ەلىمىزدىڭ ازاماتتارىنىڭ، سونىڭ ىشىندە قالام قايراتكەرلەرىنىڭ، اقىن-جازۋشىلاردىڭ قوعامدىق-ساياسي بەلسەندىلىگى مەن ۇستاناتىن ساياسي مادەنيەتىنىڭ ەرەكشەلىكتەرى جايىندا بىرەر وي تىلگە ورالادى...

ارينە، ساياسي مادەنيەتتى جالپىۇلتتىق مادەنيەتىمىزدىڭ قۇرامداس بولىگى رەتىندە قاراستىرعان ءجون. جالپىۇلتتىق مادەنيەت حالقىمىزدىڭ عاسىرلار بويعى دامۋى بارىسىندا قالىپتاسقان بولسا، ساياسي مادەنيەتىمىز دە سونىمەن بىرگە دامىپ، بىرگە كورىنىس تاۋىپ وتىردى. بۇل داۋ تۋدىرمايدى.

الىس زاماندارداعى ەلدىك ماسەلەلەردى شەشۋ رەتى، ءتۇرلى پىكىرسايىستاردا ءسوز تىڭداي ءبىلۋ، ءجون سوزگە توقتاۋ، جالپى، پاراساتقا جۇگىنۋ، ءادىل سوزگە جىعىلۋ سىندى تاماشا قاسيەتتەر - حالقىمىز باستان كەشكەن كوشپەندى ءومىر مادەنيەتىنىڭ بويىنا توقىلعانى بەلگىلى. دەمەك، كوشپەندىلىك ساياسي مادەنيەت دەگەنىمىز، جوعارىداعى تىزبەنى  بۇگىنگى تىلگە ءتۇسىرىپ ايتقاندا،  - سىڭىرىلگەن ەڭبەككە، تانىتىلعان اقىلماندىققا نەگىزدەلگەن بيلىكتىڭ مازمۇنىن تۇجىرىمدايتىن «مەريتوكراتيا» تەرمينىمەن ايقىندالۋى ىقتيمال قۇبىلىستىڭ الىس ۋاقىتتارداعى تازا، تابيعي كورىنىسى بولار دەپ ويلايمىن.

ەلىمىزدىڭ ازاماتتارىنىڭ، سونىڭ ىشىندە قالام قايراتكەرلەرىنىڭ، اقىن-جازۋشىلاردىڭ قوعامدىق-ساياسي بەلسەندىلىگى مەن ۇستاناتىن ساياسي مادەنيەتىنىڭ ەرەكشەلىكتەرى جايىندا بىرەر وي تىلگە ورالادى...

ارينە، ساياسي مادەنيەتتى جالپىۇلتتىق مادەنيەتىمىزدىڭ قۇرامداس بولىگى رەتىندە قاراستىرعان ءجون. جالپىۇلتتىق مادەنيەت حالقىمىزدىڭ عاسىرلار بويعى دامۋى بارىسىندا قالىپتاسقان بولسا، ساياسي مادەنيەتىمىز دە سونىمەن بىرگە دامىپ، بىرگە كورىنىس تاۋىپ وتىردى. بۇل داۋ تۋدىرمايدى.

الىس زاماندارداعى ەلدىك ماسەلەلەردى شەشۋ رەتى، ءتۇرلى پىكىرسايىستاردا ءسوز تىڭداي ءبىلۋ، ءجون سوزگە توقتاۋ، جالپى، پاراساتقا جۇگىنۋ، ءادىل سوزگە جىعىلۋ سىندى تاماشا قاسيەتتەر - حالقىمىز باستان كەشكەن كوشپەندى ءومىر مادەنيەتىنىڭ بويىنا توقىلعانى بەلگىلى. دەمەك، كوشپەندىلىك ساياسي مادەنيەت دەگەنىمىز، جوعارىداعى تىزبەنى  بۇگىنگى تىلگە ءتۇسىرىپ ايتقاندا،  - سىڭىرىلگەن ەڭبەككە، تانىتىلعان اقىلماندىققا نەگىزدەلگەن بيلىكتىڭ مازمۇنىن تۇجىرىمدايتىن «مەريتوكراتيا» تەرمينىمەن ايقىندالۋى ىقتيمال قۇبىلىستىڭ الىس ۋاقىتتارداعى تازا، تابيعي كورىنىسى بولار دەپ ويلايمىن.

