جاقىندا (2010 جىلدىڭ قىركۇيەگىندە) ەۋرازيا كينو فەستيۆالىنا «گۇلبيكە» اتتى فيلمدەرىن قاتىستىرۋ ماقساتىمەن، شۇار تيان شان كينو ستۋدياسىنىڭ باس ديرەكتورى، بەلگىلى كينو رەجيسسورى  جاڭ يگاڭ جانە ونىڭ ورىنباسارى ماقسات كادىرحانۇلى الماتىدا بولدى. كەزدەسۋلەردەگى اڭگىمەلەردىڭ ارەدىگىندە جىگىتتەردىڭ ءبىرى: «دۋ فۋ دەگەن قىتاي اقىنىنىڭ شىعۋ تەگى تۇركى ۇلتتارىنان دەگەن ءسوز بار ەكەن، سول راس پا؟» دەگەن ساۋال قويدى. سوندا جاڭ: «ول سىزدەردىڭ لي بايعا تالاسقاندارىڭىز سياقتى اڭگىمە عوي» دەدى. الگى جىگىت بۇل جاۋاپقا ءتىپتى دە ەلەڭدەپ: «سوندا سىزدەر لي بايدى قازاق دەگەنگە قالاي قارايسىزدار؟» دەپ جابىستى. جاڭ كۇلىپ: «ۇلى ادامدارعا تالاس كوپ قوي، وعان تاڭقالمايمىز» دەگەندى ايتتى. ءبىزدىڭ جىگىتتەر ءۇنسىز قالدى. سىرتقا شىققان سوڭ ولار مەنەن: «لي باي تۋرالى ارنايى كىتاپ شىعىپ، استانا قالاسىندا تۇساۋىن كەستى. لي بايدى قازاق دەپ جار سالدى. سوندا ولارى وتىرىك بولعانى ما؟» دەپ سۇرادى.

مەن شامامشا لي بايدىڭ قازاق ەمەس، قىتاي ەكەنىن تۇسىندىرگەن بولدىم. دەسە دە، جىگىتتەردىڭ مەنىڭ جاۋابىما قاناعاتتان­باعاندىعىن بايقاپ، ەسكى جارامنىڭ اۋزى تىرنالعانداي كۇي كەشتىم. باسقالاردىڭ دوداسىنا تۇسكەن لي بايدىڭ داۋىنا ارالاسپاي سىرت قالعان باسىم، مىنا ىستەن كەيىن ءوزىمدى تەجەي المادىم.

راس، لي باي كىم؟

قىتايدىڭ ون ءۇش عاسىر بويى ۇلىقتاپ كەلگەن اقىنىن كىم دەيتىندەي ءبىز كىمبىز؟ دەسە دە، جالعاندى كورسەم جانىم جاي تاپپاس ادەتپەن قولىما قالام الدىم.

جاقىندا (2010 جىلدىڭ قىركۇيەگىندە) ەۋرازيا كينو فەستيۆالىنا «گۇلبيكە» اتتى فيلمدەرىن قاتىستىرۋ ماقساتىمەن، شۇار تيان شان كينو ستۋدياسىنىڭ باس ديرەكتورى، بەلگىلى كينو رەجيسسورى  جاڭ يگاڭ جانە ونىڭ ورىنباسارى ماقسات كادىرحانۇلى الماتىدا بولدى. كەزدەسۋلەردەگى اڭگىمەلەردىڭ ارەدىگىندە جىگىتتەردىڭ ءبىرى: «دۋ فۋ دەگەن قىتاي اقىنىنىڭ شىعۋ تەگى تۇركى ۇلتتارىنان دەگەن ءسوز بار ەكەن، سول راس پا؟» دەگەن ساۋال قويدى. سوندا جاڭ: «ول سىزدەردىڭ لي بايعا تالاسقاندارىڭىز سياقتى اڭگىمە عوي» دەدى. الگى جىگىت بۇل جاۋاپقا ءتىپتى دە ەلەڭدەپ: «سوندا سىزدەر لي بايدى قازاق دەگەنگە قالاي قارايسىزدار؟» دەپ جابىستى. جاڭ كۇلىپ: «ۇلى ادامدارعا تالاس كوپ قوي، وعان تاڭقالمايمىز» دەگەندى ايتتى. ءبىزدىڭ جىگىتتەر ءۇنسىز قالدى. سىرتقا شىققان سوڭ ولار مەنەن: «لي باي تۋرالى ارنايى كىتاپ شىعىپ، استانا قالاسىندا تۇساۋىن كەستى. لي بايدى قازاق دەپ جار سالدى. سوندا ولارى وتىرىك بولعانى ما؟» دەپ سۇرادى.

