ۆيللا نوۆالىق ارنولد تە، رودجەر بەكون دە، لۋلليا رايمۋند تا بولماس ەدى . ولاردىڭ ءبارى يسپانيدا ارابتاردان وقىدى نەمەسە سولاردىڭ شىعارمالارىن وقىدى. تىپتەن فريدريك ءىى-ءنىڭ ءوزى اراب كىتاپتارىن اۋدارۋعا قامقور بولىپ، عىلىمداردىڭ جاندانۋىنا جاعداي جاسادى" دەگەن مويىنداۋلارىن  نازارعا دا ىلمەدى.  وسىنى ۇعىنعان پيفاگور سول كەزدىڭ وزىندە-اق; ء"فالسافا ءىلىمى فيلوسوفيا ۇعىمىنان تاريحي جاعىنان تىرشىلىگى كەيىن بولعانىمەن، بۇگىنگى باتىس ەۆروپالىق فيلوسوفيادان تاريحي جاعىنان تەك بۇرىن عانا ەمەس، ونىڭ  العى شارتى" - ەكەنىن عىلىمي تۇرعىدان تۇجىرىمداپ كەتتى.

ءبىز كەشە دە، بۇگىن دە، باتىسشىل عۇلامالار ءوز دىندەرىنە لايىقتاپ ومىرگە اكەلگەن وسى فيلوسوفيا ىلىمىمەن ءوسىپ-ءونىپ كەلەمىز. وسىعان وراي مەنىڭ ايتپاق مىنا وقشاۋ پىكىرىمە ەشكىم دە قارسى كەلە قويماس - ءبىزدىڭ قازىرگى جوعارى وقۋ ورىندارىندا وقىتىپ جاتقان ساياسي بىلىمدەرىمىز حريستياندىق مەنتاليتەتكە، دۇنيە تانىمعا نەگىزدەلگەن فيلاسوفيا. سوندا، شىعىستىق تاريحي كەلبەتى بار مۇسىلمان مەملەكەتى بولا وتىرىپ، ءبىز نەگە ءفالسافادان بۇرىن بۇل ءىلىمدى وقۋعا ءتيىستىمىز؟!..

نەگە باعدات حاليفاتىنا قاتىستى العاشقى كەزەڭ، ودان كەيىنگى ورتا ازيا مەن قازاقستان تەريتورياسىندا ەرەكشە قارقىنمەن دامىعان ورتا عاسىر ءفالسافاسىن، بۇدان سوڭ مۇسىلمان يسپانياسىنداعى ەۆروپالىق ءفالسافانىڭ نەگىزگى وكىلدەرى بولىپ سانالاتىن ءال-كيندي، ءال-فارابي، يبن-سينا، اتتار، ءال-عازالي، يبن-بادج، يبن-تۋفەيلب، يبن-رۋشد، يبن-ارابي تاعى باسقالاردىڭ ءتورت كۇل دۇنيەگە ايان عىلىمي ەڭبەكتەرىن وقىمايمىز؟ قازاقستانداعى ءال- فارابيدەن ءال-ماشانيگە دەيىنگى يماني ويشىلدار ءفالسافاسى شە؟

ۇلت رەتىندە بىزگە ەڭ الدىمەن قايسىسى جاقىن، قايسىسى قاجەت؟ بۇل، باز بىرەۋلەر ەلدى شوشىتىپ جۇرگەندەي حاليفاتتى اڭساۋ ەمەس، ءىلىمدى  يگەرۋ، ۇلتتىق قاجەتتىلىك قوي. بۇل تاريح - الدىمەن; "ارينە، ءاربىر  ءىستىڭ باسشىسى اللاھ، ال ءبىلىم بۇلاعى - اريتوتەل"- دەگەن ءال كيندي مەن ءوزىمىزدىڭ ءال فارابيدەن باستالىپ كۇنى بۇگىنگە دەيىن ءورىس الىپ وتىرعان قاسيەتتى ءىلىم عوي...

