تاۋەلسىزدىك العانىمىزعا جيىرما جىل­­عا جۋىق ۋاقىت وتكەنىنە قاراماستان، قازاق حالقىنىڭ شىعۋ جانە قالىپتاسۋ تاريحى ءالى كۇنگە دەيىن ءارتۇرلى ەتنوگەنەتيكالىق جانە ەتنو-ساياسي ماسەلەلەر توڭىرەگىندە ايتىس-تارتىستار تۋعىزىپ، عىلىمي نەگىزى بەرىك ەمەس، بىرجاقتى تاريحي بولجامدارعا جول اشۋدا. مۇنىڭ، ارينە، وزىندىك سەبەپتەرى بار. ولاردىڭ بارىنە توقتالىپ جاتپاي، ەڭ باستىلارىنىڭ بىرىنە نازار اۋدارار بولساق، قازاق حالقىنىڭ ەتنيكالىق تاريحىنا قاتىستى پىكىر بىلدىرۋشىلەر ناق­تى جانە امبەباپ، ءار ءتۇرلى عىلىمدار سا­لاسىنداعى مامانداردىڭ عىلىمي ىزدەنىس­تەرىنىڭ نەگىزىندە تاريحي-سالىستىرمالى زەرت­تەۋلەر جۇرگىزۋ قاجەتتىگىن ەسكەرە بەرمەيدى. قازاق تاريحى وسىنداي جولمەن جا­زىلعاندا عانا ءبىر ىزگە ءتۇسىپ، جۇيەلى سيپات الاتىنىن ۇمىتپاۋىمىز كەرەك ەدى. وكى­نىش­كە وراي، اسىرەسە ەجەلگى جانە ورتا عا­سىر­لارداعى تاريحي كەزەڭدەردى زەرتتەۋدەگى مۇنداي باعىتتاعى ىزدەنىستەرىمىز ءالى دە ماردىمسىز.

تاۋەلسىزدىك العانىمىزعا جيىرما جىل­­عا جۋىق ۋاقىت وتكەنىنە قاراماستان، قازاق حالقىنىڭ شىعۋ جانە قالىپتاسۋ تاريحى ءالى كۇنگە دەيىن ءارتۇرلى ەتنوگەنەتيكالىق جانە ەتنو-ساياسي ماسەلەلەر توڭىرەگىندە ايتىس-تارتىستار تۋعىزىپ، عىلىمي نەگىزى بەرىك ەمەس، بىرجاقتى تاريحي بولجامدارعا جول اشۋدا. مۇنىڭ، ارينە، وزىندىك سەبەپتەرى بار. ولاردىڭ بارىنە توقتالىپ جاتپاي، ەڭ باستىلارىنىڭ بىرىنە نازار اۋدارار بولساق، قازاق حالقىنىڭ ەتنيكالىق تاريحىنا قاتىستى پىكىر بىلدىرۋشىلەر ناق­تى جانە امبەباپ، ءار ءتۇرلى عىلىمدار سا­لاسىنداعى مامانداردىڭ عىلىمي ىزدەنىس­تەرىنىڭ نەگىزىندە تاريحي-سالىستىرمالى زەرت­تەۋلەر جۇرگىزۋ قاجەتتىگىن ەسكەرە بەرمەيدى. قازاق تاريحى وسىنداي جولمەن جا­زىلعاندا عانا ءبىر ىزگە ءتۇسىپ، جۇيەلى سيپات الاتىنىن ۇمىتپاۋىمىز كەرەك ەدى. وكى­نىش­كە وراي، اسىرەسە ەجەلگى جانە ورتا عا­سىر­لارداعى تاريحي كەزەڭدەردى زەرتتەۋدەگى مۇنداي باعىتتاعى ىزدەنىستەرىمىز ءالى دە ماردىمسىز.

بۇگىنگى كۇنى جازىلىپ جاتقان تاريح بىرىنشىدەن، ۇزاق ۋاقىت قالىپتاسقان ەۋروتسەنتريستىك قاتە تۇجىرىمداردان ءالى كۇنگە دەيىن باس تارتا الماي وتىرسا، ەكىنشىدەن، ەجەل­گى جانە ورتا عاسىرلارداعى تاريحى­مىز­عا قاتىستى دەرەكتەردىڭ جەتكىلىكسىزدى­گى­نەن، اسىرەسە، ءوزى­مىز­دىڭ كوشپەلى بابالا­رى­مىز قال­­دىرعان ناقتى جازبا جىلنامالار­دىڭ جوقتىعىنان وتكەنىمىزدى بايانداۋ ءتا­رىزدى اسا جاۋاپتى ماسەلەدە ءار ءتۇرلى ءۇستىرت، پۋبليتسيستيكالىق سيپاتتاعى بولجامدار مەن تۇجىرىمدارعا مۇمكىندىك بەرىلدى. ءيا، بۇگىندە تاريحىمىز تۋرالى اركىم ويى­نا نە كەلسە سونى ايتاتىن، اق پەن قا­را­نى ەشكىم اجىراتا المايتىن كەزەڭگە اياق باستىق. ونىڭ ۇستىنە قازىرگى با­سى­لىمدا جارىق كورەتىن عىلىمي پىكىرلەر عالىمداردىڭ ءبىرىن-ءبىرى بىرىڭعاي ماق­تاۋ­مەن جانە ولار­دىڭ جا­رىق كورگەن جۇمىستارىن كوتەر­مە­لەپ كورسەتۋمەن شەكتەلەتىن بولىپ الدى.