مەن شامامشا لي بايدىڭ قازاق ەمەس، قىتاي ەكەنىن تۇسىندىرگەن بولدىم. دەسە دە، جىگىتتەردىڭ مەنىڭ جاۋابىما قاناعاتتان­باعاندىعىن بايقاپ، ەسكى جارامنىڭ اۋزى تىرنالعانداي كۇي كەشتىم. باسقالاردىڭ دوداسىنا تۇسكەن لي بايدىڭ داۋىنا ارالاسپاي سىرت قالعان باسىم، مىنا ىستەن كەيىن ءوزىمدى تەجەي المادىم.

راس، لي باي كىم؟

قىتايدىڭ ون ءۇش عاسىر بويى ۇلىقتاپ كەلگەن اقىنىن كىم دەيتىندەي ءبىز كىمبىز؟ دەسە دە، جالعاندى كورسەم جانىم جاي تاپپاس ادەتپەن قولىما قالام الدىم.

داۋعا مۇرىندىق بولعان نە؟

قىتاي مەن ورىس اراسىنداعى ءار ءتۇرلى كەلەڭسىزدىكتەر ءبىزدىڭ كوپتەگەن تاريحىمىزدىڭ بۇرمالانۋىنا سەبەپ بولدى. ەكەۋى دە ەجەلگى تۇركى مەملەكەتىنىڭ بۇگىنگى تەريتورياسىن مويىنداعىسى كەلمەي، ءوز بىلگەندەرىنشە «تاريح» جاساپ، تالايىمىزدى الجاس­تىردى. ايتالىق تۇركى مەن موڭعولدان بىرلىك ىزدەگەن زەرتتەۋشىلەرگە ەكىنىڭ بىرىندە ورىس عالىمدارىن وقىپ وسكەندەر شوشىنا قاراپ، شىر-پىر بولا قالادى. ءبىر كەزدە ءوزىنىڭ قاجەتتىلىگى ءۇشىن شىعىس تۇركىستاندى كوككە كوتەرگەن ورىس وكتەمدىگى كەيىننەن وعان جاۋ بولدى. «تۇرىك» دەگەن سوزگە قىتايلار بۇگىنگە دەيىن ۇركە قارايدى.

ءسويتىپ ولاردىڭ بولىسىنە تۇسكەن تۇركى دالاسىنىڭ ورىستىڭ تابانىندا قالعان بولەگىنە قىتايلار قىزعانا قاراسا، ال قىتاي يەلىندە قالىپ قويعان ەجەلگى تۇركى جەرىنىڭ داۋلى ماسەلەلەرى دە تالايعا تاقىرىپ بولدى. وسىنداي ويىنداردىڭ بەل ورتاسىندا باسقالاردىڭ كوزىنىڭ قۇرتىن قوزدىرعان ءبىر كەسەك مايلى ەت - قازاق دالاسى جاتتى. اسىرەسە 1960 جىلداردىڭ الدى ارتىنداعى ورىس پەن قىتايدىڭ الاكوزدىگى بۇل ماسەلەنى ءتىپتى دە ۋشىقتىرىپ جىبەردى. ەكى نار - ورىس پەن قىتاي سۇيكەنىسكەندە قازاقتاردى شىبىن قۇرلى كورمەدى. ورىستار ەجەلگى تۇركىنىڭ ەسكى جۇرتىن «شىعىس تۇركىستان» اتاۋىمەن قوڭىراۋلاتسا، قىتايلار «بالقاشقا دەيىنگى جەر بىزدىكى» دەپ سوقتى. بۇل سوزدەر جاي عانا ايتىلىپ قويعان جوق، تاريحي وقۋلىقتارعا «التىن ارىپتەرمەن» جازىلدى.

