قازاقستان ەۋروپا مەن ازيا، جالپى باتىس پەن شىعىستىڭ اراسىن جالعاستىراتىن التىن كوپiر بولۋ ءۇشiن، ەڭ الدىمەن ەۋرازيا كەڭiستiگiندە قازاق ۇلت رەتiندە ءوزiنiڭ رۋحاني جانە ماتەريالدىق قۇندىلىقتارىن كوزدiڭ قاراشىعىنداي ساقتاپ قانا قويماي، ونى وڭدى-سولدى اتى-ءجونi جوق شاشپاي، جان-جاقتى زامان، ۋاقىت تالابىنا ساي پايدالانا بiلۋi كەرەك. مiنە، ۇلتتىق يدەيا مەن يدەولوگيانىڭ نەگiزi سوندا جاتىر. بۇل الىستى-جاقىندى شەتەلگە وزگە ەمەس، تiكەلەي ولاردىڭ وزدەرiمەن جاريالى دا اشىق تۇردە بايلانىسقا شىققاندا عانا ورىندالاتىن قادiر-قاسيەتتەر. ەندەشە، بiزگە قاي مەملەكەتپەن بايلانىسپايىق، اراعا دەلدال سالمايتىنداي، ەش­كiمگە جالتاڭدامايتىنداي دارەجە­دەگi ەكونوميكالىق-مادەني، ساياسي-قوعامدىق تاۋەلسiزدiگi مەن ەگەمەن­دiگi تولىققاندى قالىپتاس­قان مەملەكەت بولۋعا تيiسپiز.

قازاقستان ەۋروپا مەن ازيا، جالپى باتىس پەن شىعىستىڭ اراسىن جالعاستىراتىن التىن كوپiر بولۋ ءۇشiن، ەڭ الدىمەن ەۋرازيا كەڭiستiگiندە قازاق ۇلت رەتiندە ءوزiنiڭ رۋحاني جانە ماتەريالدىق قۇندىلىقتارىن كوزدiڭ قاراشىعىنداي ساقتاپ قانا قويماي، ونى وڭدى-سولدى اتى-ءجونi جوق شاشپاي، جان-جاقتى زامان، ۋاقىت تالابىنا ساي پايدالانا بiلۋi كەرەك. مiنە، ۇلتتىق يدەيا مەن يدەولوگيانىڭ نەگiزi سوندا جاتىر. بۇل الىستى-جاقىندى شەتەلگە وزگە ەمەس، تiكەلەي ولاردىڭ وزدەرiمەن جاريالى دا اشىق تۇردە بايلانىسقا شىققاندا عانا ورىندالاتىن قادiر-قاسيەتتەر. ەندەشە، بiزگە قاي مەملەكەتپەن بايلانىسپايىق، اراعا دەلدال سالمايتىنداي، ەش­كiمگە جالتاڭدامايتىنداي دارەجە­دەگi ەكونوميكالىق-مادەني، ساياسي-قوعامدىق تاۋەلسiزدiگi مەن ەگەمەن­دiگi تولىققاندى قالىپتاس­قان مەملەكەت بولۋعا تيiسپiز.

ارينە، ەۋرازيا كەڭiستiگiندە وزiندiك وتاۋ تiگiپ شىققان قازاق مەملەكەتتIلIگIنە قارسى تۇرۋشىلاردى بىلاي قويعاندا، ونى ۇلت رەتiندە جويىپ جiبەرگiسi كەلەتiندەر دە از ەمەس. بiراق ولاردىڭ قازاققا قارسى كۇرەسi زامان، ۋاقىت تالابىنا ساي سۋ استى اعىستارىنداي ءارتۇرلi قيتۇرقى iس-ارەكەتتەر جانە قۇبىلىستار مەن قۇندىلىقتار ارقىلى جۇرگiزiلۋدە. ونىڭ بiردەن-بiر كورiنiسi - قازiرگi الەمدi ەكونوميكالىق-مادەني، الەۋمەتتiك-تۇرمىستىق، قوعامدىق-ساياسي iس-ارەكەتەر ارقىلى عالامداستىرۋ تەرiسiن جامىلىپ كەلە جاتقان جايىنقۇلىق نارىقتىق قاتىناستاردىڭ ادامزاتتى بiر قالىپقا تۇسiرۋگە تىرىسۋى. جالپى، عالامداستىرۋ دەگەن ۇعىم-تۇسiنiك ۇلتتى جوققا شىعارىپ، جالپىحالىقتىق، جالپىەلدiك، ياعني، بiر ورتالىققا باعىنعان الەمدiك ەكونوميكالىق-ساياسي، قوعامدىق-يدەولوگيالىق بالانس­تاعى قارجىلىق-ينتەرنەتتiك جۇيە قالىپتاستىرعىسى كەلەدi. ياعني بۇل تۋرگەنەۆتiڭ «وتتسى ي دەتي» شىعارماسىنداعى بازاروۆ تiلiمەن ايتقاندا، «ۆسە ليۋدي دولجنى سو ۆرەمەنەم ستات مەجدۋ سوبويۋ سحوجي، كاك بەرەزى ۆ روششە» دەگەن پرينتسيپتەگi, ۇلتتى جۇتىپ قوياتىن قۇبىلىس. ارينە، بiز زامان اعىمى اكەلە جاتقان عالامداستىرۋدان ەش قاشىپ قۇتىلا المايمىز. وعان