تاريحتى جازۋشىلار ەسكەرە بەرمەيتىن تاعى ءبىر ماڭىزدى ماسەلە، قازاق دەگەن كەڭ­پەيىل دە جومارت حالىقتىڭ تاريحىن جازۋ­عا بەت بۇرعان ادام، ەڭ الدىمەن، ءوزىنىڭ ءجۇ­رەگىن پەندەشىلىك جانە باسقالارعا دەگەن وشپەندىلىك پيعىلدان تازالاپ الۋى كەرەك. ۇلتىمىزدىڭ ءبىرتۇتاس تاريحىن بەلگىلى ءبىر ءجۇزدى نەمەسە ناقتى قازاق تايپاسىن باس­قالارىنان اسپانداتا اسىرا دارىپتەۋ جانە وزىنە ۇنامايتىنداردى كەمسىتۋ نەمەسە مۇقاتۋ تۇرعىسىنان جازۋعا ەشكىمنىڭ قا­قى­سى جوق. وتكەنىمىزدى شۇقشيا زەرتتەۋ، ۆ.بار­تولد ءتارىزدى نايمانداردى، كەرەي­لەر­دى، دۋلاتتاردى «ولار تۇركىلەر ەمەس، موڭعولدار بولاتىن» دەپ ماسەلەگە ءۇستىرت قاراۋدان دا ساقتانعانىمىز ءجون.

مۇنداي ۇستانىمداردىڭ نەگىزسىزدىگىن، تىپتەن حالقىمىز ورىسقا باسىبايلى وتار بولىپ وتىرعان 1897 جىلدىڭ وزىندە-اق قا­زاق اراسىندا بولىپ، حالقىمىزدىڭ قادىر-قاسيەتىن ورىندى باعالاي بىلگەن ورىس عا­لىمى ن.اريستوۆ ادىلدىكپەن ايتىپ كەتكەن ەدى. وكىنىشكە قاراي، بۇگىندە ەلىمىز تاۋەل­سىزدىك العان زاماندا ءوزىمىزدىڭ قانداس­تا­رى­مىزدىڭ كەيبىرەۋلەرى ۆ.بارتولدتىڭ تاپ­تاۋ­رىن جولىنا ءتۇسىپ، تاريحىمىزدى جا­ۋاپ­­سىزدىقپەن بۇرمالاۋعا بەت بۇرعان­دا­رىن اڭعارا الماي وتىر. ال باسقالارعا كەلەر بولساق، ن.اريستوۆ ءتارىزدى قازاقتىڭ ەتنيكالىق تاريحىن قاستەرلەيتىندەر ورىس زەرتتەۋشىلەرى اراسىندا بۇرىن دا، قازىر دە ساۋساقپەن سانارلىقتاي از بولعانى ەشكىمگە قۇپيا ەمەس. كەزىندە ونىڭ ەڭبەگىنە سىن كوزبەن قاراعان ۆ.بارتولد بۇدان تاعى دا بىرجاقتى قورىتىندى جاساپ، ن.اريستوۆ كوتەرىپ وتىرعان قازاقتىڭ ەتنيكالىق تا­ري­حىنىڭ ماسەلەلەرى تۋرالى ايتقاندا، «... پوپولنەنيە ەتوگو پروبەلا ۆو ۆسەميرنو-يستوريچەسكوي ليتەراتۋرە ۆوزموجنو تولكو پري دەياتەلنوم ۋچاستي رۋسسكيح ۋچە­نىح» (بارتولد ۆ.ۆ. رابوتى پو يستوري ي فيلولوگي تيۋركسكيح ي مونگولسكيح نارودوۆ. -م.، 2002.) - دەپ جازعانىن جاقسى بىلەمىز.