ءسوزىمىز دالەلدى بولۋ ءۇشىن، شىنجاڭ وقۋ-اعارتۋ باسپاسىنان 1993 جىلدان باستاپ ءار جىلى قازاقشاسى 10 مىڭنان، ۇيعىرشاسى 25 مىڭنان، قىتايشاسى 50 مىڭنان ارتىق تارالىممەن جارىق كورىپ كەلە جاتقان «شىنجاڭنىڭ جەرگىلىكتى تاريحى» وقۋلىعىنىڭ 1999 جىلعى باسىلىمىنان مىسال كەلتىرەيىك. وندا مىناداي جولدار بار: «...اپيىن سوعىسى تۋىلۋ قارساڭىندا شارروسسيا (پاتشالىق رەسەي - ج.ش) ەرتىس وزەنىنىڭ جوعارعى اعارىنا ىشكەرىلەي كىرىپ، شاپقىنشىلىق كۇشىن ونان ارى قازاق ساحاراسىنا قاراي كەڭەيتە تۇسكەن ەدى. ەلىمىزدىڭ بالقاش كولىنىڭ (قىتايدىڭ دەگەنى - ج.ش)  شىعىسىنا كوپتەگەن اسكەري بەكىنىستەر سالىپ، ولاردى تاس جولدارمەن تۇتاستىردى. 1854 جىلعا جەتكەندە سەميپالاتينسكيدەن (سەمەيدەن - ج.ش) قۇربان الماتىعا (قازىرگى الماتى) دەيىن سوزىلاتىن جاڭا سيبيريا قامال لەنياسىن سالىپ، ەلىمىزدىڭ بالقاش كولىنىڭ وڭتۇستىگىندەگى ۇلان-بايتاق تەريتورياسىن باسىپ الدى. 2-رەتكى اپيىن سوعىسى تۇسىندا، شارروسسيا قۇربان الماتىنى تىرەك ەتە وتىرىپ، شاپقىنشىلىعىن ونان ارى كەڭەيتىپ، ەلىمىزدىڭ ىستىقكول ماڭايىنداعى جانە شۋ وزەنى الابىنداعى بارلىق جەرلەرىن دەرلىك زورلىقپەن باسىپ الدى...

شارروسسيا ەلىمىزدىڭ كەڭ بايتاق باتىس تەريتورياسىن باسىپ العاننان كەيىن، مۇنى شارت جاساۋ فورماسى ارقىلى تۇراقتاندىرىپ، زاڭداستىرۋعا ۇرىندى...1864 جىلى شارروسسيا اسكەري قىسىم جانە ديپلوماتيالىق الداپ-ارباۋ جولىمەن چيڭ پاتشالىعى ۇكىمەتىنە «جۇڭگو مەن روسسيانىڭ باتىس سولتۇستىك شەكارانى تەكسەرىپ-ايىرۋ كەلىسىمىنىڭ ەستەلىگىنە» قول قويعىزدى. وسى كەلىسىم جانە كەيىن قول قويىلعان ءۇش شەكارانى ايىرۋ توقتامىنا ساي، شارروسسيا ەلىمىزدىڭ بالقاش كولىنىڭ شىعىس وڭتۇستىگىنەن 440 مىڭ شارشى كيلومەتردەن استام تەريتوريانى ءبولىپ الدى» (وقۋلىق152,159 بەتتەر).

