الاش قايراتكەرى بياحمەت شەگەدەكۇلى سارسەنوۆ تۋرالى العاش رەت سوناۋ وتكەن عاسىردىڭ 70-جىلدارى اكەم مارقۇمنان ەستىگەن بولاتىنمىن. ول جىلدارى «باقساي» كەڭشارىنىڭ شاعىن فەرما ورتالىعىندا كىتاپحانانىڭ اشىلۋى بىزدەر سياقتى ويىن بالالارى ءۇشىن ۇلكەن وقيعا ەدى. سول كىتاپحانادان اكەم س.سەيفۋلليننىڭ  1977 جىلى «جازۋشى» باسپاسىنان جارىق كورگەن «تار جول، تايعاق كەشۋ» اتتى تاريحي-مەمۋارلىق رومانىن الىپ كەلىپ، از-اق كۇندە وقىپ بىتىرگەنى ەسىمدە. داستارحان باسىندا «بۇل كىتاپتا جەرلەستەرىمىز، «الاشورداشىل» س.قاراتىلەۋوۆ، ا.كەنجيندەر تۋرالى، ءبىر قىزىعى كەلىن گۇلشارانىڭ اكەلەرى دە اتالادى ەكەن»،- دەپ اڭگىمەنىڭ ۇشىن شىعاردى. اجەمىز ەلەڭ ەتە ءتۇسىپ، «ە-ە، قۇدالارىمىزدى باياعى باي-قۇلاق»،- دەگەن بولار دەپ ەرىنىن ءبىر سىلىپ ەتكىزىپ، تەرلەپ-تەپشىپ شايىن سوراپتاي ءتۇسىپ، «سوندا حۇكىمەت نە دەيدى، ولاردىڭ ارۋاعىن قوزعاپ»،- دەدى. كوممۋنيست اكەمىز اجەمىزگە «نە دەسىن»،- دەپ دۇڭكە ەتە ءتۇستى. سونىمەن داستارحان باسىنداعى «قۇدامىز تۋرالى» اڭگىمە ءتامام بولعان سياقتى.

...بۇل اڭگىمەدەن كەيىن وسى كىتاپقا دەگەن قىزىعۋشىلىعىم وياندى. كىتاپتى وقي وتىرىپ العاش رەت «الاش»، «الاشوردا»، ا.بايتۇرسىنوۆ، ءا.بوكەيحانوۆ، م.دۋلاتوۆ، ب.سارسەنوۆ ت.ب. ەسىمدەرىمەن تانىسقانمەن، ولاردىڭ بارلىعى دا جاۋ لاگەرىندە بولعان دەگەن تۇسىنىك قالىپتاسقانى دا جاسىرىن ەمەس.

عاليحان سارسەنوۆتىڭ شىمكەنت قالاسىندا تۇرعان گروموۆ كوشەسىنىڭ №26 ءۇيى.

عاليحان بياحمەتۇلى سارسەنوۆ

ۇشقىش عاليحان

بياحمەت سارسەنوۆ

ەس جيىپ، ەتەك جيعاننان كەيىن باياعى اڭگىمەنى اكەم ءوزى ايتىپ بەرگەن. الاشورداشىل بياحمەت سارسەنوۆتىڭ تۋعان ءىنىسى جاناحمەتتىڭ قىزى گۇلشارا اكەيدىڭ نەمەرە ءىنىسى پاريحقا تۇرمىسقا شىققان. پاريح كوكەمىزدىڭ اكەسى تابىلدى ءبىزدىڭ اتامىز احمەتتىڭ  تۋعان اعاسى بولاتىن. كوكەمىز الماتى قالاسىنداعى قازاق پوليتەحنيكالىق ينسيتۋتتىن ينجەنەر، گۇلشارا جەڭەشەمىز س.م.كيروۆ اتىنداعى قازاق مەملەكەتتىك ۋنيۆەرسيتەتىن گەولوگ-گەوگراف ماماندىقتارى بويىنشا تامامداعان. وقۋلارىن اياقتاعان جاس مامانداردى جولدامامەن گۋرەۆ (اتىراۋ) وبلىسى شارۋاشىلىقتارىنا جىبەرەدى. پاريح كوكەمىز 60-جىلدىڭ ورتاسىنا دەيىن يندەر اۋدانىنىڭ «پۋت يليچا» كەڭشارىندا باس ينجەنەر قىزمەتىندە بولدى. كەيىن الماتى قالاسىنا قونىس اۋداردى. پاريح الدوڭعاروۆ 1979 جىلى الماتى قالاسىندا قايتىس بولدى. اتاسى الدوڭعار تۋرالى بىرەر ءسوز ول اتىراۋ وڭىرىنە بەلگىلى مەككەگە ءۇش رەت بارعان قاجى، ەل اراسىندا «باندى اتانعان اتاقتى امانعاليدىڭ» اتاسى. الدوڭعار قاجى قاراقۇلۇلىنىڭ مەككەگە بارۋى جونىندەگى ماتەريالدار قازاقستان رەسپۋبليكاسى ورتالىق مەملەكەتتىك مۇراعاتىنىڭ 78-قورىندا ساقتالعان. جەڭەشەمىزدىڭ اكەسى جاناحمەت  ۇستازدىق قىزمەت اتقارعان، اسا مادەنيەتى، مۇسىلمانشىلدىققا بەرىك كىسى بولعان.