سوندا، بىزگە، قازاقتارعا، قازاقستان مەملەكەتىنە الدىمەن فيلوسوفيانى تاڭداۋ كەرەك پە، الدە مۇسىلمان مەملەكەتى رەتىندە ءفالسافا ءىلىمىن تاڭداۋ كەرەك پە؟ ارينە، مەنىڭ بۇل پىكىرىمدى بۇرا تارتىپ، ءبىز «مۇسىلمان مەملەكەتى» ەمەسپىز، اتا زاڭدا كورسەتىلگەندەي «زايىرلى مەملەكەتپىز» دەيتىندەر دە تابىلار. دەگەنمەن، زاڭ جۇزىندە ءبىز ءوزىمىزدى-ءوزىمىز قانشالىقتى قىرساۋلاپ قويعانمەن، الەم حالىقتارى ءبىزدىڭ ەلىمىزدى مۇسىلمان مەملەكەتى رەتىندە تانيتىندىعىن جاسىرا المايمىز. سونىڭ ناقتىلى دالەلى بيىلعى جىلى ەقىۇ-عا قالاي ابرويلى جەتەكشىلىك ەتسەك، كەلەر 2011 جىلى الەم مۇسىلمان ەلدەرىنىڭ باسىن بىرىكتىرەتىن يسلام كونفەرەنتسياسى ۇيىمىنا دا سولاي توراعالىق ەتۋ ماقسات بولىپ وتىر. ال بۇل ۇيىمعا تەك مۇسىلمان مەملەكەتى عانا جەتەكشىلىك ەتەتىنى وسى ۇيىمنىڭ جارعىسىندا التىن ارىپپەن جازىلىپ قويعان. وسىنى بىلە تۇرا مەن العا شىعارىپ وتىرعان بۇل سۇراققا ءبىزدىڭ ەلىمىزدە  ءالى كۇنگە ناقتىلى جاۋاپ بەرىلمەك تۇگىلى، باستاۋىشتىق دارەجەدەگى تالپىنىس تا جوق. ەل  ەگەمەندىگى - شەگارامىزدىڭ بولىنۋمەن ايقىندالسا دا، ۇلتتىق سانا، ۇلتتىق بولمىس- ءبىتىم تۇرعىسىنان ءالى كۇنگە تولىق ايقىندالماي وتىر. ۇلت  رەتىندە ۇلتتىق سانامىز ءوز ەگەمەندىگىنە تولىق قول جەتكىزگەن جوق.

پىكىرىمىزدى تولىعىراق جەتكىزۋ ءۇشىن اڭگىمەگە فيلوسوفيا جاعىنان-اق كەلەيىك. فيلوسوفيا دەگەنىمىز - اقيقاتتى تانۋ. ال بۇگىنگى تاڭدا ءفالسافانىڭ اتاسى اتانىپ وتىرعان ءال كيندي سول كەزدە-اق; "فيلاسوفيانىڭ ءمانى - شىندىقتى تانۋداعى ادام قابىلەتىنىڭ  مولشەرىن بىلدىرەدى. بار بولۋدىڭ ءوزى - اقيقات، ال بار نارسەنىڭ تانىلۋى تابيعي ءىس. اقيقاتتىڭ قاسيەتى - ونىڭ تانىمدىلىعىندا."- دەپ ءوزىنىڭ "العاشقى فيلوسوفيا تۋرالى" تراكتاتىندا تۇجىرىم جاساپتى. بولمىس - اقيقات بولماسا، شىندىق رەتىندە ءومىر سۇرە المايدى. نارسەنىڭ، زاتتىڭ بارلىعى - ونىڭ اقيقاتتىعىندا.