ويلاپ قاراساق، ۇلتتىق قۇندىلىقتاردى ۋاعىزدايتىن ونەر-ءبىلىم قايراتكەرلەرىنىڭ ەل باسقارۋعا ارالاسۋىن جانە ولاردىڭ ۇنىنە بيلىك تۇتقاسىن ۇستاعانداردىڭ قۇلاق اسۋىن كورسەتەتىن «مەريتوكراتيا» ۇعىمى قولدانىستاعى «دەموكراتيا» ۇعىمىنا قايشىلاۋ كەلەتىن ءتارىزدى. سوندىقتان دا شىعار، ءبىز ونى، تىرشىلىگىمىزدىڭ مازمۇنىنا، اجارىن اشۋعا سۇرانىپ تۇرعانىمەن، كۇندەلىكتى ومىردە قولدانبايمىز.

قوعامنىڭ الەۋمەتتىك قۇرىلىمىن جىكتەپ قارا بولساق، ونىڭ باسقارۋشىلار مەن باسقارىلاتىندارعا بولىنەتىنىن اڭعارامىز. ودان ءارى زەردەلەي كەلە، باسقارۋشىلاردى ەليتاعا جاتقىزىپ، قالعان بۇقارانى باسقارىلاتىندار ساناتىنا قوسارىمىز انىق. ونىمىز قوعامنىڭ قۇرامداس بولىكتەرى ادامدار اراسىنداعى از عانا ەليتا مەن قالىڭ بۇقارادان تۇراتىنىن ايتاتىن قازىرگى الەۋمەتتىك-پالسافالىق تۇجىرىمداماعا سايكەس كەلەدى.  وسى اراداعى ءبىر قاتتى ەسكەرىلۋگە ءتيىس ءجايت سول، باسقارىلاتىندار اراسىندا ەل مۇددەسىنە كوبىرەك جانى اشيتىندار جانە سونىڭ قورعالۋ جولىن ءدال بىلەتىندەر كوپ بولۋى ىقتيمال. ولار ساناسى، يلانىمى،  ۇستانىمى جاعىنان باسقارۋشىلارعا قاراعاندا، ءتىپتى، ەداۋىر جوعارى تۇرۋى مۇمكىن.

مەريتوكراتيا مويىندالعان قوعامدا وندايلار بيلەۋشىلەر قاتارىن تابيعي تۇردە جاڭعىرتىپ جاتار ەدى. ءبىزدىڭ دەموكراتيالىق قوعامدا دا سول ەكى توپ اراسىن ساياسي مادەنيەت دەلىنەتىننىڭ ۇيلەستىرىپ تۇرۋى عاجاپ ەمەس. ەندەشە وسىنى  مويىنداي وتىرىپ،  بۇگىنگى، جاڭا زامانعى ساياسي مادەنيەتتى تۇسىنۋگە تىرىسايىق...

