الاش كوسەمى ءا.بوكەيحانوۆ­تىڭ "كاكىتاي" اتتى ماقالاسى بار. وندا الەكەڭ 1907 جىلى ءىى مەملەكەتتىك دۋماعا دەپۋتات ەتىپ سايلاۋعا سەمەي وبلىسى قازاق­تارى اتىنان بەس ادامنىڭ ءبىرى رەتىندە شاكارىمنىڭ كانديدا­تۋرا­سىن ۇسىنعانىن، الايدا ول ءوز جولىن تەمىر­عاليعا بەرىپ، باسقالارعا ۇلگى بولعانىن ايتادى. (سول جولى سەيتەن ءوڭىرىنىڭ بولىسى، باستاۋىش ءبىلىمى بار، ءدىني ساۋاتتى تەمىرعالي نۇرەكەنوۆ ءىى دۋماعا دەپۋتات بولىپ سايلانادى). جانە دە ءا.بوكەيحانوۆ اتالمىش ماقالاسىندا: "...1908 جىلى سەمەيدە اباقتى بورىشىمدى كۇتىپ جۇرگەندە شاكارىم، كاكىتاي، تۇراعۇل ادەيى قالاعا كەلىپ، تاعى ءبىراز كۇن كوڭىل كوتەرىپ، شات بولعان ەدىك. مەن اباقتىدا جاتقانىمدا ولار تاعى كەلىپ امانداسقان. بۇعان وزگە قازاق جارا­مادى-اۋ..." - دەيدى. جالپى شاكارىم قۇداي­بەردىۇلى پاتشالىق رەسەيدەگى ءبىرىنشى ورىس رەۆوليۋتسياسىنان باستالاتىن الاش ۇلت-ازاتتىق قوزعالىسىنا بىلەك سىبانا بەلسەنە ارالاسىپ كەتپەسە دە، ونىڭ ءا.بوكەيحانوۆ قىزمەتىمەن تىعىز بايلانىستى قوعامدىق-ساياسي وقيعالاردىڭ بەل ورتاسىندا جۇرگەنى بايقالادى.

الاش كوسەمى ءا.بوكەيحانوۆ­تىڭ "كاكىتاي" اتتى ماقالاسى بار. وندا الەكەڭ 1907 جىلى ءىى مەملەكەتتىك دۋماعا دەپۋتات ەتىپ سايلاۋعا سەمەي وبلىسى قازاق­تارى اتىنان بەس ادامنىڭ ءبىرى رەتىندە شاكارىمنىڭ كانديدا­تۋرا­سىن ۇسىنعانىن، الايدا ول ءوز جولىن تەمىر­عاليعا بەرىپ، باسقالارعا ۇلگى بولعانىن ايتادى. (سول جولى سەيتەن ءوڭىرىنىڭ بولىسى، باستاۋىش ءبىلىمى بار، ءدىني ساۋاتتى تەمىرعالي نۇرەكەنوۆ ءىى دۋماعا دەپۋتات بولىپ سايلانادى). جانە دە ءا.بوكەيحانوۆ اتالمىش ماقالاسىندا: "...1908 جىلى سەمەيدە اباقتى بورىشىمدى كۇتىپ جۇرگەندە شاكارىم، كاكىتاي، تۇراعۇل ادەيى قالاعا كەلىپ، تاعى ءبىراز كۇن كوڭىل كوتەرىپ، شات بولعان ەدىك. مەن اباقتىدا جاتقانىمدا ولار تاعى كەلىپ امانداسقان. بۇعان وزگە قازاق جارا­مادى-اۋ..." - دەيدى. جالپى شاكارىم قۇداي­بەردىۇلى پاتشالىق رەسەيدەگى ءبىرىنشى ورىس رەۆوليۋتسياسىنان باستالاتىن الاش ۇلت-ازاتتىق قوزعالىسىنا بىلەك سىبانا بەلسەنە ارالاسىپ كەتپەسە دە، ونىڭ ءا.بوكەيحانوۆ قىزمەتىمەن تىعىز بايلانىستى قوعامدىق-ساياسي وقيعالاردىڭ بەل ورتاسىندا جۇرگەنى بايقالادى.

وسى ورايدا ءا.بوكەيحانوۆتىڭ ءىى مەملەكەت­تىك دۋماعا دەپۋتاتتىققا شاكارىم قۇدايبەردى­ۇلى كانديداتۋراسىن ۇسىنۋىنا بايلانىستى مىناداي ەكى ماسەلەگە باسا نازار اۋدارۋ قاجەت سەكىلدى. بىرىنشىدەن، زەرتەۋشى عالىمدار م.اسىل­بەكوۆ پەن ە.سەيىتوۆ ءوز ەڭبەكتەرىندە 1906 جىلى ءى مەملەكەتتىك دۋماعا سايلاۋ قارساڭىندا ءا.بوكەيحانوۆتىڭ باسشىلىعىمەن سەمەيدە قازاق زيالىلارى اراسىندا قۇرىلعان كادەت پارتياسى باستاۋىش ۇيىمىنىڭ جينالىسى بولىپ وتكەنى، وعان 160-تان استام ادام قاتىس­قانى، جيىن بارىسىندا "كادەت" جانە "حالىق بوستاندىعى" پارتيالارىنىڭ الداعى سايلاۋعا بايلانىستى ۋاقىتشا ءوزارا بىرىككەنى، قىسقاسى ءى مەملەكەتتىك دۋماعا ءا.بوكەيحانوۆتىڭ ءوزى سەمەي وبلىسىنان وسى قازاق كادەت پارتياسى اتىنان ۇسىنىلىپ، سايلانعانى تۋرالى دەرەك­تەردى كەلتىرەدى. ال بەلگىلى الاشتانۋشى عالىم م.قويگەلديەۆ بولسا، "ۇلتتىق ساياسي ەليتا" كىتابىندا 1906 جىلى ءا.بوكەيحانوۆتىڭ باس­قارۋىمەن سەمەيدە وتكەن قازاق كادەت پارتياسىنىڭ جيىنىندا شاكارىم قۇداي­بەردىۇلى دا قاتىسىپ، ءسوز سويلەگەنىن ايتادى.