بiز قارسى جۇرمەسەك، ول بiزگە بارىنشا قارسى ءجۇرiپ، جۇتىپ قويادى. سوندىقتان دا قازاقستان مەملەكەت رەتiندە ءوزiنiڭ كiندiك ۇلتى قازاقتىڭ مەنتاتيلەتiنە ءتان قۇندىلىقتار مەن قاسيەتتەردi جوعالتپاي، عالامداستىرۋدى تiك تۇرىپ قارسى الۋى كەرەك. ايتپەسە، عالامداستىرۋ اتتى تۇسiنiك-تۇجىرىمدى، ماقسات-مۇددەنi, باعىت-باعداردى ۇسىنۋشىلار ورىس فيلوسوفى كونستانتين لەونتەۆتiڭ: «وني (ياعني، عالامداستىرۋ پرينتسيپiن ۇستانۋشىلار - ا.ءا) ۋسيليۆايۋت سحودستۆو سترويا ي بىتا; وني ۋسكوريايۋت ۆسە وبششۋيۋ اسسيميلياتسيۋ نراۆوۆ... سوۆرەمەننايا پوليتيچەسكايا بوربا، وكانچيۆايا پو وچەرەدي ودين زا درۋگيم ۆسە پلەمەننىە ۆوپروسى، پريگوتوۆلياەت ەتيم پۋت رەسپۋبليكانسكومۋ كوسموپوليتيزمۋ» دەگەنiندەي جاعدايداعى قوعامعا بiزدi نوقتالاپ ەنگiزۋگە تىرىسىپ-اق باعۋدا. ەندەشە، ايگiلi فيلوسوفتىڭ ءوز ۇلتىنا جانى اشىپ: «كاكۋيۋ جە رول دولجنا يگرات روسسيا ۆ ەتوي تراگەدي ياۆنوگو ۆسەرازرۋشەنيا...»، - دەپ تولعانعانىنداي، بiز دە قازاقستاننىڭ عالامداستىرۋ اتتى ساياسي-قوعامدىق قۇرىلىمعا قالاي ەنەتiنiن ۇلكەن-كiشiمiز بولىپ ويلانۋىمىز كەرەك-اق. وسى تۇستا مەنiڭ ەسiمە وتكەن عاسىر باسىنداعى قازاق ۇلتىنىڭ تاۋەلسiزدiگi مەن ەگەمەندiگi ءۇشiن كۇرەسكەن مۇستافا شوقايدىڭ: «حالقىمىز جاي اشەيiنگi ادامداردىڭ جيىنتىعى ەمەس، وزiنە ءتان مادەنيەتi بار قاۋىم (ۇلت دەگەن ءسوز - ا.ءا.) ەكەنiن، سونداي-اق، قازiرگi ءجۇرiپ جاتقان ساياسي تالاس-تارتىستار تەك «كۇن استىنان بiر جاعرا­فيا­لىق ورىن» الۋ ءۇشiن عانا ەمەس، ءوز مادەنيەتiن كۇللi الەمگە، سونىڭ iشiندە ەۋروپاعا دا تانىتۋ ەكەنiن بiلۋگە تيiسپiز. بiزدiڭ ەڭ باستى ساياسي مiندەتiمiزدiڭ بiرi, مiنە، وسىنداي»، - دەگەنi ەرiكسiز ەسiمە تۇسەدi. وسى بiر قاناتتى قاعيداعا، ماقسات-مۇراتقا، باعىت-باعدارعا، يدەيا مەن يدەولوگياعا اينالاتىن سوزدەر ءدال وسى كەزدiڭ وزiندە دە، بولاشاقتا دا ءوزiنiڭ قۇندىلىعىن ءمان-ماعىناسىن جوعالتپايتىن قاسيەتتەن ورگەن تۇجىرىم نەگiزi. وعان قاسيەتتi قۇراننىڭ 49-حۇجرات سۇرەسi, 13-اياتىنداعى «و، ليۋدي! مى سوتۆوريلي ۆاس وت (پارى) مۋجا ي جەنى. ي سوزدالي يز ۆاس (سەمەينىە) رودى ي (رازنىە) نارودى (ۇلت دەپ تۇسiنiڭiزدەر- ا.ءا.) ، چتوبى ۆى موگلي درۋگ درۋگا زنات» (پوروحوۆا اۋدارماسى - ا.ءا.) دەگەندi قوسساق، وندا ماسەلە، تiپتi كۇردەلەنە تۇسەدi. ەندەشە، بiز ءوزiمiزدiڭ ۇلت ەكەنiمiزدi اللا جاراتتى، تابيعي-تاريحي قۇبىلىس رەتiندە قابىلداپ، ونى بولاشاققا نىق تا ۇيالماي-قىسىلماي جەتكiزۋگە تيiسپiز. ال ءوزiن فيلوسوف سانايتىن عاريفوللا ەسiم بولسا: «ەگەر بiز «قازاق ۇلتىمىز» دەپ سويلەر بولساق، وندا ەلiمiزدە ءومiر ءسۇرiپ جاتقان باسقا ەتنوس وكiلدەرi دە «بiز - ۇلتپىز» دەپ ايتۋعا قۇقىلى. سوندا كوپۇلتتى مەملەكەت بولىپ شىعا كەلەمiز»، - دەپ ساۋەگەيلiك تانىتادى دا، الەمدiك اينالىمعا ءتۇسiپ كەتكەن «ۇلت» سوزiنەن بiزدi باس تارتقىزدىرعىسى كەلەدi. ياعني عاريفوللا مىرزا وزiنە دەيiنگi سان عاسىرلار بۇرىن ءومiر