امال قانشا ورىس عالىمدارىنىڭ ايت­قان­دارىن عانا دۇرىس دەپ تانيتىن جانە وزدەرىنىڭ زەرتتەۋلەرىندە سولاردىڭ تۇجى­رىم­دارىنا عانا جۇگىنەتىن وسىنداي ءبىر­جاقتى پيعىلداردان كەيبىر قازاق تاريح­شى­لارى ءالى دە ارىلا الماي وتىر. مۇنداي ۇستانىمداعى كىسىلەر ادەتتە ءداستۇرلى قازاق دەرەكتەرىن مەنسىنبەيدى، ال كونە ءداۋىردىڭ بىردەن-ءبىر كۋاگەرلەرى بولىپ تابىلاتىن قىتاي دەرەكتەرىن جانە ورحون ەسكەرتكىش­تەرىن ورىس تاريحشىلارىنىڭ تۇجىرىم­دا­رى­نان كەيىنگى قاتارعا ىسىرىپ قويادى. مۇن­داي «زەرتتەۋلەر» بارىسىندا تۋىندا­عان پىكىرلەردىڭ تاريحي شىندىقتى قال­پى­نا كەلتىرۋگە قىزمەت ەتۋدىڭ ورنىنا، ونى ودان ءارى بىلىقتىرا تۇسۋگە، ءارتۇرلى بۇر­ما­لاۋلارعا الىپ بارارى ءسوزسىز. ادەتتە مۇنداي زەرتتەۋلەر ۇلتتىق رۋحتان جۇرداي بولىپ كەلەدى. بۇلاردان تۋىندايتىن تۇ­جىرىم: قازاق حالقىنىڭ قالىپتاسۋىنىڭ ەت­نيكالىق ماسەلەلەرى رۋحاني ءداستۇرلى بول­مىستى اشاتىن، اسا ماڭىزدى باعىتتار بويىنشا عىلىمي نەگىزدى جانە ناقتى دەرەكتەرگە سۇيەنگەن باسالقالى دا، بايىپتى تۇجىرىمدارعا، قورىتىندىلارعا اسا مۇق­تاج بولىپ وتىرعانى قۇپيا ەمەس.

قازاق حالقىنىڭ شىعۋ تاريحىنىڭ ناق­تى كەزەڭدەرى

وسى كەزگە دەيىن جيناقتالعان تاريحي زەرتتەۋلەردى عىلىمي جۇيەگە ءتۇسىرۋ جانە قازاق دەگەن حالىقتىڭ تەرەڭدە جاتقان ەتنيكالىق تامىرلارىن ايقىنداپ، ونداعى تاريحي ساباقتاستىق ماسەلەلەرىن ءبىر ار­ناعا باعىتتاۋ ءۇشىن، ەڭ الدىمەن، باستى-باستى تاريحي كەزەڭدەردى جىكتەپ، ولاردى رەتىمەن قاراستىرعان ءجون بولار ەدى. ءبۇ­گىنگى كۇنى ۋنيۆەرسيتەتتەرىمىزدەگى ەجەلگى جانە ورتا عاسىرلارداعى قازاق تاريحىن وقى­تۋدىڭ كەڭەستىك كەزەڭنەن بەرى قالىپ­تاسىپ، ءالى دە سودان اۋىتقىماي كەلە جات­قان ادىستەمەلىك باعدارلاماسى تاۋەلسىز ەل­دىڭ رۋحاني سۇرانىستارىنا جاۋاپ بەرۋدەن قالدى.        مۇنداعى باستى كەمشىلىك، ءبىزدىڭ ويى­مىزشا، قازاق دەگەن حالىقتى قالىپ­تاس­تىرعان ەتنوگەنەتيكالىق نەگىزدەردى تاريحي ۇدەرىستەرمەن قاتار، ساباقتاستىق تۇرعىدا قاراستىرۋعا باسا ءمان بەرمەۋىمىزدە دەپ ويلايمىز. دالىرەك ايتار بولساق، ەجەلگى اريلەر، دايلار، ۇيسىندەر، ساقتار، سارماتتار، عۇندار، قاڭلىلار جانە كەيىنگى تاريحتا ولاردىڭ تىكەلەي تاريحي مۇراگەر­لەرى بار ما؟ بۇلاردى تاريح ساحناسىندا اۋىستىرعان يۋەبان مەملەكەتى، ۇلى يوزىلەر ەلى، تەلەلەر وداعى، سىرەندا بىرلەستىگى، بايىرقۋ كونفەدەراتسياسى قاي تىلدە ءسوي­لەگەن؟ بۇلاردان كەيىن تاريح ساحناسىنا شىق­قان قيماقتار مەن قىپشاقتار، ال­شىن­دار، ون وق ەلىن قۇراعان دۋلۋلار مەن نۇشبەلەر، وعىزدار (سەگىز وعىزدار، توعىز وعىزدار، ءۇش وعىزدار), تاريحتىڭ كەلەسى تول­قىنىنا جاتاتىن ءارتۇرلى قاعاناتتار قۇ­را­مىنداعى رۋ-تايپالار بىرلەستىك­تەرى­نىڭ جاڭا ەتنو-ساياسي قۇرىلىمدارى (باتىس تۇرىك قاعاناتى، تۇرگەش قاعاناتى، قارلىق­تار ەلى، وعىزدار قاعاناتى، قاراحاندار مەم­لەكەتى، ۇيعىر قاعاناتى، قاراقىتاي حان­دىعى) قالاي قالىپتاستى؟ ال ەندى دەشتى قىپشاقتى موڭعولدار بيلەگەن كەزدە وسىندا الاش قاۋىمداستىعىنىڭ قالىپتا­سۋ ۇدەرىسىنىڭ بەلەڭ العانىن نەگە بايقا­ماي وتىرمىز؟ ەتنوگەوگرافيالىق تۇرعى­دان الدەقايدا اۋقىمدى ايماقتاردى قام­تى­سا دا، وڭتۇستىك قازاقستان ايماعى موڭ­عول­ستان اتتى باسقا مەملەكەتتىڭ قول اس­تىن­دا قالسا دا، قازاق تاريحىنىڭ ءحىV-حV عاسىرلارداعى كەزەڭىن نەلىكتەن التىن وردا ءداۋىرى دەپ اتاپ ءجۇرمىز؟ وسىنداي ما­ڭىز­دى ساۋالدارعا اركىم وزىنشە، ءارتۇرلى جا­ۋاپتار ىزدەستىرۋدە. ەگەر تاريحي شىن­دىق بىرەۋ عانا بولسا، پىكىرلەر نەگە الۋان ءتۇرلى بولۋلارى كەرەك؟