اتالعان دەرەكتەر «شارروسسيا جۇڭگونىڭ باتىس سولتۇستىك تەريتورياسىن باسىپ العاندىعىن كورسەتەتىن قاريتا» دەگەن اتپەن بەرىلگەن ارنايى كارتامەن تولىقتىرىلعان. وندا قازىرگى الماتى وبلىسى مەن شىعىس قازاقستان جەرىنىڭ كوپ ءبولىمى كولەڭكەمەن بويالىپ، قىتاي جەرى رەتىندە كورسەتىلگەن. اتالعان وقۋلىق قىتاي مەكتەپتەرىندە الىگە دەيىن وقىتىلىپ كەلەدى.

وسىنداي يدەيالاردىڭ باس كوتەرۋى - اسىرەسە، 1960 جىلداردىڭ باسىندا ماۋ زىدۇڭ مەن حرۋششەۆتىڭ قىرعي قاباقتىق تۇسىندا ءتىپتى دە اسقىنا ءتۇستى. 1969 جىلعا كەلگەندە ەكى جاق سوعىستىق كۇيگە ءوتتى. «جالاڭاش كول وقيعاسى»، «جىنباداۋ ارالى وقيعاسى» تۋدى. كەڭەس وداعى الاكولدىڭ شىعىسىنداعى «جالاڭاش كول وقيعاسىندا» العاشقى لازەر نۇرى سىناعىن جاساپ، شەكاراعا توپتالعان قىتاي اسكەري كۇشتەرىن كۇيدىرىپ جىبەردى. شوشىنعان قىتاي جاعى ەندىگى جەردە ەسىگىن تارس جاۋىپ تىم-تىرس كۇيدە قالدى. ءتىپتى ولگەن ادامى، ورتەنگەن دۇنيەسى جايىندا جاق كىرىسىن اشپادى. الايدا ولار ەندىگى جەردە وزدەرىنە تەمىر ەمەس، يدەيالوگيالىق قارۋدىڭ قاجەتتىلىگىن اڭعارسا كەرەك.

ءسويتىپ، تاعدىرى تالاسقا تۇسكەن كەيىپكەرىمىز لي بايدىڭ «تۇركى» نەمەسە «قازاق» بولا باستاۋى سول 1960 جىلدان كەيىنگى جازبالاردان كورىنە باستادى. ودان بۇرىنعى جازبالاردا ونداي بۇرالقى ءسوز اتىمەن جوق.

ەندەشە، سەناتور ومىربەك بايگەلدىنىڭ لي بايدى قازاقتىڭ دۋلات تايپاسىنا تاۋەلدەپ، 2009 جىلى «قازاقپارات» باسپاسىنان «ەلىباي-لي باي. لي بو» اتتى كولەمدى كىتاپ شىعارۋىن (لي باي ولەڭدەرىن مۇقتارحان ورازباي، مۇرات سۇلتانبەك، مۇراتجان سارسەن قازاقشالاعان), كىتاپقا ف.ع.د ساۋىتبەك ابدراحمانوۆتىڭ العى ءسوز جازۋىن، شەرحان مۇرتازانىڭ قولداۋ ءبىلدىرۋىن،  قر مادەنيەت جانە اقپارات ءمينيسترى مۇحتار قۇل-مۇحاممەد مىرزانىڭ لي باي جايىنداعى «تابىلماي كەلگەن قازىنا» اتتى تاريحي دەرەكتى فيلم مەن اتالعان كىتاپتىڭ تۇساۋىن كەسىپ، ءو.بايگەلديگە «قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ مادەنيەت قايراتكەرى» ءتوس بەلگىسىن تاپسىرۋىن، اتالعان شاراعا بەلسەنە قاتىسقان ىعاي مەن سىعايلاردان - قاسىم-جومارت توقاەۆ، ورال مۇحامەدجانوۆ، ءابىش كەكىلباەۆ، ولجاس سۇلەيمەنوۆ، جانسەيىت تۇيمەباەۆ، اقسەلەۋ سەيدىمبەك ت.ب-لاردىڭ «ەلىباي ەلگە ورالدى» دەپ قول سوعا قوشامەت كورسەتۋىن قالاي تۇسىنەمىز؟