سۇرگەن الەم، سونىڭ iشiندە نەمiس فيلوسوفتارىنىڭ حالىق - وبەكت (obiekt), ۇلت - سۋبەكت (subiekt) دەگەن قاناتتى قاعيداعا اينالىپ كەتكەن پiكiر-تۇجىرىمدارىن بiلمەيتiن سەكiلدi. نەمەسە بiلە تۇرا قاساقانا بiلمەيتiندەي پيعىل تانىتاتىن ءتارiزدi. تiپتi ءوزiمiزدiڭ مۇستافا شوقاي: «حالىقتى ۇلت دەڭگەيiنە كوتەرۋ، ياعني، جەرi, سۋى، قازىناسى، تiلi مەن دiنi بiر بولعان حالىق بۇقاراسىن بiرلەستiرiپ، ولاردىڭ ساناسىن بiرتۇتاس ساياسي، الەۋ­مەتتiك، ۇلتتىق ساناعا جەتكiزۋدە ۇلى تاريحي مiندەتتiڭ ماڭىزدى بiر بولiگi زيالىلاردىڭ ۇستiنە جۇكتەلەدi»، - دەيدi ەمەس پە؟ ەندەشە، بiز وسىناۋ جولدان، ۇلت ءسوزiن ايتۋدان باس تارتۋعا يتەرمەلەپ وتىرعان، ءوزiن فيلوسوف سانايتىن عاريفوللا ەسiمدi كiم دەيمiز؟ سول مۇستافا شوقاي اتامىز ەندi بiر سوزiندە: «اتاقتى المان فيلوسوفتارى كانت پەن فيحتەلەر: حالىق بiرiن-بiرi جانە ءوزiن-ءوزi باسقارا المايتىن، باسقالاردىڭ باسقارۋىندا عانا بولاتىن توبىرلار. ۇلت - باسقالارعا تاۋەلدi بولماعان، ءوزiنiڭ مەكەمەلە­رiنە (مەملەكەتتە­رiنە دەپ قابىلداڭىز - ا.ءا.) يە جانە ءوزiنiڭ بiرىڭعاي مۇددەسi بار حالىقتار جيىنتىعى»، - دەسە، نەگە بiزگە دە وسىعان جالپى ۇعىم حالىق ەمەس، جالقى ۇعىم ۇلت رەتiندە قول قويماسقا؟ بiزدiڭ تۇسiنiگiمiزدە حالىق، ەل، جۇرت جالپى ەسiم دە، ۇلت - جالقى ەسiم. وسى ەكەۋiنiڭ اراسىن اجىراتا الماي، كوپتi جاڭىلىستىرىپ جۇرگەن عاريفوللا ەسiم سياقتىلارعا نە دەيمiز؟ مۇستافا شوقايشا ايتقاندا: «قازiر ءبارiمiزدiڭ بiر عانا ورتاق ماقساتىمىز بار. ول - تاۋەلسiز ۇلتتىق مەملەكەت قۇرۋ». مiنە، وسى جولدا تايلى-تۇياعىمىز قالماي ارقايسىسىمىز ءوز ورنىمىزدا ۇلتتىڭ بiر مۇشەسi رەتiندە قىزمەت ەتۋگە تيiسپiز. بiزگە ۇلتتىق يدەيا مەن يدەولوگيا سول ءۇشiن كەرەك. ايتپەسە، كەيبiر بiزدiڭ بەتكە ۇستار دەگەن ادامدارىمىز ۇلتتىق يدەيا تۋرالى ويلارىن جالپىحالىقتىق، جالپىادامزاتتىق، باياعى كەڭەستiك كەزەڭدەگiندەي كوممۋنيزم ەلەسiن قۋعان كوممۋنيست - كوسموپوليت­تەردiڭ ناسيحاتتاعان ۇستانىمدارىن بەتكە ۇستايتىندىقتارىنا ەرiكسiز تاڭعالاسىڭ. ولار نارىق زامانى جەكە تۇلعالاردىڭ قادiر-قاسيەتiن قانشالىقتى ارتتىرسا، سول جەكە تۇلعا بiر مۇشەسi بولىپ سانالاتىن ۇلتتىق قادiر-قاسيەتتi دە سونشالىقتى العا شىعارعانىن ەلەپ-ەسكەرمەيتiن سياقتى. سولاردىڭ بiرi بولعاندا بiرەگەيi, كەڭەس وداعىنىڭ تۋى جىعىلماعان ساردارلارىنىڭ بiرi - ولجاس سۇلەيمەنوۆ. ول ءوزiنiڭ ۇلت تiلiنە دەگەن كوزقاراسىن ەشكiمنەن ەشۋاقىتتا دا جاسىرعان ەمەس. وعان جەكە تۇلعالارعا ءتان جالپىحالىقتىق، جالپىازاماتتىق، ءوز سوزiمەن ايتقاندا، «عارىشتىق سانا» كەرەك. ونىڭ، ياعني، عارىشتىق سانا-سەزiمنiڭ تەك ۇلى تۇلعالارعا، ياعني، گەنيلەرگە عانا ءتان ەكەنiن ول كiسi بiلمەيتiن سەكiلدi. تۇتاستاي جالپىحالىق، جالپى­ادامزات عارىشتىق سانا-سەزiمگە قول جەتكiزە المايدى. ال جەكە تۇلعا ازامات رەتiندە عارىشتىق ساناعا قول جەتكiزۋi بەك مۇمكiن. وندايدىڭ جەكە تۇلعالىعى، گەنيلiگi سوندا.