ەجەلگى جانە ورتا عاسىرلارداعى قازاق حالقىنىڭ قۇرالۋ تاريحىنان بەلگىلى ءبىر ءجۇ­يەلىلىك ىزدەستىرەر بولساق، جوعارىدا اتال­عان تاريحي ساتىلاردى اينالىپ وتە ال­ماي­مىز. ال وسى داۋىردەگى ەتنيكالىق تاريحتى جالپىلاما كەزەڭدەرگە بولەر بولساق، ولار تومەندەگىدەي بولىپ شىعار ەدى:

1-كەزەڭ - ارعىتۇرىكتەر (پروتوتۇرىكتەر) ءداۋىرى. بۇل ب.ز.د. ءىى مىڭجىلدىقتان VI عاسىردىڭ ورتاسىنا دەيىنگى ۋاقىت;

2-كەزەڭ - تۇركىلىك كەزەڭ (تۇرىك دۋ­لۋ­لاردىڭ، تەلەلەر وداعىنىڭ، سىرەندا ءبىر­لەس­تىگىنىڭ جانە قاعاناتتار قۇرىلىمىن­داعى رۋلىق-تايپالىق بىرلەستىكتەردىڭ ءومىر سۇرگەن ۋاقىتى). ءVى عاسىردىڭ ورتا شە­نىنەن ءىح عاسىردىڭ ورتالارىنا دەيىن;

3-كەزەڭ - ارعى قازاقتار (پروتوقا­زاق­تار) كەزەڭى. (قىپشاق، نايمان، دۋلات، ال­شىن، كەرەي، قاڭلى، قوڭىرات، جالايىر، ارعۋ جانە ت.ب. تاريحي ەتنونيمدەردىڭ ەلگە كەڭىنەن تانىلۋى). ءىح عاسىردىڭ ورتا شەنىنەن ءحىىى عاسىردىڭ باسىنا دەيىن;

4-كەزەڭ - الاش قاۋىمداستىعىنىڭ قا­لىپتاسۋ كەزەڭى. (تۇرگەش الاش شور ۇلىسى - ءۇش سان الاش مىڭى - التى سان الاش - ون سان الاش). ءحىىى عاسىردىڭ ورتا­لا­رىنان حV عاسىردىڭ سوڭىنا دەيىن;

5-كەزەڭ - قازاق قاۋىمداستىعىنىڭ قا­لىپ­تاسۋى (قازاقتى قۇراعان قىرىقتان استام تايپانىڭ «ون سان الاش» توڭىرەگىنە باس بىرىكتىرۋى). حV عاسىردىڭ ورتاسىنان ءحVىىى عاسىردىڭ باسىنا دەيىن.

ءبىزدىڭ ويىمىزشا، ءوزارا تاريحي ساباق­تاس­تىقپەن جالعاسقان وسىنداي ۇلكەن كە­زەڭ­دەردىڭ ەتنيكالىق بايلانىسى تۇركى تىلدەس تايپالىق بىرلەستىكتەردى حالىق بولىپ قالىپتاسۋعا الىپ كەلدى. ارينە، بۇل اتال­عان تاريحي كەزەڭدەردىڭ ارقايسىسىنىڭ قالىپتاسقان ساياسي-الەۋمەتتىك ۇردىستەرگە بايلانىستى وزىندىك ەرەكشەلىكتەرى جانە جان-جاقتى تالداۋدى، تەرەڭدەتە زەرتتەۋدى قاجەت ەتەتىن جاقتارى مەن تۇستارى از ەمەس. قازىرگى تاريح عىلىمى ءبىزدىڭ ويى­مىز­شا، وسىنداي ماسەلەگە باسا ءمان بەرۋى كەرەك.