رەسەي كادەت پارتياسى، جالپى سول كەزەڭدە باتىستىڭ دەموكراتيالىق باعىتىن ۇستانعان پروگرەسشىل كوزقاراستاعى كۇشتى ساياسي ۇيىم بولعانىن، ال الاش ۇلت-ازاتتىق قوزعالىسىنىڭ كوسەمى ءا.بوكەيحانوۆتىڭ اتالمىش پارتياعا جايدان-جاي مۇشەلىككە ەنىپ، قازاق زيالىلارى اراسىندا كادەت پارتياسى بولىمشەسىن قۇرا سالماعانىن ەستەن شىعارماۋىمىز كەرەك. مىسالى، ءا.بوكەيحانوۆ "ۆيكتور پەتروۆيچ وبنينسكي" اتتى ماقالاسىندا كادەت پارتيا­سىنىڭ اتاقتى شەشەنى، بىلگىشى ۆ.پ.وبنينسكي­دىڭ جاستاي قايتىس بولعانىن ايتا كەلىپ، "ورىستاعى بارشا بۇراتانا جۇرتتاردىڭ ساياسي ادامدارىن بىرىكتىرگەن "اۆتونوميست" پارتياسى­نىڭ ۇيىتقىسى ەدى" دەپ وكىنىش ءبىلدىرۋى تەگىن ەمەس. 1917 جىلى ءا.بوكەيحانوۆ قۇرعان "الاش" پارتياسىنىڭ ساياسي باعدارلاماسى سول كەزدەگى قازاقستان قالالارىندا رەسمي تىركەلىپ، ۇگىت-ناسيحات جۇرگىزگەن "كادەت", "حالىق بوستاندى­عى", "سوتسيال-دەموكراتتار" سەكىلدى پارتيا­لاردىڭ جوسپار-جوسىعى نەگىزىندە ازىرلەنىپ جاسالعانى قازىر اشىق ايتىلۋدا. ماسەلەن، اقپان توڭكەرىسى جىلدارى سەمەيدە "كادەت" پارتياسىنىڭ "دەلو", ال "حالىق بوستاندىعى" پارتياسىنىڭ "حالىق ءسوزى" گازەتتەرى شىعىپ تۇردى. ايتپاقشى، "حالىق ءسوزى" باسىلىمنىڭ رەداكتورى - ۇلتى تاتار، مۇسىلماندار ۋچيلي­شەسىنىڭ مەڭگەرۋشىسى، قالالىق دۋمانىڭ مۇشەسى، ەڭ باستىسى شاكارىم قاجى سەكىلدى كەزىندە ل.تولستويمەن حات جازىسىپ، پىكىر الماسۋشى راحمەتوللا مەڭعاليۇلى ەلكەباەۆ بولدى. ۇلت ساناسى ويانىپ، الەۋمەتتىك-ساياسي بەلسەندىلىگى كۇشەيگەن وسى تۇستا ءاربىر كوزى اشىق، وقىعان ازاماتتاردىڭ قوعامداعى بولىپ جاتقان وقيعا­لارعا بەيجاي قاراماي، بەلسەنە ارالاسىپ، قاتى­سۋى زاڭدى قۇبىلىس ەدى. دەمەك، بۇل ارادا 1907 جىلى ءا.بوكەيحانوۆتىڭ "جۇرتقا كورسەتۋىمەن" ش.قۇدايبەردىۇلى ءىى مەملەكەتتىك دۋماعا دە­پۋ­تاتتىققا كانديدات بولىپ، اتالمىش پارتيانىڭ اتىنان ۇسىنىلمادى ەمەس پە ەكەن؟ ولاي بولسا، الەكەڭنىڭ باسشىلىعىمەن سەمەيدە قۇرىلعان قازاق كادەت پارتياسىنا عۇلاما اقىننىڭ دا ءبىر قاتىسى بولۋى ابدەن مۇمكىن عوي...

ەكىنشىدەن، بارشا قازاق اراسىندا ۇلكەن ءبىلىم مەن بەدەلگە يە ش.قۇدايبەردىۇلىنىڭ دەپۋتاتتىقتان باس تارتىپ، ءوز جولىن تەمىرعالي نۇرەكەنوۆكە بەرە سالۋىنىڭ سىرى نەدە؟ عۇلاما اقىن "مۇتىلعاننىڭ ءومىرى" اتتى عۇمىرباياندىق داستانىندا: "جيىرما مەن قىرىق اراسى، بوس وتكەنىن قاراشى", - دەپ ءبىر كەزدەگى بيلىك قۋىپ، بولىس، بي بولعان، ءسويتىپ ءبىلىم-عىلىمسىز بوس وتكەن جاستىق ومىرىنە وكىنىش بىلدىرەتىنى بەلگىلى.