ولجاس سۇلەيمەنوۆ دەمەكشi, ول ۋكراينادا شىققان بiر كiتابىنا بايلانىستى بەرگەن سۇحباتىندا جۋرناليستiڭ «ۋكراينسكايا ۆلاست ۆسە ماەتسيا ۆ پويسكاح يدەي، كوتورايا موگلا بى وبەدينيت نارود. ا ۋ كازاحسكوگو نارودا ەست ناتسيونالنايا يدەيا؟» دەگەن ساۋالىنا ۇزاق ۇنسiزدiكتەن سوڭ: «ناتسيونالنايا يدەيا؟ ۋ كازاحوۆ؟ (دولگو مولچيت). پروبلەما ۆ توم، چتو ۆسە ەتي پويسكي ناتسيونالنوي يدەي وچەن چاستو زاكانچيۆاليس وبىكنوۆەننىم ناتسيوناليزموم. ەتو مى ۆيدەلي، ۆيديم ي، ۆوزموجنو، ەششە ۋۆيديم نە راز. پروتيۆوۆەسوم ناتسيونالنوي يدەە ۆ تاكيح منوگوناتسيونالنىح گوسۋدارستۆاح، كاك روسسيا ي كازاحستان، دولجەن ستات ينتەرناتسيوناليزم. پوتومۋ چتو يناچە موجنو زابلۋديتسيا ي زايتي سليشكوم دالەكو، ۆ تۋپيك»، - دەپ جاۋاپ بەرەدi. وسىناۋ جاۋاپقا قازاقستانداعى كەيبiر ءوزiن ساياساتكەر سانايتىن ولجاس سۇلەيمەنوۆتiڭ پiكiرلەستەرi قاناعاتتانىپ، ونىڭ وسى بiر تۇجىرىمدارىنا قوسىلاتىن شىعار-اۋ. بiراق بiز وعان قوسىلا المايمىز. ۇلتتىق يدەيا ەشقانداي دا، ەشكiمدi تۇيىققا تiرەيتiن قۇبىلىس ەمەس. قايتا ول ۇلتتى وزدەرi قاتارلى ۇلتتارمەن باسەكەلەستiككە ءتۇسiرiپ، وركەنيەتتi مەملەكەتتەردiڭ قاتارىنا قوسىلۋعا باستايتىن بiردەن-بiر جول. ول ۇلت تۇتاستىعىن كۇشەيتiپ، زامان، ۋاقىت تالابىنا ساي وزگەنiڭ جاقسىسىن قابىلداۋ ارقىلى، ونى ەۆوليۋتسيالىق جولمەن باسەكەلەس­تiككە لايىق دامىتىپ، عالامداستىرۋ داۋiرiندەگi ءوزiنiڭ كۇن استىنداعى ورنىن ەشكiمنەن، ەشقانداي ۇلتتان كەم ەمەس دارەجەدە الۋىنا ىقپال ەتەدi. ونى ورىنداۋعا ۇيىمداستىرىپ، باس-كوز بولاتىن - مەملەكەتتiك اپپارات، امiرشiلiك-اكiمشiلiك جۇيە. ۇلتتىق زيالى ولاردىڭ كەيبiرەۋلەرi قورقاتىنداي بiز كەزiندەگi ناتسيستiك گەرمانيا مەن فاشيستiك يتاليا بولمايمىز، بولا المايمىز دا. وعان ەشقانداي دا كەرەي-جانiبەك­تەن باستالعان مەملەكەتتiلiگiمiز بەن ۇلتتىق قادiر-قاسيەتتiمiزدە سەبەپ جوق. جانە مەنتاليتەتiمiز كوتەر­مەيدi. ونى ۋاقىت دالەلدەگەن. سودان سوڭ، ۇلتتىق يدەيا قاتىپ، سiرەسiپ قالعان ۇعىم-تۇسiنiك ەمەس. ول ۋاقىت، زامان كورiنiسiنە ءارi تالاپ-تiلەگiنە وراي ەۆوليۋتسيالىق جولمەن دامىپ وتىراتىن قادiر-قاسيەت. ەگەر مەملەكەتiمiزدە ءارتۇرلi ۇلتتىق مەملەكەتتەردiڭ دياسپورالارى تۇرسا، ولاردى بiز ەشۋاقىتتا دا سىرت­قا تەۋiپ، قولدارىن قاعىپ، كوڭiلدەرiن قالدىرعان ەمەسپiز. قايتا ولار بiزبەن بiرiگiپ، ۇلتتىق يدەيا مەن يدەولوگيا قالىپتاستىرۋعا كومەكتەسۋi كەرەك. ويتكەنi قازاق زيالىلارىنىڭ ۇلتشىلدىعى ەشبiرەۋگە قىسىم، قوقان-لوقى جاسامايتىن، ۇنەمi ءوزiن-ءوزi قورعاۋمەن، قورعانىسپەن كەلە جاتقان ۇلتشىلدىق.