ءداستۇرلى قازاق دەرەكتەرىنىڭ قادىرىنە جەتە الدىق پا؟

قازاق ەتنوگەنەزى بۇگىندە ەداۋىر دامۋعا قول جەتكىزگەن امبەباپ عىلىمداردىڭ بىرىككەن كومەگىمەن عانا شىنايى قورى­تىن­دىلار جاساۋعا قول جەتكىزە الادى. بۇل جەردە ءبىز گەنەولوگيا، ارحەولوگيا، تۇركو­لو­گيا، ەتنولو­گيا، فيلولوگيا، انتروپولوگيا، مادەنيەت­تانۋ ءتارىزدى كوپتەگەن عىلىم سالالارىنىڭ جەتىستىكتەرىن تاريحي سالىس­تىرمالى تۇردە اينالىمعا قوسۋ قاجەتتىگىن ايتىپ وتىرمىز. بۇل اتالعان عىلىم سا­لا­لارىنىڭ ءناتي­جە­لەرى ءالى كۇنگە دەيىن كۇر­دەلى ماسەلەلەردى شەشۋدە تاريحي-سالىس­تىر­مالى تۇردە قاراستى­رىلماي، ماسەلەگە ءبىر عانا عىلىم سالاسى كوزىمەن، بىرجاق­تى­لىقپەن قاراپ كەلەمىز. اسىرەسە، توتالي­تار­لىق جۇيە تۇسىندا دامى­ماي كەنجە قالعان گەنەولوگيا ءتارىزدى سالا­نىڭ قازاق ەت­نو­گە­نەزى ماسەلەلەرىن انىقتاۋ­دا­عى ورنى مەن ءرولى زور ەكەنىن تۇسىنەتىن ۋا­قىت جەتتى دەپ ويلايمىز. گەنەولوگيانى اۋ­ىزعا العاندا، قازاق ەرەكشەلىگىنە بايلانىس­تى ءبىرىنشى كەزەكتە شەجىرە دەرەكتەرى نازار اۋدارتا­تى­نىن ايتا كەتكەن ءجون. قازاق رۋ-تايپا­لا­رىنىڭ تاريحىنا بايلانىستى كوپ تومدىق ەڭبەكتەر جازعان كەزىمىزدە قازاق شەجىرەسىمەن تىكەلەي جۇمىس ىستەۋگە تۋرا كەلدى. سون­دا اڭعارعانىمىز، قازاق شەجىرەسىندە كەلتىرىلگەن دەرەكتەردىڭ 90 پايىزدان استا­مى تاريحي شىندىقپەن ۇندەسىپ جاتىر. مۇنىڭ باس­تى سەبەبى، ءوزىنىڭ اتا تەگىن بۇرمالاۋعا بابا­لا­رىمىز ەشقاشان دا جول بەرمەۋگە تىرىسقان.

ارينە، اسىرەسە، تاريحي تۇلعالاردى ءجا­نە ولاردىڭ ەسىمدەرىن تياناقتاۋدا شەجىرەلىك دەرەكتەردىڭ ماڭىزى وتە زور. قازاق حاندىعى ورنىعىپ، ءداستۇرلى شەجىرە ءجۇ­يە­سى جاڭاشا رەفورمالانعانعا دەيىنگى تاريحي شەجىرەلەر ەجەلگى جانە ورتا عاسىرلاردا ءومىر سۇرگەن تاريحي تۇلعالار تۋرالى اي­تارلىقتاي شىنايى مالىمەتتەر بەرەتىنىن ەۋروتسەنتريستىك كوزقا­راس­تاردان ارىلا قوي­ماعان زەرتتەۋشىلەرىمىز ءالى دە تۇسىنە العان جوق. سوندىقتان دا كۇنى بۇگىنگە دەيىن وسى كەزەڭدەردىڭ شەجىرەلىك دەرەكتەرىن جازبا جانە ت.ب. دەرەكتەرمەن سا­لىستىرا قاراپ، ولاردان شىندىقتى ىزدەستىرۋگە دەگەن تالپىنىس كاسىبي تاريحشىلار ارا­سىندا سيرەك كورىنىس بەرۋدە.