وسى ولەڭدەگى: "سىر ايتايىن مەن سىزگە، ءار ءتۇرلى جاي بار باسىمدا..." - دەۋىنە قاراعاندا، باياعىدا-اق "پارتيا اتاۋلىدان ءتۇڭىلىپ، ساياساتتان بويىن اۋلاق ۇستاۋعا تىرىسقان" شاكارىمنىڭ بىرىڭعاي ادەبي شىعارماشىلىق قىزمەتكە بەت بۇرعان كەزى وسى ەمەس پە ەكەن؟ شىنىندا ونىڭ ءوزى: "ەلىمنەن كەتتىم ەلسىزگە، ەلۋدەن اسقان جاسىمدا", - دەپ ايتاتىنىنداي، بۇل كەز 1906-1907 جىلدارعا، ياعني ءى جانە ءىى مەملەكەتتىك دۋمالارعا دەپۋتاتتاردى سايلاۋعا تۇسپا-تۇس كەلەدى ەكەن. ال ەندى: "شاكارىمنىڭ بىرىڭعاي ادەبي شىعارماشىلىق قىزمەتكە بەت بۇرعان كەزى وسى ەمەس پە ەكەن؟" - دەۋىمىزگە اقىننىڭ گۋمانيستىك، قوعامدىق-اعارتۋشىلىق سالاداعى ىستەرى، ماسەلەن، ونىڭ باتىس پەن شىعىستىڭ ءبىلىم-عىلىمىن ىزدەپ قاجىلىق ساپارعا بارۋى، اتاقتى ورىس اقىن-جازۋشىلارى ا.س.پۋشكين، ل.ن.تولستوي شىعارمالارىن اۋ­دارۋعا دەن قويۋى، سەمەيدەگى ورىس گەوگرافيالىق قوعامىنىڭ تولىق مۇشەسى اتانۋى، "ايقاپ" جۋرنالى مەن "قازاق" گازەتىنىڭ جاناشىرى ءارى بەلسەندى اۆتورى رەتىندە قازاق قوعامىنداعى الەۋمەتتىك-ساياسي ماڭىزى زور ماسەلەلەرگە ۇنەمى ءۇن قوسىپ وتىرۋى، سونداي-اق سەمەيدىڭ ء"جار­دەم" باسپاسىنان بىرقاتار قۇندى ادەبي ەڭبەك­تەرىنىڭ جارىق كورۋى ءتارىزدى وقيعالار ناقتى دالەل بولادى. اسىرەسە، عۇلاما اقىننىڭ وسى كەزەڭدەگى، ياعني 1905-1917 جىلدار ارالى­عىن­داعى كوڭىل كۇي اۋانى، ونىڭ "شوشىما، ويىم، شوشىما", "كەيبىرەۋ بەزدى دەيدى ەلدەن مەنى", "جيىرما ءۇي مەنىڭ كورشىم قاراباتىر", "جولاما قۋلار ماڭايعا", "كەيبىرەۋ بەزدى دەيدى قاتىنىنان", "پارتيا قۋعان وڭكەي قىرت" دەپ باستالاتىن ولەڭدەرىنەن ايقىن اڭعارىلادى.

شاكارىم قۇداي­بەردى­ۇلى ۇلكەن ادەبي شىعارماشىلىق دارىن-قابىلەتىنە قوسا، سول كەزدىڭ وزىندە-اق گۋمانيستىك كوزقاراسى، بەلسەندى ازاماتتىق ۇستانىمىمەن ەلگە كەڭىنەن تانىمال بولعان ايگىلى تۇلعا. ەگەر دە دانىشپان اباي حالقىنا: "اكەسىنىڭ بالاسى - ادامنىڭ دۇشپانى. ادامنىڭ بالاسى - باۋىرىڭ", - دەپ وسيەت ەتىپ كەتسە، ال عۇلاما شاكارىم: "ادام بالاسىن الالاپ ءبولۋشى بولما. ادامزاتتىڭ ءبارى - جاقىن، تۋىس", - دەيدى. ول وسى گۋمانيستىك، قوعامدىق-اعارتۋشىلىق باعىتتى ءومىرىنىڭ سوڭىنا دەيىن ۇستانىپ ءوتتى. مىسالى، ونى شاكارىمنىڭ العاش "ايقاپ" جۋرنالى، "قازاق" گازەتى اشى­لىپ، شىعا باستاعاندا تەك ولارعا قۇتتىق­تاۋ ولەڭ ارناپ، شىعارمالارىن جاريالاپ قانا قويماي، الاش كوسەمدەرى ءاليحان، احمەت، ءمىر­جاقىپتار قۇرعان "ازامات" سەرىكتىگىن كاكىتاي جانە تۇراعۇل قۇنانباەۆتار، قاراجان ۇكىباەۆ، ماعات جانە حاسەن اقاەۆتارمەن بىرگە قىزۋ قولداپ، مۇشەلىك جارنا تولەپ تۇرۋى، "ايقاپ" جۋرنالى مەن "قازاق" گازەتى اراسىنداعى ايتىس-تارتىسقا اقساقالدىق توقتاۋ ايتاتىنى ءتارىزدى وسىنداي ۇلكەندى-كىشىلى قوعامدىق-اعارتۋشىلىق ىستەرىنەن انىق كورۋگە بولادى. الاش كوسەمى ءا.بوكەي­حانوۆتان باستاپ، م.دۋلاتوۆ، س.تورايعىروۆ، بەلگىلى جۋرناليست-تاريحشى س.عابباسوۆ جانە تاعى باسقالار ءوز ماقالالارىندا شاكارىم تۋرالى كوپتەگەن جىلى پىكىرلەر ءبىلدىردى. مىسالى، ءا.بوكەيحانوۆ "قازاق" گازەتىندە شاكارىمنىڭ "تۇرىك، قىرعىز، قازاق ءhام حاندار شەجىرەسى", "قالقامان-مامىر" ەڭبەكتەرى تۋرالى بىلدىرگەن قۇندى پىكىرلەرىنەن باسقا "مۇسىلمان سيەزى" ماقا­لاسىندا: "اباي، شاكارىم، مىرجاقىپ، ماعجانداي اقىنى بار، ءبىر جەردە تىزە قوسىپ وتىرعان 5 ميلليون قازاقتىڭ ءتىلى قالاي جوق بولادى", - دەپ جازسا، م.دۋلاتوۆ "ايقاپ تۋرالى" ماقالاسىندا: "ەگەر "قازاققا" جۇرتتىڭ ىقىلاسى "ايقاپتان" گورى ارتىعىراق بولسا، ءبىز مۇنى شاكارىم قارت ايتقانداي، جاڭا شىققان نارسەگە جۇرت تاڭسىق­تىعىنان جابىلىپ، "ايقاپقا" سونىڭ ءۇشىن سالقىن قارادى دەپ ويلايمىز", - دەيدى. سول سياقتى وسى "قازاقتا" جۇسىپبەك ايماۋىتوۆ "جەلكەك" دەگەن بۇركەنشەك ەسىممەن جاريالاعان "شاكارىم اقساقالعا" ماقالاسىندا: "شاكارىم اقساقال "شەجىرەسىنە" جەڭىل-جەلپى جۇمىسشا قاراماي، تەرەڭ ويلاپ، كوپ وقىپ، سان سالىستىرىپ بارىپ جازعانى كورىنىپ تۇر. بۇل تۋرادا اقساقالدى قازاقتىڭ "كارامزينى" دەسەك، ارتىق ماقتاعان بولماسپىز", - دەسە، جەتىسۋلىق اتاقتى باي، مەتسەنات ەسەنعۇل مامانوۆ، "قازاق" گازەتىندەگى "اشىق حات ازاماتتارعا" ماقالاسىندا بىلتىرعى جىلى قازاقتىڭ اقىن-جازۋشىلارى ءۇشىن رومان-بايگە جاريالاعانىنا توقتالا كەلىپ، وسىعان وراي جيناقتالعان ادەبي شىعارمالارعا ۇلت زيالىلارى ىشىنەن ءاليحان، احمەت، مىرجاقىپ جانە تاعى باسقالارمەن بىرگە شاكارىم قۇدايبەردىۇلىنىڭ دا بەلسەنە اتسالىسىپ، ءوز تورەلىگىن ايتۋىن سۇراپ ءوتىنىش ەتەدى. جالپى، 1905 جىلعى ءبىرىنشى ورىس رەۆوليۋتسياسىنان باستاپ 1917 جىلعى اقپان توڭكەرى­سىنە دەيىنگى ۇلت ساناسىنىڭ ويانىپ، الەۋمەتتىك-ساياسي بەلسەندىلىك كۇشەيگەن وسى كەزەڭدە شاكارىم قۇدايبەردىۇلىنىڭ ء"ادىل-ماريا", "قازاق ايناسى", "تۇرىك، قىرعىز، قازاق ءھام حاندار شەجىرەسى", "بىلىمدىدەن بەس ءتۇرلى ءسوزدىڭ شەشىمىن سۇرايمىن", "بي ءھام بيلىك تۋرالى" ءتارىزدى بىرقاتار ايگىلى تاريحي-تانىمدىق جانە پۋبليتسيستيكالىق ەڭبەكتەرىنىڭ جارىق كورۋى، شىن مانىسىندە، ونىڭ قازاق قوعامىندا ورىن العان وقيعالارعا بەيجاي قاراپ قالماعانىن اڭعارتادى.