ۇلتتىق يدەيا. ۇلتشىلدىق. ۇلت­تىق مەملەكەت. وسى بiر ءسوز-سويلەم تiركەستەرi ع.ەسiم، و.سۇلەيمەنوۆ قورقاتىن سونشالىقتى قۇبىجىق پا؟ ارينە، ولاي ەمەس. ماسەلە، ولاردىڭ ءمان-ماعىناسىن، مازمۇن-ءماتiنiن كiم قالاي تۇسiنەتiنiندە جانە قابىلدايتىنىندا. ۇناماسا، ەندەشە ولاردىڭ وزدەرiنiڭ پيعىل-نيەتتەرi ۇلتتىق يدەيا، ۇلتشىلدىق، ۇلتتىق مەملەكەتكە تەرiس، ويلارى ارام. ال ۇلتتىق يدەيانى iزدەپ، ۇلتشىل بولىپ، ۇلتتىق مەملەكەت كوزدەيتiندەردiڭ ماقسات-مۇراتى، تالاپ-تiلەگi, باعىت-باعدارى وزگە ۇلتتارعا قىسىم جاسايتىن شوۆي­نيس­تiك تۇسiنiكتەگi iس-ارەكەتتەر ەمەس. مۇستافا شوقاي بۇل تۋرالى: «شوۆينيزم» دەپ باسقا ۇلتتاردىڭ مۇددەلەرi ەسەبiنەن تار ۇلتشىلدىققا بوي ۇرۋدى، باسقا ۇلتتاردىڭ ومiرلiك مۇددەلەرiن تەك ءوز ۇلتىنىڭ مۇددەسi ءۇشiن قۇربان ەتۋدi ايتادى. شوۆينيمزنiڭ بوي كورسەتۋi ءۇشiن شوۆينيزممەن ايىپتالىپ وتىرعان ۇلت ءوزi ءومiر سۇرگەن ەلدە ۇستەم ورىندى يەمدەنۋi, مەملەكەتتiك بيلiكتi قولىندا ۇستاۋى شارت»، - دەيدi. قۇدايعا شۇكiر، بiزدە ازiرشە جابايى، تۇرپايى، بiرتوعا ۇلتشىلدىقتان باستاپ، وزگەلەردi مۇلدەم جوققا شىعاراتىن اقسۇيەكتiك شوۆينيزم جوق. جالپى، تۋا بiتتi, تۇلا بويى ينتەرناتسيوناليزمگە تولى قازاقتان ونداي كەلەڭسiز جايلاردى كۇتiپ، وعان كۇدiكپەن قاراۋدىڭ ءوزi - كۇنا. وعان قازاقستاندى جايلاعان ءاربiر ۇلت پەن ۇلىستار وكiلدەرi - دياسپورالار كۋا. ال ولاردىڭ ويلارىنا «قيقىم» سالىپ، جاقسى ماعىناداعى ۇلتتىق يدەيا، ۇلتشىلدىق، ۇلتتىق مەملەكەتتiڭ قادiر-قاسيەتiن تۇسiرگiسi كەلەتiندەر - قاراپتان-قاراپ ءجۇرiپ «قورىققان بiرiنشi سiلتەيدiنiڭ» كەرiن كەلتiرiپ جۇرگەندەر. ونداي پiكiرلەردi قالىپتاستىرىپ، ەلگە تاراتىپ جۇرگەندەر - وزدەرiنiڭ باتىسشىلدىقتىڭ بالالىق اۋرۋىمەن اۋىرعاندارىن بىلاي قويعاندا، كەڭەستiك كەزiندەگiدەي كوممۋنيزم ەلەسiن قۋالاپ جۇرگەن جاندار ەكەنiن بiلمەيتiندەر جانە ءوزiنiڭ تۋعان حالقىنىڭ «قاعىنان» جەرiنگەندەر. ءوز انا تiلiن بiلمەي، وزگەنiڭ تiلiن دە قارىق قىلا الماي جۇرگەن جاندار. سولاردىڭ قاتارىنا قانات قابدىراحمانوۆ دەگەننiڭ «ناتسيۋ سفورميرۋيۋت رۋسسكويازىچنىە...» دەگەن پiكiرi دە جاتادى. ول مىرزا تiل ۇلت دiلiنiڭ (مەنتاليتەتiنiڭ دەسە دە بولادى. - ا.ءا.) باستى كورسەتكiشi, تابيعي-تاريحي بولمىسىنىڭ iشكi-سىرتقى سەزiم حابارشىسى ەكەنiن بiلمەي، ءوز ايتۋىنا قاراعاندا «التىعا» وقىعانىنا تاڭعالاسىڭ. سوندىقتان تiل - ۇلتتىڭ بارى، ۇلتتىق يدەيانىڭ باستى نەگiزi. تiلسiز ۇلت بولمايدى. تiلiن جوعالتقاندار - ءوز قاعىنان جەرiنگەن مارگينالدار. وزiن جازۋشى سانايتىن وسى بiر اۆتوردىڭ اۋىل تۋرالى تۇجىرىمى دا ءاتۇستi, سىن كوتەرمەيتiن سوزدەر مەن سويلەمدەر. اۋىل - مادەنيەتتiڭ سوڭعى، تۇياق