وسىلاي ەكەنىن بىلە تۇرا تاريحقا ءفالسافا (لادۋني) اتىمەن ەنگەن،  ەلىمىزگە قاجەتتى وسىنداي ءىلىمدى ۇكىمەت پەن قازاق وقىمىستىلارى بۇگىنگى تاڭدا ەل عىلىمىنىڭ تورىنە شىعارۋ ورىنىنا ەسىگىنەن دە  سىعالاتپاي وتىر. نەگە ؟.. جاۋاپ جوق. وعان جالىز مىسالمەن-اق كوز جەتكىزۋگە بولادى.

قازىر "مادەني مۇرا" مەملەكەتتىك باعدارلاماسى نەگىزىندە العاش رەت مەملەكەتتىك تىلدە گۋمانيتارلىق بىلىمگە ارنالعان تولىق قور قۇرۋ جايلى كەڭ جانە اۋقىمدى ماسەلە قولعا الىنىپ وتىر. بۇل الەمدىك مادەنيەتتىڭ، عىلىمنىڭ، بۇكىل رۋحاني دۇنيەنىڭ ەڭ ۇزدىك ۇلگىلەرى تولىق قازاق تىلىندە سويلەۋى كەرەك دەگەن ءسوز. مۇنىمەن بىرگە، قازاق حالقىنىڭ باي رۋحاني جانە مادەني مۇراسى دا جيناقتالۋدا. مۇنداي كۇردەلى مىندەت تولىققاندى تۇردە ءوز شەشىمىن تابۋ ءۇشىن قازىر بەلگىلى عالىمدار، كەڭەس زامانىندا جازىلعان ءبىر ماقالالارىن ءبىر ەمەس ءتورت-بەس كىتاپقا ەندىرىپ، «اسارلاتىپ» تاۋ قوپارعانداي جۇمىس تا  جاساپ جاتىر. سونىڭ جارقىن ءبىر دالەلى قر بعم فيلوسوفيا جانە ساياساتانۋ ينستيتۋتى رەسپۋبليكانىڭ جوعارى وقۋ ورىندارى وكىلدەرىنىڭ كۇش جىگەرىن بىرىكتىرە وتىرىپ 20 تومدىق "الەمدىك فيلوسوفيالىق مۇرا" مەن 20 تومدىق "ەجەلگى داۋىردەن بۇگىنگى كۇنگە دەيىنگى قازاق حالقىنىڭ فيلوسوفيالىق مۇراسى" توپتاماسىن شىعارۋدا. بۇعان قوسىمشا اتالمىش ينستيتۋت ءابۋ ناسىر ءال-ءفارابيدىڭ تاڭدامالى تراكتاتتارى مەن 10 توم شىعارمالار جيناعىن شىعارۋدى دا ءوز ەنشىلەرىنە الدى.  ەلىمىزدىڭ رۋحاني بايلىعى بولىپ سانالاتىن وسى ەڭبەكتەردىڭ ىشكى دۇنيەسىن ايتپاي-اق، توپتامالارعا تاقىرىپتىق تالداۋ جاساساق، ءفالسافا تۋرالى جاق اشىلماعان. فيلوسوفيا تاريحى بار، ءفالسافا تاريحى جوق. ءال ءفارابيدىڭ فيلوسوفياسى بار،  ءفالسافاسى جوق، تاۋەلسىز قازاقستاننىڭ فيلوسوفياسى بار، تاۋەلسىز قازاقستاننىڭ ءفالسافاسى جوق.  بۇدان شىعاتىن قورىتىندى - ۇلت رەتىندە ۇستاناتىن ءىلىمىمىز ءفالسافانىڭ ءالى كۇنگە ناقتىلى يەسى جوق، ول قازاق عىلىمىندا لايىقتى  ءوز ورىنىن تاپپاي وتىر. ال ءفالاسافا ءىلىمى ەڭ الدىمەن، كۇنى بۇگىنگە دەيىن ءداستۇرلى يسلام ءدىنىن ۇستانىپ كەلگەن، قازاق حالقىنا قاجەت. وسى ءىلىم سانامىزعا سىڭەتىن بولسا،  بەتىمەن كەتكەن بەرەكەسىز گۋمانيزم ءدىني سانادان جوعارى اسقاقتاماي، بۇگىنگى تاڭدا جەگى قۇرتتاي ءورىس الىپ بارا جاتقان جاستار تاربيەسىندەگى يمانسىزدىقتان ارىلار ەدىك. ۇل - ۇياتىنا، قىز - قىلىعىنا ورالار ەدى. ۇرپاعىنا ۇمىتپەن قارار  الەم سۇيسىنگەن ەل بولار ەدىك. ويتكەنى، اللاھتان ايان بولىپ تۇسكەن ءفالسافا، ەڭ الدىمەن  اردىڭ ءىلىمى.