شاكارىم قۇدايبەردىۇلىنىڭ گۋمانيستىك، قوعامدىق-اعارتۋشىلىق باعىتتاعى قىزمەتى دەگەنىمىزدە، جالپى ونىڭ ەل ومىرىندەگى الەۋمەتتىك-ساياسي ىستەرگە سوناۋ ەرتە باستان، جاس جىگىتتىك شاعىنان ارالاسقانىن اتاپ ايتقان ءجون. مىسالى، ونىڭ بولىستىققا تاعايىندالىپ، ەل باسقارۋىنىڭ ءوزى - ول پاتشالىق رەسەيدىڭ دالالىق ولكەدەگى جۇرگىزگەن ساياسي ءىس-شارالارىنا، سول كەزدەگى قازاق اۋىلدارىنىڭ ومىرىندەگى ۇلكەندى-كىشىلى ىستەرگە ۇنەمى ارالاسىپ وتىردى دەگەن ءسوز. 1878 جىلى سەمەي وبلىسىنا قاراستى شىڭعىستاۋ وڭىرىندە بولىس سايلاۋ ناۋقانى وتە شيەلەنىستى جاعدايدا وتەدى. شىڭعىستاۋ بولىسىنداعى جەتى ستارشىن ەلدىڭ ارقايسىسى ءوز اتقامىنەرلەرىن بولىستىققا ۇسىنىپ، قىسقاسى، ەكى پارتياعا ءبولىنىپ، ءبىر-بىرىنە داۋىس بەرمەي وتىرىپ الادى. ۇلى ابايدىڭ اقىل-كەڭەسى جانە سەمەيدەن كەلگەن جوعارى لاۋازىمدى ءبىر شەنەۋنىكتىڭ ارالاسۋىمەن، سول جولى جاسى ەندى عانا جيىرماعا ىلىككەن جىگىت شاكارىم العاش رەت ءۇش جىلعا شىڭعىستاۋعا بولىس بولىپ تاعايىن­دالادى. ول ءوزىنىڭ وسى ەل باسقارۋ سالاسىنداعى قوعامدىق قىزمەتىن 1878-1880 جىلدار ارالىعىندا اتقارادى. شاكارىم وسىدان كەيىن بيلىككە ارالاستى ما، جوق پا دەگەنگە كەلسەك، احات شاكارىمۇلىنىڭ ەستەلىگى بويىنشا ونىڭ تاعى دا بىرەر جىل شىڭعىستاۋدا، التى ايداي كورشىلەس سىبان ەلىندە بولىس بولعاندىعى ايتىلادى.

دەمەك، شاكارىم قۇدايبەردىۇلىنىڭ گۋمانيس­تىك، قوعامدىق-اعارتۋشىلىق باعىتتاعى قىزمەت ارنالارىن ەكى كەزەڭگە ءبولىپ قاراستىرۋىمىز كەرەك سە­كىلدى. مىسالى، ونىڭ العاشقىسى 1878-1917 جىل­دار ارالىعىنداعى، ال سوڭعىسى 1917-1925 جىلدار­داعى الاشوردا ۇكىمەتى مەن كەڭەس وكىمەتى تۇسىن­داعى ءومىر كەزەڭدەرىمەن تىكەلەي بايلانىستى بولىپ كەلەدى.