ابايتانۋشى عالىم قايىم مۇحامەدحانوۆ بياحمەت سارسەنوۆتىڭ سەمەي مۇعالىمدەر سەمينارياسىنا 1905 جىلى، ال ونىڭ ءىنىسى جاناحمەتتىڭ 1908 جىلى وقۋعا تۇسكەنى جايلى جازادى. جانۇيالىق البومدا جاناحمەت سارسەنوۆتىڭ 1908-1912 جىلدار ارالىعىندا وقىعاندىعىن ايعاقتايتىن فوتو سۋرەت ساقتالعان.

تاريحتان بەلگىلى 1917 جىلعى اقپان رەۆوليۋتسياسىنان  سوڭ پاتشا تاقتان ءتۇسiپ، ۋاقىتشا ۇكiمەت ورناعان تۇستا قازاق دالاسىندا دا جۇمىسشى،  شارۋا جانە سولدات دەپۋتاتتارى كەڭەستەرi, قازاق كوميتەتتەرi جانە زەمستۆولىق باسقارمالارى سياقتى جاڭا بيلiك تارماقتارى ومiرگە كەلدى. 1917 جىلدىڭ كوكتەمiندە ەلدە جاپپاي وبلىستىق، ۋەزدiك جانە بولىستىق دەڭگەيدە قازاق كوميتەتتەرiنiڭ قۇرىلا باستاۋىنا بايلانىستى، ەلدىك مۇددەنى كوزدەگەن الاش قايراتكەرلەرiنiڭ شاقىرۋىمەن بياحمەت سارسەنوۆ سەمەي قالاسىنا كەلەدi. ەل ومiرiندە ورىن الىپ جاتقان الاساپىران ساياسي جاعدايعا بايلانىستى وسى جىلدىڭ 7 ناۋرىزىندا سەمەي وبلىستىق قازاق كوميتەتi قۇرىلىپ، بياحمەت سول كوميتەتتiڭ باسقارماسىنا مۇشەلiككە سايلاندى. وكىنىشكە قاراي بياحمەت سارسەنوۆ 1921 جىلى 36 جاسىندا وبا دەرتىنە شالدىعىپ، مەزگىلسىز قايتىس بولدى.

سارسەنوۆتەر اۋلەتىنە قىسقاشا توقتالا كەتسەك. باي شەگەدەكتiڭ ەكi ايەلiنەن سەگىز ۇل، 4 قىز تارايدى. وسى سەگىز ۇلدىڭ iشiندە بياحمەت، جاناحمەت، حالەل، دالەل جانە سالىق ورىسشا-قازاقشا وقىعان، ساياسي ساۋاتتى ازاماتتار بولدى.  تاعى ءبىر ەرەكشە ەكپىن ءتۇسىرىپ ايتارىمىز، تاريحتان بەلگىلى سارسەنوۆتەر اۋلەتى الاش قوزعالىسىنا بەلسەنە قاتىناسقان.