قازاقتىڭ ساياسي كۇرەسىنىڭ ەۆروپالىق وركەنيەتكە ساي باعىت الىپ ايرىقشا  دامىعان كەزەڭى حح عاسىردان باستالدى. سوناۋ 1902 جىلى قازاق مۇددەسىن تالقىلاۋدى كوزدەپ، رۇقسات ەتىلمەگەن جيىن وتكىزۋگە تالپىنىس ورىن العان ەدى. سول ارەكەت - ۇلت ماسەلەسىن تۇڭعىش ورتاعا سالۋعا نيەتتەنگەندەر قاتارىنداعى مەدرەسە مۇعالىمى شاھماردان قوسشىعۇلوۆ پەن جەرگىلىكتى ءدىنباسى ناۋان حازىرەتتىڭ قامالىپ، اكىمشىلىك جولمەن جەر اۋدارىلۋىمەن اياقتالدى. ودان، وقىعاندارى باس بولعان قازاقتاردىڭ ايرىقشا ساياسي بەلسەندىلىگىن 1905 جىلعى ورىس رەۆوليۋتسياسىنىڭ دۇمپۋىمەن رۇقسات ەتىلگەن پەتيتسيالار بەرۋ ناۋقانى تۋعىزدى. تيىسىنشە راسىمدەلگەن تالاپ-تىلەكتەر جەر-جەردەن ۇكىمەتكە تولاسسىز اعىلدى. ەرەكشە بەلگىلىسى - قوياندى جارمەڭكەسىندە قابىلدانعان پەتيتسيا. وندا تۇجىرىمدالعان ساياسي وي  قازاق قايراتكەرلەرىنىڭ ساياساتتاعى  كۇرەستىڭ مۇلدەم تىڭ بەلەسىنە شىققانىن كورسەتەدى. جازباشا پەتيتسيا جولداۋ ءوز الدىنا، زاڭگەر باقىتجان قاراتاەۆ باستاعان قازاق دەلەگاتسياسى يمپەراتوردىڭ قابىلداۋىنا ارنايى كىرىپ، تالاپ-تىلەكتەرىن پاتشاعا تىكەلەي ءبىلدىردى. مۇنداي ارەكەتتەردىڭ العاشقى كەزدە بەلگىلى دارەجەدە ساياسي ەففەكتى بولدى: قازاق مەملەكەتتىك دۋمانىڭ العاشقى ەكى شاقىرىلىمىنا دەپۋتات سايلاي الدى، ياعني كۇرەستىڭ پارلامەنتتىك جولىنا دا ءتۇسىپ بايقادى. بۇل كەزدەردە قازاق - ەليتاسى دا، بۇقاراسى دا - تولىعىمەن وزگەلەر تاراپىنان باسقارىلاتىن، ياعني جەتەكتەگى حالىقتاردىڭ قاتارىندا ەدى.

مونارحيا قۇلاپ، ۇلت ماسەلەسىن شەشۋگە ساياسي مۇمكىندىكتەر كەڭىنەن اشىلعان كەزدە بارلىق كوزى اشىق ازاماتتار، اسىرەسە قالامگەرلەر ايرىقشا بەلسەندى ارەكەتتەر جاسادى. سوندا بوي كورسەتكەن ساياسي ءىس-داعدى مەن قالىپتاسقان تاجىريبەلەر بۇگىنگى بىزدەر  ءۇشىن اسا تاعلىمدى.  سودان بەرى جيناقتالعان ساياسي تاجىريبەنىڭ ءتۇرى كوپ، سان-الۋان. ماڭىزدى ساياسي داستۇرلەر بار. وزدەرىن  ۇلتتىق كۇرەس جولىنا ارناعان اعا ۇرپاقتىڭ الدەنەشە بۋىنى ولاردى ءتاپ-ءتاۋىر قالىپتاستىرىپ، بىزگە مۇرا ەتتى.

حالىق ىشىندەگى  ءتۇرلى الەۋمەتتىك قاۋىم مەن كوپتەگەن ءىرىلى-ۇساقتى الەۋمەتتىك توپتىڭ قيلى ارەكەتى بارىسىندا ۋاقىتىنا قاراي ءار ءتۇرلى ساياسي جانە مەملەكەتتىك قۇرىلىمدار بوي كورسەتكەن. اقپان رەۆوليۋتسياسىنان جانە قازان توڭكەرىسىنەن بەرگى كۇرەستەر ومىرگە اكەلگەن تاجىريبە تۇرلەرى بار. ۇزاق جىلدار بويى rوممۋنيستىك بيلىكپەن دامۋ بارىسىندا، بيلىككە ارالاساتىن ەليتانى قالىپتاستىرۋ جولىندا جانە جاڭا ساياسي ەليتانىڭ قىزمەتى ورايىندا جيناقتالعان ساياسي تاجىريبە تۇرلەرى بار. سولار ءبىزدىڭ بۇگىنگى جاڭا تۇرپاتتى ۇلتتىق قوزعالىسىمىزدا كورىنىس تاباتىن ساياسي مادەنيەتتىڭ دامۋىنا نەگىز بولىپ وتىر.