سونىمەن شاكارىم قۇدايبەردىۇلىنىڭ 1917 جىلعى اقپان توڭكەرىسىنەن كەيىنگى گۋمانيستىك، قوعامدىق-اعارتۋشىلىق باعىتتاعى ءومىر كەزەڭدەرى قانداي وقيعالارمەن ەستە قالادى؟ بەلگىلى ابايتانۋشى عالىم قايىم مۇحامەدحانوۆ كەزىندە بۇل ماسەلەنىڭ استارىنا، اسىرەسە، عۇلاما اقىننىڭ الاشورداعا قاتىستى قىزمەتىنە بايلانىستى كەيبىر جايلارعا ءبىرشاما ءۇڭىلىپ، وعان شاكارىمنىڭ "مۇتىلعاننىڭ ءومىرى" داستانىندا ايتىلعان وقيعالارمەن تۇسىنىك بەرۋگە ۇمتىلعان ەدى. ارينە، الاش زيالىلارى ءالى دە تولىق اقتالا قويماعان كەڭەس وكىمەتى كەزىندە اعىنان جارىلىپ ءبارىن ايتا قويۋ مۇمكىن بولمادى. سول سەبەپتى، شاكارىمنىڭ الاشوردا ۇكىمەتىنە قاتىسى تۋرالى كەيبىر جايلار كولەڭكەدە قالىپ كەلدى. ءىس جۇزىندە عۇلاما اقىن ءاۋ باستان-اق الاش قايراتكەرلەرىنىڭ "جەكە ءوز الدىنا ەگەمەندى ەل بولساق، تاۋەلسىز مەملەكەت قۇرساق" دەگەن تۇپكى ماقساتىنا قوسىلماي، باس تارتىپ، ات-تونىن الا قاشقان جوق. ءا.بوكەيحانوۆتىڭ 1913 جىلعى "قازاق" گازەتىندەگى "الاش" نە ءسوز؟" دەگەن ماقالاسىنا العاش ءۇن قوسىپ، جاۋاپ قاتقانداردىڭ ءبىرى وسى شاكارىم قۇدايبەردىۇلى بولدى. مۇنىڭ ءوزى اقىننىڭ تۇڭعىش ساياسي قازاق پارتياسىنىڭ "الاش" دەپ اتالۋىنا بەلگىلى ءبىر دارەجەدە قاتىسى بولدى دەگەندى اڭداتادى. سول سياقتى ءا.بوكەي­حانوۆتىڭ 1914 جىلى جارىق كورگەن "بي ءhام بيلىك" ("قازاق", 1914, №48-50) اتالاتىن شىعار­مالارىنا جاۋاپ رەتىندە شاكارىم قۇدايبەردىۇلى ءوزىنىڭ "بي ءhام بيلىك تۋرالى" ("قازاق", 1914, №65) ماقالاسىن جازدى، وندا قازاق ەلىنىڭ اكىمشىلىك جانە سوت قۇرىلىسىنداعى بۇرىنعى ادەت-عۇرىپ، سالت-سانا، بيلەر بيلىگى اڭگىمە بولادى. تەگىندە شاكارىمنىڭ بيلىككە بايلانىستى مۇنداي ماڭىزدى ماسەلەلەردى كوتەرۋى، كەيىن دە ونى الاشوردا ۇكىمەتى كەزىندەگى قازاق سوتى قىزمەتىنە تارتۋعا باستى سەبەپ بولعان سىڭايلى. سونداي-اق شاكارىم حالىققا "تەڭدىك، بوستاندىق" اكەلگەن 1917 جىلعى اقپان توڭكەرىسى كەزىندە دە "قازاق وقىعاندارىنىڭ جەتەگىنە" ەرىپ، "بوستاندىق تۋى جارقىراپ", "بوستاندىق تاڭى اتتى" ولەڭدەرىن ارناپ، قوعامداعى بولىپ جاتقان ۇلى ءدۇبىر وقيعالاردان شەت قالماعانىن كورەمىز. مىسالى، س.تورايعىروۆ "ايتىس" پوەماسىندا شاكارىم اقساقال تۋرالى:

سەمەيدىڭ سەزىندە بايقادىق قوي،

ەكەنىن قارت كەمەڭگەر ءام تەرەڭ وي.

وقىعاندار بولماسا جاي قازاقتان،

ونان باسقا كىم شىقتى كورسەتىپ بوي، - دەپ ءوز ريزاشىلىعىن بىلدىرەدى. ول - 1917 جىلعى اقپان توڭكەرىسىنەن كەيىنگى كەزەڭدە ۇلت زيالىلارىنىڭ "الاش" پارتياسىن جانە قازاق اۆتونومياسىن قۇرساق دەگەن يدەياسىمەن وبلىستاردا (سونىڭ ىشىندە سەمەيدە) قازاق سەزدەرى جاپپاي وتكىزىلىپ جاتقان كەز ەدى. كورنەكتى عالىم ك.نۇرپەيىسوۆتىڭ ەڭبەگىندە ايتىلعانداي، وسى جىلى 27 ءساۋىر - 7 ماۋسىم ارالىعىندا سەمەيگە قاراستى بەس ۋەزدەن (وسكەمەن، سەمەي، پاۆلودار، قارقارالى، زايسان) 200-دەي، ال كورشىلەس رەسەيدىڭ بيسك ۋەزىنەن 2 وكىلدىڭ قاتىسۋىمەن وتكەن وبلىستىق سەزدە الاش قايرات­كەرلەرى ر.مارسەكوۆ، ج.اقباەۆ، ح.عابباسوۆتارمەن بىرگە شاكارىم قۇدايبەردىۇلى دا ۇلت بولاشاعى تۋرالى پىكىر ءبىلدىرىپ، ءسوز سويلەيدى. 1917 جىلى 21-26 شىلدە ارالىعىندا وتكەن ءبىرىنشى جالپى قازاق سەزى ءىس جۇزىندە "الاش" پارتياسى مەن ۇلتتىق اۆتونوميانى قۇرۋعا نەگىز قالاپ بەردى. كوپ ۇزاماي وسى جىلى قازان ايىندا سەمەيدە ءا.بوكەيحانوۆ­تىڭ باسشىلىعىمەن "الاش" پارتياسىنىڭ وبلىستىق كوميتەتى قۇرىلىپ، ونىڭ توراعاسى بولىپ حالەل عابباسوۆ سايلاندى.

شاكارىم قۇدايبەردىۇلىنىڭ الاشورداعا قاتىسىنا بايلانىستى تاعى ءبىر دەرەك، ونىڭ 1917 جىلى جەلتوقساننىڭ 5-13-ءى ارالىعىندا ورىنبوردا وتكەن ەكىنشى جالپى قازاق سەزىنە شاقىرىلۋى بولدى ("قازاق", 1917, №250). شىن مانىسىندە ۇلت زيالىلارى بۇل سەزدە الاشوردا ۇكىمەتىن قۇرۋعا قول جەتكىزدى. وعان سەمەي وبلىسىنان حالەل عابباسوۆ، ءالىمحان ەرمەكوۆ، تۇراعۇل ابايۇلى، جۇمەكەن ورازالين، احمەت شىعىروۆ، قابىش بەردالين، احمەتوللا بارلىباەۆ قاتىستى. مىنە، وسى سەزگە قاتىسۋعا، الاش كوسەمى ءا.بوكەيحانوۆتىڭ قول قويۋىمەن ارنايى جەدەلحاتتار جولدانىپ، وبلىس-وبلىستان شاقىرىلعان بارشاعا بەلگىلى بەدەلدى 28 ادامنىڭ ىشىندە شاكارىم قۇدايبەردىۇلىنىڭ دا ەسىمى اتالادى. ال ەندى عۇلاما اقىن وعان قاتىستى ما، جوق پا، ول جاعى بەلگىسىزدەۋ. كەيبىر دەرەكتەر ء"شا­كارىم بۇل سەزگە قاتىسپاعانىن" مەڭزەيدى. قالاي دەسەك تە اتالمىش ءبىر عانا فاكتىنىڭ وزىنەن-اق ونىڭ ءاردايىم الاش تىلەگىندە بولعانىن كورەمىز.