ارينە، جوعارى وقۋ ورىندارىندا ءفالسافانى  وقىتۋ - فيلوسوفيانى وقىتپاۋ دەگەن ءسوز ەمەس. ويتكەنى، وسى ءىلىمنىڭ نەگىزىن سالۋشىلاردىڭ ءبىرى، اريستوتەلدىڭ بارلىق كىتاپتارىنا دەرلىك گەرمەنەۆتيكالىق تالداۋلار مەن تۇسىندىرمە جازعان  ءال فارابي بابامىزدىڭ ءوزى، ءوز زامانىنىڭ كەمەڭگەرى اريستوتەلدىڭ "جان تۋرالى" دەگەن  ەڭبەگىنە  ءوز قولىمەن "مەن بۇل كىتاپتى مىڭ قايتارا وقىدىم" دەپ جازعان. فيلوسوفيانى وقىتۋ كەرەك، بىراق جەكە مۇسىلمان مەملەكەت رەتىندە باسىمدىق ءفالسافا ىلىمىنە بەرىلۋى ءتيىس.

ءدال قازىر ۇلتتىق ەرەكشەلىكتى جەتە باعالامايتىن الەمدىك جاھاندانۋدان حالقىمىزدىڭ ءداستۇرلى مۇسىلماندىق بولمىسىن ساقتاپ قالۋ ءۇشىن، وسى لادۋني ء(فالسافا) ءىلىمى اۋاداي قاجەت. راس، قازىر ءبىزدىڭ قولىمىزدا اباي اتىنداعى الماتى مەملەكەتتىك ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ وقۋ ادىستەمەلىك بىرلەستىگىنىڭ ۇسىنۋىمەن 2000 جىلى جارىق كورگەن عاريفوللا ەسىمنىڭ ء"فالسافا تاريحى" وقۋلىق-حريستوماتياسى بار.  ءبارىمىز جاقسى تانيتىن، كەڭەستىك كەزدە ماتەرياليستىك كوزقاراستا وي ساناسى قالىپتاسقان بەلگىلى فيلوسوف عالىمنىڭ ۋاقىت تاۋىپ، بۇگىنگى قازاققا ءفالسافادان سانا سەزىمىن اشار، مۇنداي وقۋلىق جازىپ ۇسىنۋى، ەرەكشە ەسكەرەرلىك جايت. دەگەنمەن، عاريفوللانىڭ بۇل ەڭبەگى بۇگىنگى قازاقتىڭ فالسافالىق قاجەتتىلىگىن تولىق وتەي المايدى. نەگە؟  بۇل ورايدا وسى كىتاپتا ءوزى مىسالعا كەلتىرگەن ءال عازاليدىڭ; "...مەن فيلوسفتاردىڭ بىرنەشە پاراعا، ال ولاردىڭ عىلىمى - بىرنەشە ساتىلارعا بولىنەتىنىن كوردىم. بىراق، ول تولىپ جاتقان پارالاردىڭ قايسىسىنا جاتپاسىن ولاردىڭ كونەلەرى مەن وتە كونەلەرىنىڭ جانە كەيىنگىلەرى مەن ەرتەدەگىلەرىنىڭ اراسىندا ءبىرىنىڭ شىندىققا جۋىق، ەكىنشىسىنىڭ قاشىق بولۋى ماعاناسىندا ۇلى الشاقتىق جاتقانىمەن، بارلىق فيلوسوفتاردا ءسوزسىز ءبىر عانا تاڭبا - سەنىمسىزدىك پەن قۇدايسىزدىق تاڭباسى جاتىر"("فالسافا تاريحى" 131 بەت)-دەگەن تۇجىرىمىن العا تارتساق عالىم دوسىمىز رەنجي قويماس. دەمەك، سەنىمسىزدىك پەن قۇدايسىزدىق تاڭباسى بار عۇلامالاردان، ءفالسافا تۋرالى فالسافالىق ناقتىلىقپەن جازىلعان تولىمدى ەڭبەك كۇتۋگە ەشبىر نەگىز