لي باي اداسىپ ءجۇر مە، الدە ءبىز اداسىپ ءجۇرمىز بە؟!

لي بايدىڭ «شۋى» قايدان شىقتى؟

لي باي جايىندا ەڭ ەرتە قالام تەربەگەن قازاق قالامگەرلەرىنىڭ ءبىرى - قىتايدا وتكەن بەلگىلى ادەبيەتشى، عالىم مارقۇم ءازىمحان ءتىشانۇلى.

قىتاي كلاسسيكالىق ولەڭدەرىنىڭ گۇلدەنگەن كەزەڭى ەسەپتەلەتىن تاڭ ءداۋىرىنىڭ (618-907ج) ولەڭدەرىن قازاق تىلىنە اۋدارىپ جەتكىزۋدىڭ اسا قيىندىعىنا ايالداعان ءا.ءتىشانۇلى: «سول كەزدىڭ ءتىلىن قازىر سول حالىقتىڭ ءوزى دە اۋدارىپ قولدانۋعا ءماجبۇر» («ادەبيەت سىر شەرتەدى» شىنجاڭ حالىق باسپاسى، 1994ج. ءۇرىمجى) دەگەندى ايتادى. لي باي ولەڭدەرىن بۇگىنگىلەردىڭ قالاي وڭاي اۋدارىپ، ءوز ويىنا بەيىمدەپ جۇرگەنىن بىلمەيمىن، ءازىمحان ءتىشانۇلى «تاڭ ءداۋىرىنىڭ تاڭدامالى ولەڭدەرىن» (شىنجاڭ حالىق باسپاسى، 1989ج. ءۇرىمجى) ۇلكەن ىزدەنىسپەن اۋدارعان. اتالعان كىتاپتىڭ قىتاي تىلىندەگىسى شاڭحاي كلاسسيكالىق شىعارمالار باسپاسىنان 1978 جىلى شىققاندىقتان اقىننىڭ ءومىربايانى تۋرالى دەرەكتەرىن اسا سەنىمدى دەپ ايتۋ قيىن. (1960 جىلدان كەيىنگى لي باي تۋرالى دەرەكتەردىڭ سەنىمسىزدىگىن جوعارىدا ەسكەرتتىك). سول ءۇشىن دە باسقالار جاعىنان جازىلعان عۇمىرناماسىنان كورى ولەڭدەرىنىڭ وزىنە جۇگىنۋ اقيقاتقا اناعۇرلىم جاقىن دەپ بىدەمىز.

جيناقتا دىبىستالۋى ۇقسامايتىن ەكى «شۋ» بار. ءبىرى چۋ. ول اقىننىڭ «جيڭمين تاۋىنان وتكەندە» ولەڭىندە:

كوكتەي ءوتىپ قيىردا جيڭمين تاۋىن،

چۋ ولكەسىن كەڭ بايتاق ارالادىم، - بولىپ كەزدەسەدى («تاڭ ءداۋىرىنىڭ تاڭدامالى ولەڭدەرى» جيناعى 19 بەت). ءازىمحان اتاۋلارعا تۇسىنىك جاساپ، جيڭمين تاۋىنىڭ چاڭجياڭ دارياسىنىڭ وڭتۇستىك جاعاسىنداعى تاۋ ەكەنىن، چۋ-دىڭ ەرتەدەگى حاندىق اتى، حۋنان، حۋبي ءوڭىرى ەكەنىن ايتادى.