دەگەنمەن، وسىعان قاتىستى مىنا ءبىر جايدى ايتا كەتكەن ورىندى ما دەپ ەسەپتەيمىن. 1917 جىلدىڭ قاراشا-جەلتوقسان ايلارى سەمەي قالاسىندا ءتۇرلى ساياسي وقيعالارعا تولى بولدى. سونىڭ ءبىرى - سەمەيدە زەمستۆولىق باسقارۋ جۇيەسىن ەنگىزۋگە بايلانىستى العاشقىدا ۋەزدىك، ودان سوڭ وبلىستىق زەمستۆو جيىندارى دەپۋتات­تارىن سايلاۋدىڭ وتكىزىلۋى ەدى. ءدال وسى كەزەڭدە الاش كوسەمدەرى ءا.بوكەيحانوۆ پەن م.دۋلاتوۆ "قازاق" گازەتىندەگى زەمستۆو تۋرالى جازعان ماقالالارىندا اقپان توڭكەرىسىنەن كەيىنگى ەلدەگى زور ساياسي وزگەرىستەرگە باعا بەرە كەلىپ، قازاق زيالىلارىن جەرگىلىكتى جەرلەردە زەمستۆولىق بيلىكتى قولعا الۋ ءۇشىن سايلاۋعا قىزۋ قاتىسۋعا ۇندەدى، سونداي-اق بۇكىلرەسەيلىك قۇرىلتاي جينالىسىنا دەپۋتاتتار سايلاۋ ماسەلەسىن كوتەردى. 1917 جىلدىڭ قاراشا-جەلتوقسان ايلارىندا وتكەن وسى زەمستۆولىق سايلاۋ ناۋقاندارىنا قازاق قاۋىمىنىڭ قاتىسۋ بەلسەندىلىگى وتە جوعارى بولدى. سول كەزەڭدە سەمەيدە شىعىپ تۇرعان "دەلو" گازەتىندە س.ۆوزميتەل دەگەن بىرەۋ "و ۆىبوراح گلاسنىح ۆ سەميپالاتينسكوە ۋەزدنوە زەمستۆو" اتتى ماقالاسىندا اتالمىش سايلاۋ قورىتىندىسىنا توقتالىپ، سەمەي ۋەزدىك زەمستۆولىق جيىنىنا دەپۋتاتتىققا 7 وكرۋگ بويىنشا 38 قازاق جانە 2 ورىس سايلانعانىن، ورىس شارۋالارى مۇددەسىنە قاتىستى ماسەلەلەردى شەشۋدە بۇل ەكەۋىنىڭ داۋىسى ازدىق ەتەتىنىنە رەنىش بىلدىرگەن بولادى، بىراق قازاقتاردىڭ بۇل سايلاۋدا ۇلكەن ۇيىمشىلدىق تانىتقانىن ايتادى. سونىمەن بىرگە بۇل باسىلىمدا ("دەلو", 1917, №145) سەمەي ۋەزدىك زەمستۆونى ەنگىزۋ جونىندەگى كوميتەتتىڭ (توراعاسى س.بريۋحانوۆ، حاتشىسى ا.كولوبوۆ) وتكىزىلگەن سايلاۋ قورىتىندىسى، ياعني وندا سەمەي ۋەزدىك زەمستۆو جيىنىنا دەپۋتاتتىققا سەمەي قالاسىنان ر.مارسەكوۆ، ح.عابباسوۆ، ءا.ەرمەكوۆ، م.مالدىباەۆ، ي.تارا­باەۆ، ن.قۇلجانوۆا، زارەچنايا سلوبودكاسى­نان (الاش قالاسى) ا.قوزىباعاروۆ، ج.ۇكىباەۆ، ا.اڭداماسوۆ، ق.مۇزدىباەۆ، شىڭعىس بولىسى­نان ش.قۇدايبەرديەۆ، مۇقىر بولىسىنان ك.جاناتاەۆ، قىزىلمولا بولىسىنان ي.قازان­عاپوۆ ءتارىزدى تاعى باسقا قازاق زيالىلارى سايلانعانى تۋرالى رەسمي مالىمەتى بەرىلگەن. مىنە، كورىپ وتىرسىزدار، شاكارىم قۇداي­بەردىۇلى الاشوردا ومىرگە كەلگەن ورىنبورداعى ەكىنشى جالپى قازاق سەزىنە ارنايى شاقىرىل­عانىمەن، ونىڭ وعان بارىپ قاتىسا الماۋىنا وسىنداي ءبىر وقيعالار سەبەپ بولعانعا ۇقسايدى.