سەرiپتiگە كەلەتiن كورسەتكiشتەرiنiڭ بiرi, قالا - وركەنيەتتiڭ شارىقتاۋ شىڭى. وركەنيەت باستالعان جەردە مادەنيەت شەگiنەدi. مادەنيەت - تابيعي-تاريحي، كيەلi قۇبىلىستار مەن قۇندىلىقتاردان تۇراتىن كاتەگوريا، وركەنيەت تاريحي-پروگرەستiك اقىل-ويدىڭ جەمiسi. قالا سەزiمدi قاتقىلداندىرىپ، ادام اراسىنداعى قارىم-قاتىناستى سالقىنداتتىراتىن، بiرقالىپقا تۇسiرەتiن «تۇرمە» تارiزدەس بولسا، اۋىل ادامدى تابيعاتپەن استاستىرىپ، كوڭiلiن شەتسiز دە، شەكسiز كەڭiستiك ارقىلى قيالىن شارىقتاتاتىن ءالi تابيعي بولمىسى قالاداعىداي بۇزىلا قويماعان قۇبىلىس ءارi قۇندىلىق. قانات سياقتى ءوز انا تiلدەرiن بiلمەي، ونى تەرiس كورەتiندەر تۋرالى حاسەن قوجاحمەت «ساناداعى سان ويلار» كiتابىندا: «ولجاس سۇلەيمەنوۆ، نۇربولات ماسانوۆ سياقتى قازاقتاردىڭ ورىسشىلدىعى - وزدەرiنiڭ ەركiن جۇزۋiنە قولايلى ورىستiلدi ورتانىڭ ساقتالۋىن قالايتىن جەكە باستى ەگويزم سەبەبiنەن. ال ەلiمiزدە ورىسشىلدىقتىڭ جالعاسىپ، قوعامنىڭ مىناداي ءدۇبارا كۇيiنiڭ سوزىلا بەرۋi قازاق ۇلتىنا، قازاقستان تاۋەلسiزدiگiنە قاتەرلi ەكەنiن ولار ءوز ەگويزمiنiڭ كولەڭ­كە­سiنەن كورۋگە شامالارى جەتەر ەمەس»، - دەيدi. بۇلاردىڭ ەڭ قاۋiپتiلiگi سوندا، ولار قازاق تiلiنiڭ ەركiن، تابيعي دامۋىنا بارىنشا كەدەرگi بولىپ قانا قويمايدى، وعان وزگەلەردi دە ۇندەيدi, شاقىرادى. وسى تۇستا مەنiڭ ەسiمە مۇستافا شوقايدىڭ «باتىس (ورىس دەپ تە تۇسiنiڭiزدەر - ا.ءا.) تاربيەسiن العان زيالىلارىمىزدىڭ ايانىشتى جەرi - رۋحاني جاقتان ءوز حالقىنا وگەي بولىپ قالۋى ەدi. باتىس تاربيەسi كوپتەگەن تۋىستارىمىزدى حالقىمىزدىڭ جان-دۇنيەسiنە سiڭگەن، ۇلتتىق تاريحىمىزدىڭ ءون بويىندا جاتقان شىعىس زەردەسiنەن ايىردى. ولار، ياعني، باتىس تاربيەسiن العان تۋىستارىمىز باسقا جاقتان جيناعان بiلiمدەرiن ءوز حالقىنىڭ ومiرiمەن «شىعىس زەردەسiمەن» بiرلەستiرە المادى. بiز، ارينە، بۇل ارادا «شىعىس رۋحى» دەگەننiڭ عىلىمي، فيلوسوفيالىق ماعىناسىنا توقتالىپ جاتپايمىز. بiزدiڭ بۇگiنگi كۇرەسiمiز ءۇشiن وسى «شىعىس رۋحى» «ۇلتتىق رۋحىمىز» بولۋىن جانە بiز قىزمەتiن اتقارىپ، تiلەۋiن تiلەپ جۇرگەن حالقىمىزدىڭ تۇلابويىن وسى شىعىس رۋحى كەرنەپ تۇرعانىن بiلۋiمiز جەتكiلiكتi» دەگەنi تاعى دا ءتۇسiپ وتىر. بiزدiڭشە، ولجاس سۇلەيمەنوۆ، قانات قابدىراحمانوۆ سەكiلدiلەرگە وسىدان ارتىق ايتاتىن ءسوز دە جوق. ويتكەنi, كسرو كە­زiندەگi جالپى­ادامزاتتىق جانە جالپىحالىقتىق كوممۋنيزم ەلە­سiنە اينالعان يدەيا مەن يدەولوگيا ۇلتتىڭ بارلىق قادiر-قاسيەتiن جوققا شىعارىپ، ولجاس سۇلەيمەنوۆ، قانات قابدىراحمانوۆ سياقتىلاردى تاربيەلەگەن ەدi. سول جولدا جۇمىس iستەگەن بۇقارالىق اقپارات قۇرالدارى تۋرالى اڭگiمە وزiنشە بiر توبە بولارى انىق.