جوق. وسى ورايدا كۇنى بۇگىنگە دەيىن ءال عازالي، يبن رۋشد، ءال فارابي، قوجا احمەت ياسساۋي جانە باسقادا شىعىس عۇلامالارىنىڭ دۇنيەتانىمىنا ارنالعان كانديداتتىق جانە دوكتورلىق ديسەرتاتسيالار فيلوسوفيالىق كوزقاراستا زەرتتەلگەندىكتەن فالسافالىق ەڭبەك قاتارىنا جاتقىزا المايمىز. ءفالسافا ءىلىمىنىڭ  ايتارى دا، اۆتورلارى دا ەرەكشە. بۇدان شىعاتىن قورىتىندى، قازىر ءفالسافانى ءىلىم رەتىندە تۇسىنەتىن فيلوسوفتارىمىزدىڭ ءوزى بۇل تاقىرىپتا اڭگىمە قوزعاۋى كوڭىل كونشىتپەيدى، قولداعى بار دايىندالعان قۇرالدار قاناعاتتاندىرمايدى. قاجەتتى جوعىمىزدى وسى ءىلىمنىڭ ءوز يەلەرى مەن جاناشىرلارى قولعا العاندا عانا  تولتىرۋى مۇمكىن. .

ەندىگى جەردە بىزگە «جاڭا زامان فيلوسوفياسى» سياقتى  «جاڭا زامان ءفالسافاسى»، ءال كينديدەن - ءال ماشانيگە دەيىنگى الەمدىك ءفالسافا ءىلىمىنىڭ، مۇنىمەن قاتار ءال فارابيدەن - ءال ماشانيگە دەيىنگى قازاق ءفالسافاسىنىڭ تاريحى كەرەك. بۇل ارالىقتا ءجۇسىپ بالاساعۇن، ماحمۇت قاشعاري، احمەت ياسساۋي، احمەت يۇگىنەكي، سۇلەيمەن باقىرعاني، مىرزا مۇحامەد حايدار دۋلاتي تاعى باسقالاردىڭ فالسافالارىمەن تانىسامىز. بۇدان سوڭ قازاق ءفالسافاسىنىڭ تيپولوگياسىن بەلگىلەۋ قاجەت. البەتتە، ىلىمدەگى قازاق دەگەن ءسوزدى بۇرىن ەستىمەگەندەر شورشىپ ءتۇسۋى مۇمكىن. دەگەنمەن، تيپولوگيانىڭ ولشەمدەرى تاريحي، گەوگرافيالىق، ايماقتىق نەمەسە ۇلتتىق بولسا، قازاقي ولشەم نەگە ەستەن شىعۋى ءتيىس. بۇل دا وڭاي شارۋا ەمەس. قازاقتا ەرەكشە ويلاۋ مەنتاليتەتىنە يە بولعاندار بارشىلىق قوي. جيىرماسىنشى عاسىردىڭ باسىنداعى قازاق ويشىلدارى اباي، شاكارىم قۇدايبەردىۇلى، ءاليحان بوكەيحانوۆ، احمەت بايتۇرسىنوۆ، مۇستافا شوقاي، ماعجان جۇماباەۆ، مىرجاقىپ دۋلاتوۆ، جۇسىپبەك ايماۋىتوۆ، مۇحتار اۋەزوۆ تاعى باسقا دانالار مىنە، سونداي ويشىلدارىمىز جانە العاش مەكتەپ تابالدىرىعىن ارابشا يماني ءبىلىم الۋمەن اشقاندار. ولار  وي ەركىندىگىن ءوز دۇنيەتانىمىنىڭ باستى پرينتسيپتەرىنىڭ ءبىرى  ەتۋمەن بىرگە  جاڭا ۇلتتىق ويانۋ ءفالسافاسىن ۇسىنعانىن دا ۇمىتپاۋىمىز كەرەك.  جالپى، جاڭا ءىلىم قازاقستان سياقتى جاڭا مەملەكەتتە وركەن جايىپ جاتسا، ەلدىڭ يماني گۇلدەنۋىنە مۇمكىندىك مول بولماق.