ۇلتتىق بىرلىكتى تۋ ەتكەن «الاش» پارتياسى مەن وعان قارسى كەلىپ، سوتسياليستىك تۇعىرناما ۇستانعان «ءۇش ءجۇز» پارتياسى قاتارىندا دا، تاپتىق ۇرانىمەن ءبارىن جەڭگەن كوممۋنيستىك پارتيا قاتارىندا دا ەلىن سۇيەتىن، قازاقتىڭ ۇزاق جىلدارعى ۇلتتىق قوزعالىسىنىڭ مۇراتتارىن كوزدەيتىن تالاي ازامات جان-تانىمەن ەڭبەك ەتتى. ىشتەرىندە قالام قايراتكەرلەرى مول بولدى. ولار ۇلت مۇددەسىن كۇيتتەدى. وزدەرىنىڭ ساياسي ۇستانىمدارى نەگىزىندە وتارشىلدىقپەن دە، اسىرە بولشەۆيزممەن دە، ءوزارا دا ۇزاق جانە تاباندى تۇردە كۇرەستى. سولاردى ءبىلۋ، ياعني اركىمنىڭ ءوزىن-ءوزى وتكەن كۇرەستەر تاريحىمەن تاربيەلەۋى ءبىزدىڭ ساياسي مادەنيەتىمىزدىڭ دارەجەسىن ايقىندايدى. باسقاشا ايتقاندا، كىم-كىمگە دە تاريحي تانىم قاجەت. سونىڭ نەگىزىندە ساياسي سانامىز قالىپتاسادى، قوعامىمىزدىڭ، ارقايسىمىزدىڭ الەۋمەتتىك زەردەمىز جۇيەلەنىپ، ساياسي باعدارىمىز ايقىندالادى، ساياسي ءتارتىبىمىزدىڭ ۇلگىلەرى كورىنىس تابادى.

قازىرگى تاڭداعى ساياسي سانانىڭ مازمۇنى - تاريحتان ەكشەپ الىنعان ساياسات جايىنداعى بىلىمدەر، يلانىمدار، تاجىريبەلەر مەن قۇندىلىقتاردان تۇرادى. سولار  وزارا توعىسىپ-قوسىلا كەلە - سانامىزدىڭ يدەولوگيالىق سيپاتىن قۇرايدى. ال ساياساتپەن نارلەنگەن سانامىزدىڭ يدەولوگيالىق سيپاتى جانە سول ساياسي سانا قالىپتاستىرعان كوزقاراس پەن ۇستانىمىمىز - بويىمىزداعى بارشا ءبىلىم-بىلىگىمىزدى ومىردەگى، ءىس جۇزىندەگى ساياسي جۇيەمەن سالعاستىرا كەلگەندە، - ساياسي باعدارىمىزدى ايقىنداۋعا جول سالادى.  ساياسي ۇدەرىسكە قاتىسۋعا سول جەتەلەيدى.

جوق، دۇرىسىندا، باعدار ايقىنداۋ - ساياسي سانانىڭ  ساياسي مادەنيەتتەگى مىنەز-قۇلىقتىق، اسەرشىلدىك قۇرامداس بولىگى عانا. وسىلاردىڭ ءبارى قۇيىلىسا كەلە، ادامداردىڭ ساياسي مىنەز-قۇلقىنىڭ ءتارتىبىن ايقىندايدى. اركىمدى ساياساتتاعى ۇدەرىسكە قاتىسۋعا باستايتىن سول. ياعني، ادامداردىڭ ساياساتتاعى ءتارتىبى ساياسي قىزمەتىندە كورىنىس تابادى، كۇندەلىكتى ءىس-داعدىداعى ساياسي مادەنيەتىنىڭ دەڭگەيىن كورسەتەدى.

بارشامىزعا بەلگىلى، قازاق اراسىندا جاڭا ۇلتتىق قوزعالىستار قايتا قۇرۋ ساياساتى ارايىمەن تۋا باستادى. ۇلتتىق مۇددەنى قورعاۋعا باعىتتالعان كۇرەس مەملەكەتتىك تاۋەلسىزدىك العاننان كەيىن دە توقتاماي، ءار سيپاتتا ءجۇردى، بىردە ورىستەپ، بىردە باسەڭسىدى، بىراق توقتالعان جوق. سەبەبى، حالىقارالىق ەرەجەلەر تۇرعىسىنان بىزدە ۇلتتىق مەملەكەت شاڭىراق كوتەردى دەپ ەسەپتەلگەنىمەن، ءىس جۇزىندە، ولاي بولماعان-دى. مۇنى ۇلتتىق كۇشتەر دەر كەزىندە-اق كورىپ-ءبىلىپ تۇرسا دا، ءوز ۋاقىتىندا ۇيىمداسقان نارازىلىق بىلدىرە المادى.