قازىرگى ءبىزدىڭ پايدالانىپ جۇرگەن شەجىرەلەرىمىز قازاق حاندىعىنىڭ العاشقى كەزە­ڭىندە، دالىرەك ايتار بولساق، ءحVى عا­سىردا «قاسىمحاننىڭ قاسقا جولى» اتا­لاتىن قۇ­قىقتىق-مادەني امبەباپ رەفور­ما­نى جۇزەگە اسىرۋ بارىسىندا قوسىمشا وزگەرىستەر ەنگىزىلىپ ناقتىلانعان جانە جاڭ­عىرتىلعان قازاق شەجىرەسى دەپ وي­لاي­مىز. بۇل شەجىرەلەردى ەجەلگى قىتاي جىل­نامالارىمەن سالىستىرا قاراستىرۋ تاري­حىمىز ءۇشىن اسا ماڭىزدى، كەيبىر تاريحي تۇلعالاردى انىقتاۋعا ءمۇم­كىندىك بەرەدى. مىسالى، ءحۇى عاسىردا ءومىر سۇرگەن ماتاي بابانىڭ شەجىرەسى ارقىلى كەزىندە ەسىمى بۇكىل ۇلى ءجۇز تايپالارىنا ۇران بولعان باقتياردىڭ ونىنشى ۇرپاعى بولىپ تابى­لاتىن، ب.ز.د. 177-104 جىلدار شاما­سىن­دا ەجەلگى ۇيسىندەرگە بيلىك جاساعان شەجىرە دەرەكتەرىندە ەلساۋ دەپ بەرىلەتىن ەلجاۋ ءبيدىڭ (كۇنبيدىڭ) ۇرپاقتارى نۋلىنى، دۋ­لى­نى جانە قىتاي دەرەكتەرى بويىنشا ب.ز.د. 104-93 جىلدار شاماسىندا ەلساۋدان كەيىن ەل بيلەگەن ءجونشى ءبيدى (قازاق شەجىرەسىندە جونگشەنار) قازاق شەجىرەسىنەن دە كەزدەستىرەمىز (قىتاي دەرەكتەرىندەگى ءمالى­مەت­تەردى قاراڭىز: نىعمەت مىڭجان. قا­زاق­تىڭ قىس­قا­شا تاريحى. ا.، 1994). ەگەر بەرىرەك كەلەر بول­ساق، تۇرگەش ء(سارىۇيسىن) قاعاناتى تۇ­سىن­دا سارى تۇرگەشتەردەن (سا­رىۇيسىندەر­دەن) شى­عىپ ەل بيلەگەن سا­قال قاعان (قىتاي جازبا­لا­رىندا سوگە), قا­را­شا بي (ول قىتاي جازبا­لا­رىندا دا وسى­لاي اتالادى) جانە ت.ب. تاريحي تۇلعالار شەجىرە مالىمەتتەرىندە دە كەزدەسەدى. ولار­دىڭ قا­زاق شەجىرەسى بويىن­شا ءومىر ءسۇر­گەن كە­زەڭ­دەرى دە قىتاي جىل­نا­ما­لا­رىن­دا­عى ۋاقىت مەرزىمدەرىمەن سايكەس كەلىپ جاتادى.

سونىمەن قاتار ايتپاعىمىز، تىپتەن قا­زاق حاندىعى تۇسىندا قوجالار تارا­پى­نان ەداۋىر رەفورمالانعان كەيىنگى قازاق شەجىرەسىن تالداپ وقىعان ادام ودان جازبا تاريحي دەرەكتەردى ايقىنداي تۇسەتىن جانە تولىق­تى­را الاتىن تاريحىمىزعا اسا كەرەكتى جانە قۇندى مالىمەتتەردى كەزدەستىرە الادى. تەك ونى زەرتتەۋگە دەگەن ىقىلاس بول­سىن دەڭىز. وسىنداي دۇرىس پيعىل ءبىز باس شۇلعىپ موي­ىندايتىن كوپتەگەن ەۋرو­پالىق عالىمداردا بولعان جوق. ۆ.ۆ.بار­تولد ءتا­رىزدى سۇڭعىلا عا­لىمداردىڭ وزدەرى دە قازاق ءتىلىن بىلمەگەندىكتەن شەجىرە ءتارىزدى قۇندى دەرەكتىڭ ءول­شەۋسىز ماڭىزىن دۇرىس تۇسىنە العان جوق. ول سوندىقتان دا كەزىندە دي­قانباي باتىردان جازىپ العان قازاق شەجىرەسىن باسقا جازبا دەرەكتەرمەن تاريحي-سالىستىرمالى تۇردە ءوزىنىڭ ەڭبەگىندە كە­ڭىنەن پايدالانعان ن.ا.اريس­توۆتىڭ زەرتتەۋىنە جازعان كولەمدى عىلىمي سىن-پىكى­رىندە بۇل تۋرالى ءبىر اۋىز ءسوز دە ايتۋعا جاراعان جوق بولاتىن (قا­راڭىز: بارتولد ۆ.ۆ. رەتسەنزيا نا كنيگۋ: ن.ا.اريستوۆ. زامەتكي وب ەتنيچەسكوم سوستاۆە تيۋركسكيح پلە­مەن ي نارودنوستەي ي سۆەدەنيا وب يح چيسلەننوستي.(1997). // رابوتى پو يستوري ي فيلولوگي تيۋركسكيح ي مونگولسكيح نارودوۆ. - م.، 2002. س.266-277.). وكى­نىش­كە وراي، قازاق حالقىنىڭ جانە ونى قۇ­راعان رۋ-تايپالىق بىرلەستىكتەردىڭ شىعۋ تاري­حىنا قالام تارتىپ جۇرگەن كەيبىر قازاق زەرتتەۋشىلەرىنىڭ وزدەرى دە شەجىرە دەرەكتەرىن ءالى كۇنگە دەيىن مەنسىنبەي، ءبىر عاسىر بۇرىن ءومىر سۇرگەن وسى ۆ.ۆ.بارتولدتىڭ قاتەلىگىن قايتالاپ، ەۋروتسەنتريستىك ويلاۋ اۋقىمىنان شىعا الماي جۇرگەنىن جوعارىدا دا ايتتىق.