قىسقاسى، 1917 جىلدىڭ الاساپىران ۋاقىتىندا سەمەيدە قۇرىلعان قازاق كوميتەتتەرى جانە جوعارىداعى ۋەزدىك، وبلىستىق زەمستۆولار باسقارمالارى مەن دەپۋتاتتارى الاشوردا ۇكىمەتىنىڭ جەرگىلىكتى جەردەگى سەنىمدى كومەكشىسى ءارى تىرەگى بولا ءبىلدى. ال وزىمەن زامانداس كوكپاي جاناتايۇلى، يمانبازار قازانعاپوۆ سىندى ارقالى اقىندارمەن بىرگە سەمەي ەلى ومىرىندەگى وسىنداي وقيعالاردىڭ بەل ورتاسىندا عۇلاما اقىن شاكارىم قۇدايبەردىۇلىنىڭ دا ءجۇرۋى ءسوزسىز ەدى. ماسەلەن، وعان شاكارىم اقساقالدىڭ الاش ميليتسياسىنىڭ باستىعى قازى نۇرمۇ­حامەدۇلى اسكەري جاتتىعۋ جۇرگىزىپ جاتقان كەزدە قاپىدا بولشەۆيكتەر اتقان وقتان قازا بولۋىنا بايلانىستى بۇكىل ەلدى جىلاتىپ سويلەگەن ءسوزى دالەل بولادى. اسىرەسە، مىنا ءبىر دەرەككە ەرەكشە توقتالا كەتكەن ءجون بە دەيمىن. 1918 جىلدىڭ ءساۋىر ايىندا وتكەن سەمەي وبلىستىق زەمستۆو­سىنىڭ ءبىرىنشى توتەنشە جينالىسىندا ەڭ باستى ماسەلەنىڭ ءبىرى بولىپ اكىمشىلىك باسقارۋ مەن سوت جۇيەسىن قۇرۋ ءىسى قارالادى، ءسويتىپ وبلىستىق قازاق سوتىنىڭ توراعاسى بولىپ مۇقىش بوشتاەۆ، توراعا ورىنباسارى يمانبەك تاراباەۆ جانە مۇشەلەرى شاكارىم قۇدايبەردىۇلى، سماحان بوكەيحانوۆ، ال كانديداتتىققا ا.اڭداماسوۆ پەن تەمىرجانوۆ سايلانادى.

ارينە، بۇل ارادا ايتايىق دەگەنىمىز، شاكارىم قۇدايبەردىۇلىنىڭ از ۋاقىت بولسا دا الاشوردا ۇكىمەتىنىڭ توبە ءبيى قىزمەتىن اتقارۋى تۋرالى بولىپ وتىر. ول "مۇتىلعاننىڭ ءومىرى" اتتى داستانىندا ءوزىنىڭ "سىرتتاي سوت بولىپ سايلانۋىنىڭ، اق پەن قىزىل سوعىسىنىڭ حالىققا تيگىزگەن زاردابى مەن الاشوردا باسشىلارىنان ادىلدىك تاپپاي سوتتىقتى تاستاپ كەتۋىنىڭ" سىرىن جان-جاقتى اشىپ بەرەدى. وكىنىشكە قاراي، وسىنى كەشەگى كەڭەس وكىمەتى كەزىندە "شاكارىمنىڭ الاشورداعا قاتىسى جوق، بولماعان" دەپ ايتۋ ءۇشىن ەرىكسىز تىلگە تيەك ەتتىك. الايدا ونىڭ سەمەيدەگى بەلگىباي دەگەن بايدىڭ قىزىن الىپ قاشقان جاس مۇعالىم جىگىت عابدوللا قوسكەەۆتىڭ تاعدىرىنا اراشا ءتۇسىپ، ءادىل شەشىم شىعارۋى الاشورداعا بەلگىلى ءبىر دارەجەدە قاتىسى بولعانىن ايعاقتايتىن فاكت ەكەنى داۋسىز. احات شاكارىمۇلى وسى وقيعانى اكەسى تۋرالى ەستەلىگىندە: 1918 جىلى مەن ورىس وقىتۋشىسىنان ورىسشا وقيىن دەپ سەمەيگە باردىم. كەڭەس وكىمەتى قازاققا سوتتىقتى بەرگەن سوڭ، مۇنداعى الاش ازاماتتارى وبلىستىق سوتتىڭ باستىعى ەتىپ سىرتتاي اكەيدى سايلاعان. ءبىز قالانىڭ جولامان جاقتاعى شەتىندە، ۇدەرى دەگەننىڭ ۇيىندە جاتتىق. سەمەيدەگى بەلگىباي دەگەن بايدىڭ قىزى ءبىر مۇعالىممەن قاشىپ كەتتى دەگەندى ەسىتتىك... ەرتەڭىندە جاڭاسەمەي بازارىنىڭ جوعارى جاعىندا، قاراجان بايدىڭ مەكتەپكە جالداعان ءۇيى بولاتىن. سوت سوندا بولاتىن بولدى. الاش باستىعى ءاليحان بوكەيحانوۆ ومبىعا كەتىپ، ورنىنا ۋاقىتشا مۇحامەتجان تىنىشباەۆ تۇرعان. سوت بولاتىن زالعا جۇرت لىق تولدى. مەن ەسىك بوساعاسىندا تۇردىم. سىيماعاندار ەسىكتەن سىعالاپ تۇردى. الدىڭعى قاتاردا قىز، بەلگىبايدىڭ تۋعاندارى وتىردى. باسى ورامالمەن تاڭۋلى، بەتى، ماڭدايى كوكالا بولعان مۇعالىم تۇردى. ونىڭ ارتىندا مىلتىق ۇستاعان سولدات تۇر. سوتتار كەلگەندە، وتىرعان جۇرت تۇرەگەلدى. اكەيدىڭ ەكى جاعىندا - مۇقىش بوشتاەۆ پەن سماحان بوكەيحانوۆ وتىردى. مۇقىش بەلگىباي اتىنان جازىلعان ارىزدى وقىدى... سوتتار وڭاشا بولمەسىنە كىرىپ كەتتى. ازدان سوڭ سوتتار شىقتى. جۇرت تۇرەگەلدى. مۇقىش سوتتىڭ بيلىگىن وقىدى. باس جاعىندا: ء"بىزدىڭ سوت - ار سوتى، اردان، ادامگەرشىلىكتەن اسپاي، ءادىلىن ايتامىز...." - دەگەن سياقتى سوزدەردى وقىپ كەلىپ: "قىزدىڭ باسىنا بوستاندىق بەرىلسىن! ءوزى سۇيگەن ادامىنا بارسىن!" - دەپ توقتادى. زالداعىلار دۋ قول شاپالاقتاپ جىبەردى... ىسپان قاجى ورنىنان اتىپ تۇرىپ، اكەيگە قاراپ، قاتقىل داۋىسپەن: "ەي، شاكارىم! الاشوردانى استىڭمەن باسىپ وتىرعانىڭدى كورەرمىن! الاش ازاماتتارى، قاۋىم نە بىزبەن بولار، نە سەنىمەن بولار! بوساعا بۇزىپ، جەسىرىمدى تارتىپ الىپ وتىرعان بۇزاقىنى اقتاپ جىبەرگەن ارام بيلىكتى قايدان كوردىڭ؟! بۇل بيلىگىڭدى المايمىن! جەرىنە جەتكەنشە قۋارمىن!" - دەدى... كەشكە اكەي قاتتى كۇيزەلىپ كەلدى. اڭقاۋ، اقكوڭىل ۇدەرى قاجى: "قاراعىم، اۋىرىپ كەلدىڭ بە؟ ءوڭىڭ قاشىپ كەتىپتى؟!" - دەگەندە، اكەي: "مەن بوسقا اۋرە بولىپ ءجۇر ەكەم! باسشىلاردىڭ ەلدى ەل قىلاتىن ءتۇرى جوق! باياعى كۇندەستىك! باياعى مانساپقۇمارلىق! وزىمشىلدىك! باياعى رۋشىلدىق، پارتيادان ارىلار ءتۇرى جوق! ەلدى قورعاۋ، ادالدى جاقتاۋ جوق! سورلى ەلگە، سور جاۋىنى سورعالاعاننان باسقا تۇك جوق! بۇلاردان ءۇمىت-قايىر جوقتىعىنا كوزىم جەتتى! ەل وقىعاندارى عوي، ەلدى ادال جولعا باستايدى بۇلار دەپ سەنىپپىن! قاتالاسىپپىن!" - دەدى... وسى تۇندە اكەي: "پارتيا قۋعان وڭكەي قىرت", "تىنىشتىق جوق، تىنىم جوق" دەپ باستالاتىن ولەڭدەرىن قولما-قول اشۋ ۇستىندە جازدى. ەرتەڭىندە بىكوۆ دەگەن دوقتىردى شاقىرتىپ الىپ، ءىش اۋرۋمىن دەپ قاعاز الدى دا، اتىن جەككىزىپ، جاڭاسەمەيدەگى ابدراحمان بايدىڭ ۇيىندەگى الاشتىڭ كەڭسەسىنە كەلىپ كىردى. مەن، دۇيسەمبى ەكەۋمىز قاقپا الدىندا، اربادا وتىردىق. الدەن ۋاقىتتا اكەي شىعىپ: "ەرتەڭ ەلگە قايتاتىن بولدىق. بۇگىن كەرەك-جاراق الامىز", - دەدى. ءسويتىپ، اكەي اۋىلعا قايتىپ كەتتى", - دەپ سۋرەتتەيدى.