مەن ءىلىم عۇلاماسى رەتىندە ەمەس، تەك ءفالسافانىڭ ىقىلاستى جاناشىرى رەتىندە وسى ويلارىمدى تۇجىرىمداپ وتكەن جىلى «ءفالسافا - اللانىڭ ايان ءىلىمى» اتتى كىتابىمدى باسپادان شىعارىپ، («قازاقپارات»، 2009ج.),  اللاھتان ايان بولىپ تۇسەر  ءفالاسافا ءىلىمى ەڭ الدىمەن، كۇنى بۇگىنگە دەيىن ءداستۇرلى يسلام ءدىنىن ۇستانىپ كەلگەن   ءبىزدىڭ قازاق حالقىنا قانشالىقتى قاجەتتىگىن جەتكىزگەن بولاتىنمىن. بۇل كىتاپتا كوتەرىلگەن پروبلەمالارعا بايلانىستى ءبىلىم جانە عىلىم مينيسترلىگىنىڭ عىلىم كوميتەتى فيلوسوفيا مەن ءفالسافانىڭ ارا جىگىن اشۋ ءۇشىن ارنايى زاڭداستىرىلعان قور قۇرىپ، كوميتەت ارقىلى وتەتىن مەملەكەتتىك ساتىپ الۋ كونكۋرسىنا قاتىسۋعا، سونىمەن قاتار فالسافالىق وي ورتالىعى عىلىمي زەرتتەۋ ينستيتۋتىن اشۋعا بايلانىستى تالابىمىزعا ادىلەت مينيسترلىگىمەن حابارلاسىپ شەشۋگە كەڭەس بەرسە، فيلاسوفيا جانە ساياساتتانۋ عىلىمي زەرتتەۋ ينستيتۋتى عالىمدارى ەلىمىز ءوز ەگەمەندىگىن العاننان بەرى باتىستىق نەمەسە ونىڭ حريستياندىق فيلوسوفيا نۇسقاسىمەن عانا ەمەس الەمدىك امبەباپتانعان  فيلوسوفيامەن اينالىسىپ جاتقاندىقتارىن، ءفالسافا سول جالپى ازاماتتىق فيلوسوفيانىڭ وزىندىك ءبىر كورىنىسى ەكەنىن جەتكىزىپ، ء(فالسافانىڭ فيلاسوفياعا ءۇش قايناسا سورپاسى قوسىلمايتىندىعىن ماقالامىزدىڭ باسىندا ناقتىلى دالەلمەن ايتقانبىز.ب.ا.) ەزوتەريالىق ماسەلەلەرگە جىكتەمە جاساۋدى ارنايى ماماندار نەمەسە پسيحولوگتار ەنشىسىنە اۋدارىپ تاستاپ، قورىتىندى پىكىرلەرىندە وسى باعىتتا ەڭبەكتەنە بەرۋىمىزگە ءوز تىلەكتەستىكتەرىن ءبىلدىردى. ەكى حات تا دۇرىس قورىتىندى بەرگەنمەن جاڭا ىلىمگە ءوز تاراپتارىنان ءىش تارتۋ ءبىلدىرىپ وتىرعان جوق. مۇنداي جاڭالىق پەن جاڭا قۇرىلىمعا اياعىنان تىك تۇرىپ، قاجەتتىلىكە جاراپ كەتكەنشە ۇكىمەت جاناشىرلىق ەتۋى قاجەت. ونداي قىزىعۋشىلىق پەن ىقىلاس سەزىلمەيدى. ال فيلاسوفيا مەن ساياساتتانۋ عىلىمي زەرتتەۋ ينستيتۋتى ۇكىمەت تاراپىنان بولىنەر از قارجىعا ورتاق ەتكىسى كەلمەيدى. وسى ەكى حاتقا بايلانىستى تىڭدار قۇلاق بولسا ادەمى پىكىرتالاس ماقالاسىن جازۋعا بولادى، بالكىم الداعى ۋاقىتتا جازىلار دا، قازىرگى ماسەلە ءفالسافا ىلىمىنە ەل نازارىن اۋدارىپ، ۇكىمەت الدىنا ناقتىلى ۇسىنىس ايتۋ بولعاندىقتان وسى ىلىمگە بايلانىستى بۇل كۇردەلى ماسەلەنى تولىق تۇسىنىستىكپەن شەشۋ جولدارىن سانامالاپ ورتاعا سالعاندى ماقۇل كورىپ وتىرمىز. ول ۇسىنىستار;