ەكىنشى «شۋ» - «شۋدىڭ جولى - كەرۋ جول» ولەڭىندە كەزدەسەدى  («تاڭ ءداۋىرىنىڭ تاڭدامالى ولەڭدەرى» جيناعى 25 بەت). ءا.ءتىشانۇلى مۇنداعى شۋعا: «شۋدىڭ جولى - كەرۋ جول - تاقىرىپقا اينالعان ەسكىلىكتى ءان. مۇنداي تاقىرىپتا كوبىنەسە شۋ جولىنىڭ كەرۋلىگى ايتىلادى. شۋ - سىچۋان ولكەسىنىڭ ەجەلگى اتى» دەگەن تۇسىنىكتەمە بەرگەن.

ءازىمحان ءتىشانۇلى «تاڭ ءداۋىرىنىڭ تاڭدامالى ولەڭدەرى»-ىندە لي بايدان 17 ولەڭ اۋدارعان ەكەن. ءارى ءار ولەڭدە كەزدەسەتىن جەر اتتارىن ەگجەي-تەگجەيلى ءتۇسىندىرىپ وتىرعان. ونىڭ قازاق جەرىمەن ءۇش قايناسا سورپاسى قوسىلمايدى. ءبىزدىڭ شۋ وزەنىمىزبەن دە ەش قاتىسى جوق. «سۋيەدە ء(بىزدىڭ تاۋەلدەۋ بويىنشا سوياپتا) تۋدىم» دەگەن ءسوزدى دە تاپپايمىز. ءتىپتى دىبىستالۋى سوعان جاقىن سوزدەر تابىلا قالعان كۇننىڭ وزىندە، جوعارىدا كەلتىرىلگەن «چۋ» مەن «شۋ» سەكىلدى ونىڭ دا قىتاي اۋماعىنداعى جەر اتتارى ەكەنىنە ەش ءشۇبالانباس ەدىك.

لي باي كىم؟

جىل ساناۋىمىزدىڭ 618 جىلى لي اۋلەتتەرىنەن شىققان لي يۋان قىتاي ەلىن بىرلىككە كەلتىرىپ، تاڭ پاتشالىعىن قۇردى. تاق مۇراگەرى لي ءشىمين بيلىك باسىنا كەلگەن تۇستا ءىرى يمپەرياعا اينالعان بۇل ەل مەيلىنشە كۇشەيە ءتۇستى. مادەنيەت ىستەرى دە ەرەكشە دامىدى. ءوز ايتۋلارىنا قاراعاندا لي باي باتىس حان پاتشالعى تۇسىندا جاساعان اتاقتى ساردار لي گۋاڭنىڭ اۋلەتى، باتىس لياڭ حاندىعىنىڭ نەگىزىن قالاعان لي حاۋدىڭ توعىزىنشى ۇرپاعى ەكەن. قورىتا ايتقاندا ول تاڭ پاتشالىعىنىڭ نەگىزىن سالعان لي اۋلەتىنىڭ ءۇرىم بۇتاعىنان سانالعان.

701 جىلى ومىرگە كەلگەن لي بايدىڭ لاقامى ءتايباي. ءتايباي - جارىق جۇلدىز، التىن جۇلدىز، شولپان جۇلدىزى دەگەن ماعىناداعى ءسوز. اڭىزداردا ايتىلۋىنشا، لي بايدى بوسانعان كەزدە شەشەسى تۇسىندە شولپان جۇلدىزىن قۇشاقتاپ جاتىر ەكەنمىن دەپتى. سونان اكەسى لي كى ونى ءتايباي دەپ اتاپ، كەيىننەن لي ءتايباي اتانعان دەسەدى.