بارشاعا ءمالىم، قازىرگى وپپوزيتسيالىق قوزعالىس 1995 جىلعى كونستيتۋتسيا نەگىزىندە قالىپتاسقان بيلىك تۇرپاتىنا قارسىلىق تۇرىندە ورىستەگەن. سوعان دەيىن تۇنشىعىڭقىراپ كەلە جاتقان ۇلتتىق قوزعالىس تا، اقىرى، سول جىلداردان باستاپ، قايتا تۇلەۋ ارەكەتتەرىن جاسادى.

مۇنىڭ كوتەرىلۋى زاڭدى ەدى، ويتكەنى عاسىرلار اۋىسىپ جاتقان شاقتاعى بيلىكتىڭ ۇلتتىق مۇددەنى قورعاۋ دارەجەسى قارىن اشتىراتىن. قازاقتىڭ ۇلتتىق مۇددەسىن وپپوزيتسيا دا ويلاي قويماعان-دى. ولاي دەيتىنىمىز، ەكى تاراپتىڭ دا جەتەكشى رولدەرىندە نەگىزىنەن جالپىادامزاتتىق، ءتىپتى تۇسىنىكتىرەك ايتقاندا، ورىسشىلدىق ۇستانىمداعى ازاماتتار جۇرگەن-ءدى.  ال «الەم ازاماتتارىندا»، ياعني  كوسموپوليتتەردە وتان بولمايدى، ولارعا قازاق مۇددەسى جان اۋىرتارلىق شارۋا ەمەس. ماسەلەن، قالامگەرلەر ەمىنە قاراپ، كوپ ءۇمىت ارتاتىن بيلىكتىڭ جوعارعى بۋىنىنداعى ءبىر ساندۋعاشتىڭ قوعام تىرشىلىگىنەن ۇلتتىق بەلگىنى ىزدەۋشىلىكتى، قازاقتىڭ ۇلتتىق مەملەكەتى بولۋىن كوكسەۋدى وتكەن عاسىردىڭ سارقىنشاعىنا بالايتىن  ساۋەگەيلىگىن كۇنى بۇگىنگە دەيىن اۋزىنان تاستاماي جۇرگەنى قازىر ەشكىمگە قۇپيا ەمەس...

بىراق بۇدان وپپوزيتسيادا، نەمەسە ۇكىمەتتە ۇلت مۇددەسىن ويلايتىن ازاماتتار جوق دەگەن ۇعىم تۋماۋعا كەرەك. ەكى جاقتا دا ونداي قايراتكەرلەر جەتكىلىكتى. تەك ولاردىڭ ءىس-ارەكەتتەرى تۇساۋلى، كوزگە كورىنبەيدى. سول سەبەپتى دە ۇلتتىق قوزعالىس جاڭاشا جاڭعىرعان-دى.

الايدا، وكىنىشتىسى، ۇلت وتانشىلدارى قاتارىندا قالامگەرلەر جوققا ءتان. بالكىم، سولاردىڭ جەكە-دارا دا، ۇيىم رەتىندە دە اتسالىسپاۋىنان شىعار، ۇلت وتانشىلدارى ءار باسقوسۋىن كوبىنە ىرىڭ-جىرىڭعا اينالدىرۋمەن كەلەدى. دەگەنمەن، نەگىزگى سەبەپ - تىلگە تيەك ەتكەن  ساياسي مادەنيەتىمىزدىڭ ۇلت وتانشىلدارى بويىنداعى كەمشىندىگىنەن بە دەيمىن. تولەرانتتىلىق، ياعني وزگە كوزقاراسقا توزىممەن قاراۋ، پىكىر الۋاندىعىن مويىنداۋ، سونداي-اق ۇستامدىلىق، اتا-بابالاردىڭ سوزگە توقتاۋ قاسيەتىن يگەرۋ ۇلتتىق قوزعالىستاعى ازاماتتارعا، قالامگەرلەرگە، ءتىپتى، قاي-قايسىمىزعا دا قاجەت-اق.