2000-2003 جىلدارى الماتى قالاسىندا عىلىمي جۇمىستارىممەن جۇرگەن كەزىمدە ۋاقىت تاۋىپ، پاريح  كوكەمىزدىڭ شاڭىراعىنىڭ اماندىق-ساۋلىعىن ءبىلىپ شىعۋعا باس سۇعىپ تۇراتىنمىن. بىردە جەڭەشەم گۇلشارا شاي ۇستىندە اكەسى جاناحمەت، ونىڭ اعاسى بياحمەت تۋرالى اڭگىمە قوزعادى. اڭگىمە اراسىندا جانۇيالىق البومدى الدىرىپ، اكەسىنىڭ سەمەي سەمينارياسىندا وقىپ جۇرگەندەگى سۋرەتىن كورسەتىپ، كەلەسى بەتتەگى سۋرەتتەگى جاس جىگىتتىڭ بەينەسىنە ءۇنسىز قاراپ، ءبىر كۇرسىندى دە اڭگىمەسىن ودان ءارى جالعاستىردى. سۋرەتتەگى جاس جىگىت اكەسىنىڭ اعاسى بياحمەتتىڭ جالعىز ۇلى عاليحان ەكەن. اكەسى ەسىمىن الاش كوسەمى ءاليحاننىڭ قۇرمەتىنە عاليحان قويعان. ونىڭ قيىن تاعدىرى تۋرالى جەڭگەمىزدىڭ ايتۋىنشا عاليحان اعاسى دا كەڭەس وكiمەتi كەزiندە «الاشورداشىل»، «ۇلتشىلدىڭ بالاسى» دەگەن اتاققا يە بولىپ ءبىرتالاي، قىسىم مەن تەپەرىش كورگەن. 0ل 1918 جىلى دۇنيەگە كەلگەن. ال عاليحان سارسەنۇلى 1995 جىلى ءوز قولىمەن تولتىرعان ءومىربايانىندا «1917 جىلى دۇنيەگە كەلدىم» دەپ  جازادى. دەگەنمەن دە، 1931 جىلدىڭ 3 اقپانىندا مۇعالىم جاناحمەت سارسەنوۆكە سەمەي ولكەلىك كووپەراتيۆتىك تەحنيكۋمىنىڭ ديرەكتورى ستاشەۆسكيدىڭ  بەرگەن №195 انىقتاماسىندا عاليحاندى 13 جاستا دەپ كورسەتەدى. جاستاي جەتىم قالعان عاليحان اكەسىنىڭ ءىنىسى جاناحمەتتىڭ تاربيەسىندە بولعان. ول 1925 جىلى مەكتەپ-مەدرەسەسىنىڭ ءبىرىنشى سىنىبىن اياقتاعان. 1926 جىلى سەمەيدەگى №6 مەكتەپتىڭ 3 سىنىبىن ءبىتىرىپ شىعادى. سۇم زاماننىڭ كەرىتارتپا ساياساتىنىڭ سالقىنىمەن بۇل مەكتەپتەن «الاشورداشىلدىڭ» بالاسى دەگەن جەلەۋمەن وقۋدان شىعارىلادى. 1931-32 جىلدارى قالاداعى يرريگاتسيا تەحنيكۋمىندا وقيدى، اعاسى دالەلدىڭ قايتىس بولۋىنا وراي وقۋىن الماتىداعى تەحنيكۋمدا جالعاستىرادى. 1934 جىلى ەكى بىردەي ينستيتۋتتا، ياعني قازاق كوممۋنيستىك جۋرناليستەر جانە تاۋ-كەن ينستيتۋتىنىڭ گەولوگيا-بارلاۋ فاكۋلتەتىندە ءبىلىم الادى. 1936-39 جىلدارى تامبوۆ قالاسىنداعى اۆيامەكتەپتە ۇشقىش-يسترەبيتەل ماماندىعىندا وقيدى. 1939 جىلى اسكەري ءبىلىمىن جەتىلدىرۋ ماقساتىندا تەڭىز اۋە كۇشتەرى كۋرسىندا وقۋىن جالعاستىرعان. اكەسiنىڭ الاشوردا ۇكiمەتiنە بەلسەندى قىزمەت ەتكەنى ءۇشىن، وعان سەنiمسiزدiك ءبىلدiرiلىپ، جاس ۇشقىشقا ۇشۋعا رۇقسات بەرiلمەگەن. وكىنىشكە وراي «الاشورداشىلدىڭ بالاسى» دەگەن اتاق، ىزىنەن قالماي ساياسي سەنىمسىز كادر رەتىندە اسكەري بولىمگە جىبەرىلمەدى. 1940-41 جىلدارى  اەروكلۋبتا ۋ-2 سامولەتىنىڭ نۇسقاۋشىسى بولىپ قىزمەت اتقاردى. اسكەري اتاعى كاپيتان. بۇعان جاسىماعان  تالانتتى جاس 1940 جىلى موسكۆانىڭ شەتەل تىلدەرى ينستيتۋتىنىڭ فرانتسۋز، اعىلشىن جانە نەمىس تىلدەرى فاكۋلتەتىنىڭ سىرتتاي ءبولىمىن اياقتاعان. ءتىل مامانى رەتىندە اعىلشىن، فرانتسۋز جانە نەمiس تiلدەرiندە ەركiن سويلەگەن. گۇلشارا جەڭگەمىزدىڭ ايتۋىنشا سوعىستا تۇتقىنعا ءتۇسىپ، ودان قاشىپ شىققان سوڭ گوللاندياداعى قارسىلاسۋ مايدانىنىڭ ساربازدارى قۇرامىندا ۇرىس قيمىلدارىنا قاتىناسقان.