لي باي دىندىك نانىم جاعىنان تاڭ داۋىرىندە ىقپالى زور بولعان داۋجياۋ دىنىنە باس ۇرىپ، لاۋزى اتتى دانىشپاننىڭ تاعىلىم­دارىن ءوز بويىنا كوبىرەك سىڭىرگەن. ءتىپتى ءومىرىنىڭ سوڭعى جىلدارى داۋجياۋ بۇتحاناسىن پانالاپ، مۇريتتىكپەن كۇن وتكىزگەن كەزدەرى دە كوپ بولعان ەكەن.

قىتايداعى قازاق قالامگەرلەرىنىڭ ىشىندە اۋدارما ماماندىعىنىڭ ۇزدىگى اتانعان، قىتاي كلاسسيكالىق ادەبيەتىن اۋدارۋمەن اتى شىققان بەلگىلى قالامگەر ابدىلدابەك اقىشتايۇلى «حانزۋدىڭ ۇلى رومانتيكاشىل اقىنى - لي باي» («مۇرا» جۋرنالى، 2010ج. №2) ماقالاسىندا اقىن جونىندە حان تىلىندە جازىلعان كوپتەگەن ماتەريالداردى وقىعانىن ايتا كەلىپ، ونىڭ ءومىر جولىنا كەڭىنەن توقتالادى دا: «لي باي - حانزۋدىڭ ءچۇي يۋاننان كەيىنگى ۇلى رومانتيكاشىل اقىنى. ول ءچۇي يۋاننىڭ ادەبيەتتەگى ءورشىل رومانتيكالىق رۋحىن جاسامپازدىقپەن دامىتىپ، ەڭ جوعارعى ورەگە كوتەردى. ءچۇي يۋان سياقتى، ولەڭ شىعارماشىلىعىندا اسقاق ارماندى، بوستاندىقتى جىرلادى. ءوز وتانىنا، تۋعان حالقىنا تەرەڭ سۇيىسپەنشىلىك باعىشتادى. قارا تۇنەك قوعامدى سىن تەزىنە الدى. بايلىقتى، مانساپتى كوزىنە ىلمەي، ءپاني عالامنىڭ لات قىلىقتارىنان ءوزىن جوعارى، اۋلاق، پاك ۇستادى... لي باي ولەڭدەرىندەگى ەندى ءبىر ەرەكشەلىك استارلىلىق، ويدىڭ بۇركەۋلىگى. تاعى ءبىر ەرەكشەلىگى ەسكى تامسىلدەردى، تاريحي ميفتىك حيكاياتتاردى ءجيى قولداناتىندىعى. قورىتا ايتقاندا، لي باي ولەڭدەرىندەگى اسقاق، ءتىلسىم رومانتيكالىق لەبىز، قيالي وبراز، وي جەتپەس استارلىلىق، ايشىقتى اسىرەلەۋ، ادامنىڭ جان دۇنيەسىن بالقىتاتىن تابيعات سۋرەتتەرى... سياقتى ەرەكشە كوركەم بەينەلەۋ تاسىلدەرى كەز-كەلگەن اقىنداردىڭ شىعارمالارىندا كەزىگە بەرمەيدى»، - دەگەن باعا بەرەدى.

دەمەك، ءا.اقىشتايۇلى بىزشە «ولەڭدەرىنەن تۇركىلىك، قازاقتىق اڭقىپ تۇر» دەگەندى تىپتەن اۋىزعا المايدى. قايتا، ءبىزدىڭ مۇنداعى بىقسىما قىبىر-جىبىرىمىزدى ەستىسە كەرەك، ەش داۋعا بارماي-اق لي بايدى «حانزۋدىڭ رومانتيكاشىل اقىنى» دەپ انىق ەن-تاڭبامەن كورسەتەدى.