ارينە، ءبىز بۇل جەردە قازاق شەجىرەسىن بىرجاقتى اسىرا ماراپاتتاۋدان اۋلاقپىز. بار­لىق دەرەكتەر ءتارىزدى شەجىرە دەرەك­تە­رىنىڭ دە وزىنە ءتان وبەكتيۆتى جانە سۋبەكتيۆتى سەبەپتەردەن تۋىندايتىن كەمشىلىكتەرى بارشىلىق، ولاردى سانامالاپ ايتار بولساق، بىرىنشىدەن، شەجىرەلىك دەرەكتەر ءحVى-ءحVىى عاسىرلاردا جازىلعاندىقتان ولار­دا موڭعول جاۋلاپ الۋىنان بۇرىنعى تۇركىلىك كەزەڭدەگى شەجىرەلىك مالىمەت­تەر­دىڭ ءبىرازى ەستە ساق­تالماعان; ەكىنشىدەن، شەجىرەنى جازۋدى قول­عا العان قازاق قوعا­مىن­داعى ساۋاتتىلار تو­بى قوجالار بول­عان­دىقتان رۋلىق-تايپالىق شەجىرەلەر باس­تاۋلارىن قوجالاردان تاراتۋ ادەتكە اينالعان; ۇشىنشىدەن، موڭعول جاۋ­لاۋىنا بايلانىستى رۋلار مەن تايپالار قۇرى­لى­مىن­دا ورىن العان وزگەرىستەر ءحىۇ عاسىر­دان باستاپ قازاق ەتنوگەنەزىن تاراتۋ ىسىندە شەجىرەنىڭ تولىقتىرىلعان جاڭا ۇلگىسىن قالىپتاستىردى. بۇل بويىنشا كەيىنىرەكتەگى تاريحي تۇلعالار ورتا عاسىرلارداعى تا­ريحي تۇلعالارمەن اۋىستىرىلدى. مى­سالى، ءحىV-حV عاسىرلار توعىسىندا ءومىر سۇرگەن جانە جەتى تايپاعا ء(سارىۇيسىن، شا­پىراشتى، ىس­تى، وشاقتى، دۋلات، البان، سۋان) بيلىك جا­ساعان بايدىبەك بي ءVىى عاسىردا تۇرگەش (سا­رىۇيسىن) مەملەكەتىندە اشىنا اۋلەتىنىڭ ەڭ سوڭعى قاعانىن قۇلان قالاسىندا ءولتىرىپ، «ون وق ەلىنە» «قارادان (قارا تۇرگەشتەردەن، ياعني دۋلۋلار جانە نۇشبە تايپالىق بىرلەستىكتەرىنە كىرەتىن رۋلار مەن تايپالاردان) شىعىپ حان بولعان» باي باعا قاعانمەن اۋىستى­رىلدى; تورتىنشىدەن، شەجىرەنى قۇ­راس­تىر­­عان شەجىرەشى تاراپىنان سۋبەكتيۆتى قاتەلىكتەرگە جول بەرىلگەن. ادەتتە كەيبىر شەجىرەشىلەر رۋ تارماقتارىن تاراتقاندا قاتار تارماقتاردىڭ ورىندارىن نەمەسە اتالىقتار تارايتىن ەسىمدەردى ءارتۇرلى سەبەپتەرمەن، وزدەرى دە بايقاماي، اۋىس­تى­رىپ الادى. بۇل سونشالىقتى كۇردەلى ءنار­سە ەمەس: شەجىرەلەردىڭ بالاما نۇسقا­لا­رىن ءوزارا سالىستىرۋ جانە ولارداعى كىسى ەسىمدەرىن باس­قا دەرەكتەرمەن تاريحي-سالىس­تىر­مالى ءتۇر­دە قاراستىرۋ جولىمەن تاريحي شىن­دىق­تى ايقىنداۋعا مۇمكىندىكتەر بار.