سوعىس اياقتالعان سوڭ 1945 جىلدىڭ تامىز ايىنان باستاپ نەمىس، فرانتسۋز، اعىلشىن تىلدەرىنىڭ ءتىلماشى رەتىندە ءۇش جىل گوللانديا (نيدەرلانديا) مەملەكەتىنىڭ اۋماعىندا كەڭەس ۇكىمەتى تاراپىنان قۇرىلعان ايىرىقشا توپپەن بىرگە اتالعان مەملەكەتتىڭ امستەردام، روتەردام، ۋترەحت قالالارىندا جۇمىس جاسادى. بۇل توپتىڭ نەگىزگى مىندەتى مەن ماقساتى ەكىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىس ۋاقىتىندا فاشيستىك گەرمانيا تاراپىنان ەرىكسىز جۇمىسقا الىنعان كەڭەس ەلى تەرريتورياسىنداعى ۋكرايندىقتار مەن بەلورۋستاردى جانە ءولىم لاگەرىندەگى سوعىس تۇتقىندارىن ەلدەرىنە قايتارۋ بولاتىن. سونىمەن، 1945-48 جىلدارى سوعىس تۇتقىندارىن ەلدەرiنە قايتارۋ تۋرالى حالىقارالىق كوميسسيالاردىڭ بiرiنiڭ قۇرامىندا تiلماشتىق قىزمەت اتقارادى. سول كەزدە ول نيدەرلاند مەملەكەتىنىڭ بۇرىنعى كورولiنiڭ ورتانشى قىزى، حانشايىم يوكە مۋلدەرسپەن تانىسىپ، تاعدىردىڭ جازۋىمەن وعان ۇيلەنەدى. ولار 1947 جىلى حەرات ەسىمدى ۇل سۇيەدى. بۇل تۋرالى جۋرناليست ج.قاناپينا (ينفورمبيۋرو) «تۋركەستانتسى ۆو ۆتوروي ميروۆوي ۆوينە: يز پلەنا ۆ سوپروتيۆلەنيە» اتتى  ماقالاسىندا تاريح عىلىمدارىنىڭ دوكتورى، پروفەسسور گ.مەڭدىقۇلوۆانىڭ فرانتسيا ارحيۆىنەن ع.سارسەنوۆتىڭ كورولدىڭ ورتانشى قىزىنا ۇيلەنگەنى تۋرالى مالىمەتتىڭ ساقتالعانى جونىندە دەرەك كەلتىرەدى.

بۇل دەرەكتەردى عاليحان بياحمەتۇلى 1995 جىلدىڭ 9-ماۋسىمدا ءوز قولىمەن تولتىرعان ءومىربايانىندا جازىپ، راستايدى. الايدا 1940-45 جىلدار ارالىعىنداعى قىزمەتى تۋرالى ەشقانداي مالىمەت بەرمەيدى. بىراق تا ۇلى وتان سوعىسىنىڭ ارداگەرىمىن دەپ جازادى. سونداي-اق، ونىڭ 8 وردەن، 13 مەدالمەن ماراپاتتالۋى كوپ نارسەنى ايعاقتايدى دەگەن پىكىردەمىز. بۇلاردىڭ بارلىعىن بەيبىت كەزەڭدە الۋى مۇمكىن ەمەس ەكەندىگى بەلگىلى.