لي باي اداسقان جوق، ءبىز اداستىق

بەلگىلى قىتايتانۋشى، تاريح عىلىمدارىنىڭ دوكتورى كلارا حافيزوۆا «الاش ايناسى» گازەتىندەگى قۋانىشبەك قاريمەن سۇحباتىندا وسى تاقىرىپ توڭىرەگىندەگى ءتىلشى ساۋالىنا: «قازىر بىزدەگى لي باي تۋرالى ايتىلىپ جاتقاننىڭ ءبارى كوزبوياۋشىلىق! ءبىرىنشى كوزبوياۋشى - قىتايلاردىڭ وزدەرى. 1969 جىلى قىتايلار كەڭەس وداعىنىڭ سىرتقى ىستەر مينيسترلىگىنە نوتا جازعان ەدى. وندا: «بالقاشقا دەيىنگى جەتىسۋ ايماعى - ءبىزدىڭ جەرىمىز. كونە قىتاي اۋماعى وسىنشاما القاپقا سوزىلىپ جاتقان». مىسالعا، «سۋيە دەگەن باتىس تۇرىك قاعاناتىنىڭ قالاسىندا قىتايلار بولعان، بۇل جەردە لي باي اقىنىمىز دۇنيەگە كەلگەن» دەگەن مازمۇندا جازىلعان حاتتا ولار ءوز دالەلدەرىن دە كەلتىرۋگە تىرىسادى» دەگەن كوزقاراسىن ايتادى.

ءوزىمىزدىڭ جوعىمىزدى تۇگەندەي الماي جاتقاندا وزگەنىكىنە تالاسقان ورەسكەلدىكتەرىمىز ءۇشىن شىندىقتى ايتقىسى كەلىپ شىرىلداعان تاريح عىلىمدارىنىڭ كانديداتى الىمعازى داۋلەتحانۇلى دا تالاي فاكتىنى كولدەنەڭ تارتىپ، 2009 جىلدىڭ قازانىنان باستاپ «قازاقستان» گازەتى سەكىلدى باسىلىمداردا لي بايدىڭ قىتاي اقىنى ەكەنىنە كوپ ايعاقتار كەلتىردى. تىڭدار قۇلاق، كورەر كوز بولسا ول كىسىنىڭ كورسەتكەن دەرەكتەرى دە از ەمەس. ءتىپتى وسىنداي داڭعازانى شىعارۋعا مۇرىندىق بولعان مۇقتارحان ورازبايۇلىنا دەگەن وكپەسىنىڭ قارا قازانداي ەكەنىن دە جاسىرمادى. ءبىز بۇل ماقالادا ونىڭ ءبارىن قايتالاپ جاتقىمىز كەدمەدى.

تۇيىندەپ ايتقاندا، ءسوز باسىنداعى قىتايدىڭ ورتا-باستاۋىش مەكتەپتەرى مەن جوعارى وقۋ ورىندارىنا وقىتىلىپ جاتقان «شىنجاڭنىڭ جەرگىلىكتى تاريحىنىڭ» كوزدەگەن نىساناسى مەن لي بايدىڭ «قازاق جەرىندە تۋعاندىعىنىڭ» قابىسىپ جاتقانىن بايقاپ الۋ قيىن ەمەس. دەمەك، «كورشىڭدى ۇرى دەمە، وزىڭە ءوزىڭ ساق بول» دەگەن اتالارىمىزدىڭ ءسوزىن ەسكە الساق، لي بايدى قازاق قىلۋىمىز «ۇتامىز» دەيتىن «ۇلتجاندىلىقتان» كورى ۇلتتىق قاۋىپسىزدىگىمىزگە قاتەرلى ۇتىلۋ ەكەنىن بىلگەنىمىز ءجون.

مەنىڭشە، لي باي اداسقان جوق، ءبىز اداسىپ ءجۇرمىز.

اللاتاعالادان: «ءبىلىپ جانە بىدمەي ىستەگەن كۇنالارىمىزدى كەشىرىپ، اداسقان جولىمىزدى اقيقاتقا قاراي بۇرا كور!» - دەپ تىلەيىك، اعايىن!

«اباي-اقپارات»