ءبىر سوزبەن ايتقاندا، ارقايسىمىزعا ءوز-ءوزىمىزدى تاريحپەن تاربيەلەۋ ءلازىم. اسىرەسە قالام قايراتكەرلەرىنە. بيلىكتىڭ، ءتۇرلى قوزعالىستاردىڭ، ساياسي پارتيالاردىڭ، ۇكىمەتتىك ەمەس ۇيىمداردىڭ  قازاق ماسەلەسىنە كوزقاراسى دۇرىس باعىتتا جانە قاجەت دەڭگەيدە بولۋىنا اسەر ەتۋ ءۇشىن دە سولاي ەتۋ ءلازىم. بۇل رەتتە اقىن-جازۋشىلار ۇلتىمىزدىڭ ەلدىك ماسەلەلەرىن وزدەرىنىڭ ۇيىمىندا قاراستىرىپ، قاجەتتى وي-تۇيىندەر قورىتىپ تۇرسا ابزال بولار ەدى. ءسويتىپ، «ۇجىمدىق بۇقار جىراۋ» پىكىرىن وكىمەت پەن قوعام نازارىنا ۇسىنىپ وتىرسا - ورتاق ىسكە كوپ پايداسى تيەرى ءسوزسىز. سوندا ەلىمىزدەگى كۇللى اعىمنىڭ مۇنداي قۇبىلىسپەن ساناسۋى مۇمكىن-اۋ، ءارى ونداي ادەتتىڭ بۇگىنگى ساياسي مادەنيەتىمىزدىڭ تىنىنە توقىلىپ، داستۇرگە اينالىپ كەتۋى عاجاپ ەمەس-اۋ دەگەن دە وي كەلەدى.

شىنتۋايتىندا، مۇنىمنىڭ ورىندالۋى ەكىتالاي قيال ەكەنىن  ۇعامىن، ويتكەنى ۇلتتىق قوزعالىستىڭ جاي-كۇيى وسى ۋاقىتقا دەيىن قالامگەرلەر ۇيىمىن تولعانتقان ەمەس، بۇل انىق.  سويتە تۇرا، بۇل ۇيىمدى باسقارۋشىلار وزدەرىنە زامان تالابى تۇرعىسىنان قاراعىسى كەلمەيدى. ال بۇعان كوز جۇما بەرۋگە بولمايدى. مەنىڭ ويىمشا، قوعامنىڭ  وزەكتى پروبلەمالارىنان بويدى اۋلاق سالۋشىلىق، ونىڭ بۋىرقانعان تىنىس-تىرشىلىگىنەن بۇلايشا تىم بەيتاراپ، تىم تىس قالا بەرۋشىلىك جالعانا بەرۋگە ءتيىس ەمەس. كەيبىر قالامداستارىمىزدىڭ «ساياساتتان تىس تۇرماق» كوزقاراسى، تۋراسىن ايتقاندا، بيلىك ىعىنا كوزسىز جىعىلۋشىلىق تۇرپاتتاعى ۇستانىمى - مەملەكەتىمىزدىڭ تاۋەلسىزدىگىن باياندى ەتۋگە اتسالىسۋ تۇرعىسىنان قاراعاندا - بۇرىس تا زالالدى عوي دەپ ويلايمىن. بىراق، ءتۇپتىڭ تۇبىندە، بۇگىن بۇعىپ ءجۇرىپ، ەرتەڭ «دايىن اسقا تىك قاسىق» بوپ كەلەتىن سولاردىڭ ۇتىسقا شىعاتىنى دا ابدەن مۇمكىن ەكەنى دە ويعا كەلەدى...

دەگەنمەن وڭ وزگەرىستەن ۇمىتتەنەم: ويتكەنى ۇلت مۇددەسىن قورعاۋشىلار مەن ۇلت نامىسىن جىرتۋشىلار ىشىنەن زيالى ويدىڭ ۇستەمدىگىنە نەگىزدەلگەن  مەريتوكراتيانى ورنىقتىرۋعا قىزمەت ەتەتىن «ۇجىمدىق بۇقار جىراۋ» داۋسىنىڭ ەستىلمەۋى مۇلدەم بەيتابيعي جانە وعاش ءجايت بولار ەدى...

«اباي-اقپارات»