بىرىنشىدەن، ءفالسافا (لادۋنيا) ءىلىمى ەل تاريحىندا ءوزىنىڭ تۇڭعىش قادامىن جاساعالى وتىرعاندىقتان، قازىرگى كوزىمىز كورىپ وتىرعان جەكە وقۋ ورىندارى مەن قورلارعا بايلانىستى قابىلدانىپ جاتقان زاڭدار سياقتى ءوز الدىنا جەكە زاڭ قابىلدانسا ءجون بولار ەدى. ويتكەنى توسىن جاڭالىقتى قابىلداپ ومىرگە ەنگىزۋ قاشاندا ۇلكەن قيىنشىلىققا تۇسكەن. بولماعان جاعدايدا رەسپۋبليكا پرەزيدەنتى اكىمشىلىگىنىڭ قۇرىلىمىندا جۇمىس جاساپ جاتقان كونفەسسسيا ارالىق قاتىناستار جونىندەگى ءبولىم سياقتى، بۇگىنگى قاجەتتىلىككە جانە ءفالسافا ءىلىمىنىڭ عىلىم جۇيەسىندەگى ءوز ورىنىن ايقىنداپ العانشا ءبولىم، نە  فالسافالىق وي ورتالىعى عىلىمي زەرتتەۋ ينستيتۋتى اشىلسا.

ەكىنشىدەن; قازاق عىلىمىنداعى ءفالسافا مەن فيلوسوفيانىڭ اراجىگىن اجىراتۋ. ويتكەنى، ءبىزدىڭ ەلدەگى فيلوسوفيا ءىلىمى تۇتاسىپ قاتىپ قالعان مۇز قۇرساۋى سياقتى قاتتى دا ىزعارلى. ءدال قازىر ونى جىبىتەتىن كۇش، قۋاتى مول مەحانيزم جۇيەسى بايقالمايدى. فيلوسوفتار مەملەكەت ساناسىنا ءفالسافا ىلىمىنەن توگىلەر ساۋلەگە بوگەت بولۋدىڭ بارلىق جولدارىن جاساپ باعادى.