قازiرگi ادامنىڭ سانا-سەزiمiنە اسەر ەتiپ جاتقان رۋحاني جانە ماتەريالدىق قۇندىلىقتار اياسىنداعى قاراما-قايشىلىقتار تىم كۇردەلەنiپ كەتتi. ماتەريالدىق قۇندىلىقتاردىڭ العا شىعىپ، نارىق قارىم-قاتىناسىنداعى زاڭسىزدىق، ەشبiر تارتiپكە باعىنبايتىن ادامي ارالاس-قۇرالاستىقتىڭ ماتەريالدىق قۇندىلىقتارعا دەن الدىرۋى رۋحاني قۇندىلىقتاردى ەكiنشi پلانعا ىسىردى. ۇلتتىق يدەيانىڭ قالىپتاسپاي، اش iشەكتەي سوزىلىپ، تەك پiكiرلەر قايشىلىعىنىڭ نەگiزi بولىپ قالۋىنىڭ دا سىرى سوندا. سونىمەن بiرگە، ماسەلە ءالi دە بولسا بiر كەزدەگi سوتسياليستiك جۇيەنiڭ بالالىق اۋرۋىنان ارىلا قويماعانداردىڭ دا ونىڭ ورىندالۋىنا كەدەرگi بولىپ جۇرگەندiگiن ەلەپ-ەسكەرسەك، سونداي-اق، بiر كەزدەگi «حالىقتار دوستىعىنىڭ لابوراتورياسى» اتانعان قازاقستان حالقىنىڭ الا-قۇلالىعى، قولدان جاسالىنعان قيتۇرقى ساياساتتىڭ ءارتۇرلi سەبەپ-سالدارلارىمەن كەلiپ قالعان جۇرتشىلىقتىڭ قازاقتى كiندiك - مەملەكەت قۇراۋشى ۇلت رەتiندە تولىققاندى مويىنداماۋىندا بولىپ وتىر. وعان قازiرگi الەمدەگi ءجۇرiپ جاتقان «وركەنيەت پەن مادەنيەتتەر سوعىسىنىڭ» دا ىقپالى از تيiپ وتىرعان جوق. سوندىقتان دا، «بiز كiمبiز، قايدا، نەگە بارا جاتىرمىز؟» دەگەن سۇراققا جاۋاپ بەرiپ، سول جولداعى ماقسات-مۇراتىمىزدى، باعىت-باعدارىمىزدى، ۇستانىمدارىمىزدى انىقتاپ الۋعا بiردەن-بiر نەگiز بولاتىن - ۇلتتىق يدەيا، ۇلتشىلدىق، ۇلتتىق مەملەكەت ەكەندiگiن تولىققاندى جانە جاقسى ءمان-ماعىنادا تۇسiنگەندە عانا iلگەرi كەتكەن ەل بولا الامىز. رەسەي مەملەكەتiن قازiرگi دارەجەگە جەتكiزگەن «موسكۆا - ترەتي ريم»، «پراۆوسلاۆيا، سامودەرجاۆيا، نارودنوست»، «زا ۆەرۋ تساريا ي وتەچەستۆو» دەگەن ۇعىم-تۇسiنiكتەر بولسا، بiزدi دە بولاشاقتا قا­لىپتاس­تىراتىن ۇعىم-تۇسiنiكتەر «ۇلتتىق يدەيا، ۇلتشىلدىق، ۇلتتىق مەملەكەت» دەگەن سوزدەر بولۋى كەرەك. سوندا عانا بiزگە ر.يۋسۋپوۆ سياقتىلار: «....ۋ ناس (قازاقستاندى ايتىپ وتىر - ا.ءا.) نە ودين، ا تسەلىح تري نارودا، تولكو وني نازىۆايۋتسيا پو درۋگومۋ - جۋزى. پراۆدا، ۆرەميا وت ۆرەمەني ودين «نارود» «پودكۋسى­ۆاەت» درۋگوي، چتوبى وسوبەننو نە ۆىسوۆىۆالسيا، نو نيچەگو، مى ك ەتومۋ پريۆىكلي. پوەتومۋ نازۆات ناس ەدينىم نارودوم كاك-تو يازىك نە پوۆوراچيۆاەتسيا. ۆ يتوگە ۆمەستو «نارودنوستي» پوچەمۋ-تو ۆىحوديت «جۋزوۆششينا» دەمەس ەدi. ارينە، ەگەر قازاقتىڭ «ءشوپتiڭ باسى جەل تۇرماسا قيمىلدامايدى» دەگەن قاعيداسىنا سەنسەك، پالەنiڭ ءبارi وزiمiزدەن دە بار. رۋىمىزدى بiلiپ قانا قويمايمىز - رۋشىل بولامىز، ءجۇزiمiزدi بiلiپ قانا قويمايمىز - ءجۇزشiل بولامىز. سوندىقتان دا، بiزگە قاراي ر.يۋسۋپوۆ سياقتىلار ەش قىسىلماي تاس لاقتىرادى. بiز جالپىحالىقتىق ۇعىم-تۇسiنiككە اينالىپ كەتكەن «رازدەلياي ي ۆلاستۆۋي» دەگەن قاعيدانى ۇمىتىپ كەتكەنبiز. ايتپەسە، الدەبiرەۋلەردiڭ اۋزىنان شىعىپ، كوپشiلiككە تاراپ كەتكەن رۋدى، ءجۇزدi بىلاي قويعاندا «باتىس قازاقتارىنىڭ جالپى جينالىسىن وتكiزەمiز» دەۋدiڭ ءوزi سول ۇلت تۇتاستىعىنا زيانىن تيگiزەتiن بiردەن-بiر قىڭىر-قيسىق iس-ارەكەت ەمەس پە؟ بۇل دا ويلانىپ، تولعاناتىن جاعداي. بiزدiڭ رۋىڭدى بiل - رۋشىل بولما، ءجۇزiڭدi بiل - ءجۇزشiل بولما دەيتiنiمiز سوندىقتان.