الايدا، شەجىرە مالىمەتتەرى وسىنداي ول­قىلىقتارىنا قاراماستان، وزىندىك ءداس­تۇر­لى ەرەكشەلىكتەرى بار ءتول تاريحى­مىز­دىڭ ۇمى­تىل­عان نەمەسە بۇرمالانعان كەيبىر تۇستا­رىن قالپىنا كەلتىرۋگە كوپ كو­مەگىن تيگىزەدى. مۇنى، اسىرەسە، ءحۇى عا­سىر­دان بۇرىن، ياعني شەجىرە دەرەكتەرى قازاق حاندىعى تۇسىندا رەفورمالاناردان بۇ­رىن جازىلعان شەجىرەلەرگە باعىشتار ەدىك. ولاردىڭ قاتارىندا، ارينە، قىتاي­دا­عى قانداس باۋىرلارىمىز ەجەلگى قىتاي تىلىنەن تىكەلەي اۋدارعان «قى­تاي جىلنا­ما­لارىنداعى قازاق تاريحىنىڭ دەرەكتەرى» ء(ۇش كىتاپ), «ەجەلگى ءۇيسىن ەلى»، «ۇلى تۇرىك قاعاناتى» اتتى ەڭبەكتەر، ماح­مۇت قاشقاريدىڭ وعىزدارعا قاتىستى، «موڭ­عول­دىڭ قۇپيا جىلناماسىنداعى» تۇرىك-موڭ­عول اتاۋلارىنىڭ پايدا بولۋلارىنا قا­تىستى، راشيد اد-ءديننىڭ تۇرىكتەردىڭ جانە مونعولداردىڭ، سونداي-اق وعىزداردىڭ شى­عۋ تەگى، وتەيبويداقتىڭ البان تاي­پا­سىنا باي­لانىستى «تەكتەلگىسى»، مۇحامەد حايداردىڭ دۋلات تايپاسى امىرلەرىنىڭ شى­عۋ تەگىنە ار­نالعان شەجىرە دەرەكتەرى، ابىلعازىنىڭ «ءتۇ­رىك شەجىرەسى»، وتەمىس قا­جىنىڭ «چين­گيز­­نامەسىندەگى» تاريحي تۇل­عالاردىڭ شىعۋ تەگى، قادىرعالي جالايىر­دىڭ شەجىرەلەرى لاي­ىقتى ورىن الادى. بۇ­لارداعى جانە ت.ب. جازبا شەجىرەلىك دەرەكتەردەگى مالىمەتتەردى ءحۇى عاسىردا جانە ودان سوڭ جاڭاشا جۇيەلەنگەن قازاقتىڭ ءداس­تۇرلى اۋىزشا شەجىرەسىمەن (ما­تايدىڭ، قازبەك بەكتىڭ، ديقانباي باتىر­دىڭ، ءشا­كا­رىمنىڭ، ءماشھۇر ءجۇسىپتىڭ، ن.ناۋشاباەۆ­تىڭ، م.تىنىشباەۆتىڭ، ح.ار­عىن­باەۆتىڭ، م.مۇقانوۆتىڭ، ۆ.ۆوستروۆ­تىڭ، س.تولى­بە­كوۆتىڭ، ح.مادانوۆتىڭ، ز.ءسا­دىبەكۇلىنىڭ جانە ت.ب.) تىعىز بايلانىستا عىلىمي اي­نالىمعا قوسىپ قاراستىرۋدىڭ تاري­حى­مىزدى زەردەلەۋدەگى ماڭىزى وراسان زور. مۇنداي زەرتتەۋ ادىستەرىنىڭ تاريحىمىز­داعى شەشۋشى ورنى مەن ماڭىزىن العاش تۇسىنگەن ش.ءۋاليحانوۆ، م.تىنىشباەۆ، ش.قۇ­دايبەردىۇلى، ءا.مارعۇلان، ن.مىڭ­جان، ق.حاليد، م.جولداسبەكوۆ، ا.سەيدىمبەك، ج.ارتىقباەۆ ءتارىزدى قازاق دەگەن حا­لىقتىڭ قالىپتاسۋ تاريحىنا شىنايى جا­نا­شىر تاريحي تۇلعالار مەن ازاماتتار ۇس­تان­عان زەرتتەۋ باعىتى. الدا دا ۇلت تا­ريحىن كور­كەي­تە­مىز دەسەك وسى جولدان تاي­ماۋىمىز كەرەك.

تالاس وماربەكوۆ، ءال-فارابي اتىنداعى قازاق ۇلتتىق ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ قازاق حالقىنىڭ ەجەلگى جانە ورتا عاسىرلار تاريحى كافەدراسىنىڭ مەڭگەرۋشىسى، تاريح عىلىمدارىنىڭ دوكتورى، پروفەسسور.

«ەگەمەن قازاقستان» گازەتى