ۇشىنشىدەن، رەسپۋبليكالىق كەڭ اۋقىمدى، قارجىلىق مۇمكىندىگى بار ۇكىمەتپەن كەلىسە وتىرىپ جۇمىس جاسايتىن ء"فالسافا ءىلىمى" قاۋىمداستىعىن قۇرۋعا  قول جەتكىزۋ.

تورتىنشىدەن، قازىر ەلىمىزدە فيلوسوفيا سالاسىندا كاسىبي بىلىكتىلىگى بار «فيلوسوف-اۋدارماشىلارى» توبى قالىپتاسىپ وتىر. بۇلاردىڭ باسىم بولىگى فيلوسوفيا مەن ءفالسافانى ورىس تىلىندەگى نۇسقادان اۋدارۋشىلار. ەندىگى جەردە بۇلارمەن قاباتتاستىرماي، ء"فالسافا-اۋداماشىلارى" اتتى جاڭا ماماندار توبىن  قۇرۋ. ماقسات ورتاعاسىرلىق ءفالسافاشىلار ەڭبەگىن تۇپنۇسقادان قازاق تىلىنە اۋدارۋعا قول جەتكىزۋ.

بەسىنشىدەن، يسلام مەن ءفالسافانىڭ بىرىگەتىن دە، بولىنەتىن دە جەرى بار. وسىنى عىلىمي جۇيەگە ءتۇسىرۋ ءۇشىن ارنايى ورتالىق، نە ءبولىم اشۋ. بۇل ورايدا كەزىندە حريستيان ءدىنىن قورعاۋ ءۇشىن حريستيان ءىلىمىن فيلوسوفيادان تولىق ءبولىپ العىسى كەلگەن اپولوگەتتەر تاجىريبەسى بىزگە ساباق بولۋى كەرەك.

بۇل ۇسىنىستار ارينە بولاشاقتىڭ جۇمىسى. قازىر وسى جۇمىستارعا باستاماشى بولۋ ءۇشىن «قازاقستان قاجىلارى» ءدىني بىرلەستىگى جانىنان 11 بىرلىكتەن تۇراتىن «ءال فارابي جانە ق.ياسساۋي اتىنداعى حالىقارالىق ءفالسافا قورىن» قۇرىپ جۇمىس جاساۋدى قولعا الدىق. ماقسات - ەل يگىلىگىنە قاجەتتى  جاڭا ءىلىمدى ومىرگە ەندىرۋگە باتىل قادام جاساۋ. وسى قۇرىلعان حالىقارالىق قور ءوز جۇمىسىن جاقسى جۇرگىزىپ كەتۋ ءۇشىن، ۇكىمەت تاراپىنان ەلىمىزدە قازىرگى تاڭدا جۇمىس جاساپ وتىرعان عىلىمدى قارجىلاند          ىرۋداعى  بازالىق، گرانتتىق، نە ماقساتتى باعدارلامالىق ءتاسىل نەگىزدەرىنىڭ بىرىنەن، قارجى بولدىرتۋگە ناقتىلى كومەك قاجەت.

ءفالسافا - حالىققا دا، مەملەكەتكە دە وتە قاجەت مۇعجيزا ءىلىم. بىراق بۇل ءىلىم ءاربىر كوزى اشىق، بۇگىنگى جوعارى وقۋ ورىندارىن بىتىرگەن جان اتقارا بەرەر جەڭىل شارۋا ەمەس. ونىڭ اۋىرلىعى دا وسىندا. ەندىگى بار ءۇمىت ۇزاقتان بولجايتىن قازاقى قانى بار زيالىلار مەن ۇكىمەتتە. ەلىمىزگە قاجەت ءفالسافا (لادۋني)  ءىلىمىنىڭ قادامىنا ساتتىلىك تىلەيىك، اعايىن.

باقتىباي اينابەكوۆ،

ءال فارابي جانە ق.ياسساۋي اتىنداعى

حالىقارالىق ءفالسافا قورىنىڭ جەتەكشىسى.