سونىمەن 1948 جىلى عاليحان بياحمەتۇلى ەلگە ايەلi مەن بالاسىن الىپ كەلە جاتقان كەزدە شەكارادا تەكسەرىپ، جاس نارەستەلi يوكە شەتەل ازاماتى بولعاندىقتان شەكارادان وتە الماي، كەڭەس ۇكىمەتىنىڭ قاتىگەز دە قاتاڭ زاڭدارىنىڭ تارماقتارىنا «بيوگرافياسى مەن گەوگرافياسى» ساي كەلمەي، پۇشايمان بولىپ كەرi قايتادى. 1948 جىلى عاليحان بياحمەتۇلى شىمكەنت جاقتا اننا دۋبوۆا دەگەن ورىس قىزىمەن تانىسىپ، ۇيلەنەدi. شاڭىراقتا ءۇش ۇل دۇنيە ەسىگىن اشادى. جانۇياسى تۋرالى تۇڭعىش ۇلى 1992 جىلى كىسى قولىنان وپات بولعاندىعىن، ەكىنشى ۇلى 21 جاسىندا (1971) قايتىس بولعانىن،  ءۇشىنشى ۇلى اناسىمەن رەسەيدىڭ تۆەر قالاسىندا تۇراتىندىعىن جازادى. عاليحان بياحمەتۇلى ەلگە كەلگەنەن كەيىن ورتا مەكتەپتەردە شەت ءتىلى مۇعالىمى جانە وڭتۇستىك قازاقستان وبلىسى گازەتتەرىندە جۋرناليست قىزمەتتەرىن اتقارعان. 1977 جىلى زەينەتكەرلىككە شىققان. ءبىر قىزىعى 1950 جىلداردىڭ اياعىندا عاليحاننىڭ اتىنا موسكۆاداعى شەتەلدiك ەلشiلiكتەن ارنايى شاقىرتۋ قاعازى كەلەدى. ونى شاقىرتۋشىلار – موسكۆاعا حالىقارالىق دەلەگاتسيا قۇرامىندا كەلگەن  سوناۋ گوللانديادا قالعان ايەلى يوكە مەن ۇلى حەرات ەكەن. موسكۆاعا بارا الماۋ سەبەبىن ءوزىنىڭ اۋرۋلى ەكەندىگىمەن تۇسىندىرەدى.  بىراق تا وكىمەت تاراپىنان رەسمي رۇقسات بولماعان سوڭ ولاردىڭ ءجۇزiن كورە الماۋى دا مۇمكىن دەگەن پىكىردى دە جوققا شىعارۋعا بولماس. سول كەزەڭدەگى كەڭەس ۇكىمەتى تاراپىنان ازاماتتارعا قاتاڭ باقىلاۋ بولعاندىعى بۇگىنگى كۇندەرى قۇپيا ەمەس ەكەندىگى بەلگىلى. شىمكەنت قالاسىنىڭ اباي اۋدانىندا تۇراتىندىعىن جازادى. بۇل دەرەكتەردى بۇگىنگى كۇندەرى سەمەي قالاسىندا تۇراتىن جاناحمەتتىڭ نەمەرەسى ءامىرتاي ءالىمحانۇلىنىڭ جەكە ارحيۆىنەن العان بولاتىنمىن.

بياحمەتتىڭ تالايلى تاعدىرلى ۇلى  82 جاسىندا 2000 جىلى شىمكەنت قالاسىندا قايتىس بولدى.

...الاشتىقتار ەركەلەتە «بياش» اتاعان بياحمەتتىڭ جالعىز ۇلى عاليحاننىڭ قيلى تاعدىرى وسىلاي ۇزىلەدى.

اققالي احمەت، ح.دوسمۇحامەدوۆ اتىنداعى اتىراۋ مەملەكەتتىك ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ پروفەسسورى، تاريح عىلىمدارىنىڭ دوكتورى

Abai.kz