قازاقستان - ەۋرازيالىق كەڭiستiكتە ورنالاسقان تاۋەلسiز دە ەگەمەن مەملەكەت. ول قازاقتىق-ۇلتتىق نەگiزiن قالاعان كەرەي-جانiبەك كەزiندە-اق وزiندiك وركە­نيەت پەن مادەنيەتتi قالىپ­تاس­تىرعان مەملەكەت رەتiندە الىستى قايدام، وڭ-سولىمىزداعى رەسەي مەن قىتايعا تانىمال بولاتىن. ولار ونىڭ iشكi-سىرتقى ساياساتىمەن تانىس بولىپ قانا قويماي، وعان ۇنەمi قوقان-لوقى جاساپ، كiلەڭ قىرىنا الىپ كەلگەن. ءالi دە سولاي، بiراق، قازiرگi ساياساتتارى سۋ استى اعىستارىنداي قۇپياعا تولى قۇبىلىس. سوندىقتان دا، ۇلتتىق يدەيا، ۇلتشىلدىق، ۇلتتىق مەملەكەت ۇلتتى تۇتاستىراتىن (قازاقستاندا تۇراتىن جالپى حالىقتى دا - ا.ءا.) تەتiك قانا بولىپ قويماي، ونى رەۆوليۋتسيالىق ەمەس، ەۆوليۋتسيالىق جولمەن iلگەرi دامىتىپ، جايىنقۇلىقتى جۇتىپ قوياتىن عالامداستىرۋ اتتى اجداھادان ساقتاپ قالاتىن كۇش تە بولۋى تيiس. مۇنداعى باستى مiندەت - سىرتتان كەلەتiن رۋحاني جانە ماتەريالدىق قۇندىلىقتاردى ساراپتاپ-سارالاپ، ەلەپ-ەكشەي الۋمەن بiرگە، وزiمiزدەگi قانسiڭدi رۋحاني جانە ماتەريالدىق قۇندىلىقتاردى سىرتقا شىعارۋدا دا وزiندiك كەسكiن-كەلبەت، مازمۇن-ءمان، ساپالىق-ساندىق قالىپتاردى ارتتىرماساق، كەمiتپەۋiمiز كەرەك. ياعني بۇل iشكi-سىرتقى ساياساتتا دا، ەكونوميكالىق-مادەنيەتتiك، قوعامدىق تىنىس-تiرشiلiكتە دە وزدەرiمiزدi وزگەلەرمەن اشىق باسەكەلەستiككە تۇسە الاتىن مەملەكەت بولىپ قالىپتاستىرۋىمىز كەرەك دەگەن ءسوز. بiر كەزدە مۇستافا شوقاي: «بiز بۇرىن پاتشالىق رەسەي، قازiر كەڭەستiك رەسەي دەپ اتالعان زىنداننىڭ تەمiر تورلارىن ارالاپ جاتىرمىز»، - دەسە، ەندi بiز «شىن ماعىناسىنداعى وزىق ەلۋ مەملەكەتتiڭ قاتارىنا قوسىلاتىن ەل بولاتىندىعىمىزدى دالەلدەپ قانا قويمايمىز، سونىمەن بiرگە، iرگەلi, ۇيىمشىلدىعى مەن بiرلiگi جاراسقان ۇلت بولا الامىز» دەگەن ماقسات-مۇراتپەن، باعىت-باعدارمەن، ۇستانىممەن عالامداستىرۋ اتتى داۋiرگە كiرەتiن مەملەكەت ەكەنiمiزدi iشكi-سىرتقى ساياساتىمىزبەن دالەلدەۋiمiز كەرەك. قازiر ودان باسقا تاڭداۋ جوق. بiزگە اللا پاتشالىق رەسەيدi كۇيرەتiپ، كسرو-نى تاراتىپ، ەندi iرگەلi ەل-جۇرت بولاتىن مۇمكiندiك بەرسە، مۇنان كەيiن ونداي مۇمكiندiكتi بەرمەۋi بەك مۇمكiن. سوندىقتان وسىناۋ تاۋەلسiزدiك پەن ەگەمەندiگiمiزدi قولدان شىعارىپ الماۋعا تيiسپiز. «رۋىڭمەن ۋ iشپە، قازاق!».

«جاس الاش» گازەتى