شاكارىم الاشوردا سوتى قىزمەتىنەن ءوز ەركىمەن باس تارتتى دەسەك تە، ول وسى سوت جۇمىسىنان مۇلدە قول ءۇزىپ كەتپەگەن سىڭايلى. ولاي دەيتىنىمىز، سەمەي جاڭا تاريحي قۇجاتتاما ورتالىعىنان تابىلعان مىنا ءبىر دەرەكتە (قور-37, تىزبە-01, ءىس-7) 1919 جىلدىڭ 29 شىلدەسىندە سەمەي ۋەزدىك زەمستۆوسى باسقارماسىنا شىڭعىس بولىسىنىڭ باسقارۋشىسى قۇنانباەۆتىڭ (ەسىمى كورسەتىلمەگەن - ە.س.) قول قويۋىمەن 1920 جىلعا شىڭعىس بولىسى بويىنشا حالىق سوتى قىزمەتىن اتقارۋعا قۇقىسى بار ادامداردىڭ ءتىزىمى بەرىلگەن. سونىڭ ىشىندە اباي بالالارى تۇراعۇل، مەكايىل، ىزكايىل جانە نەمەرەسى سرايىل، قۇنانباي شوبەرەسى بىلالدارمەن بىرگە شاكارىمنىڭ دە ەسىمى "حۋدايبەردين شاكاريم، 60 لەت، گراموتنىي، №2 اۋل" دەپ اتالىپ كورسەتىلەدى. شاكارىم قاجىنىڭ وسى ءبىر الاساپىران جىلدارداعى ءومىر كەزەڭدەرى تۋرالى كورنەكتى ادەبيەتشى عالىم، جازۋشى مۇحتار ماعاۋين: "1917-1925 جىلدار ارالىعىندا شاكارىم از ۋاقىت ءدۇنياۋي ومىرگە قايتا ورالعانداي بولادى، ەل ىشىندەگى يگى وزگەرىستەردى قۇتتىقتايدى، گازەت-جۋرنالدار بەتىندە زامانا اعىمىنا ءۇن قوسقان ولەڭدەر باستىرادى. الايدا قارت اقىن كوپ ۇزاماي قايتادان ەل تىرشىلىگىنەن اۋلاقتايدى", - دەيدى.

شاكارىمنىڭ ومىردەگى جانە ونەردەگى جولى، شىنىندا دا م.ماعاۋين ايتقانداي، "ۇزاق تا ۇلاعاتتى، كەلىستى ءارى كۇردەلى". ادامگەرشىلىك اسىل قاسيەتتەردى ومىرىنە ارقاۋ ەتىپ، ونى اقىندىق قۇدىرەت-دارىنى جانە بيىك ازاماتتىق ىسىمەن حالقىنا ۇيرەتۋگە ۇمتىلعان عۇلاما ويشىلدىڭ جان دۇنيەسىندەگى قۋانىش-كۇيىنىش سەزىمدەرىنىڭ سىرىن بىردەن ءدوپ باسىپ، اشىپ ايتۋ قيىن. شاكارىم ءومىرىنىڭ سوڭعى كەزىندەگى ءوز كوڭىل كۇيىن "قورقىت سارىنىمەن" جازعان ولەڭى ارقىلى بەينەلەگەن. بايقاعان جانعا وندا كوپ سىر جاتقانى انىق.

ەرلان سىدىقوۆ، سەمەي مەملەكەتتىك پەداگوگيكالىق ينستيتۋتىنىڭ رەكتورى، تاريح عىلىمدارىنىڭ دوكتورى، پروفەسسور.

«ەگەمەن قازاقستان» گازەتى