حاكىم ابايدىڭ پوەزياسى مەن قوعامدىق قىزمەتىن اجىراتىپ قاراۋ مۇمكىن ەمەس. ويتكەنى ولەڭ – ءوز ءداۋىرىنىڭ ايناسى، اقىننىڭ تۇتاستاي عۇمىرىمەن ساباقتاسىپ تۇراتىن قۇبىلىس. اباي ەل بيلەۋ ىسىنە بەلسەنە ارالاسىپ، بولىستىق قىزمەتكە بىرنەشە رەت سايلانعانىن بىلەمىز. تولعىراق ايتساق، 1866 جىلى جانە 1872-1874 جىلدارى كۇشىك-توبىقتى ەلىنىڭ بولىسى، 1876-1878 جىلدارى قوڭىر-كوكشە ەلىنىڭ بولىسى، 1893 جىلى مۇقىر ەلىنىڭ بولىسى بولىپ سايلاندى. اقىننىڭ: «بولىس بولدىم مىنەكي، بار مالىمدى شىعىنداپ»، – دەپ باستالاتىن ولەڭى سونىڭ ايعاعى. مۇندا اقىن بولىستىق قىزمەتتىڭ جاعىمدى-جاعىمسىز تۇستارىن، ادامنىڭ سان قىرلى مىنەزىن استارلاپ جەتكىزەدى.

حوش، ابايدىڭ بولىس بولعاندىعى تۋرالى دەرەكتەر جەتەرلىك. ەندى وسىعان تەرەڭىرەك ۇڭىلسەك، ويلى وقىرمانعا قىزىقتى ءبىراز مالىمەتتى كورەمىز. مىسالى، حاكىمنىڭ قۇجاتتارعا قولعان قولى. اباي ءوز قولىن قانداي ىسكە جانە قانداي قۇجاتتارعا قويدى؟ بۇل قۇجاتتاردىڭ اقىن ومىرىمەن قانداي بايلانىسى بار؟ مىنە، وسىنداي سالماقتى سۇراقتارعا ىزدەنىس جاساپ كورسەك...

ابايدىڭ قول قويۋيىنا قاتىستى دەرەكتەردىڭ ءبىرى: «دەلو وب وتكوچەۆكە كازاچكي كۋزەنوۆوي س سىنوم كۋچۋك-توبىكتينسكوي ۆولوستي»، – دەپ اتالاتىن ىستە كەزدەسەدى. ءىس 1866 جىلدىڭ 31 قازانىندا جۇرگىزىلگەن. وسى ىستە سەرگيوپول ىشكى وكرۋگتىك پريكازىنا ابايدىڭ اتىنان راپورت جازىلىپتى. راپورتتىڭ باسىندا: «كۇشىك-توبىقتى بولىسىنىڭ ۋپراۆيتەلىنەن راپورت»، – دەپ جازىلعان دا، مىناداي مازمۇنداعى قاتىناس قاعاز تولتىرىلعان: «بوكەنشى رۋىنىڭ ستارشيناسى ا.الشىنباەۆ ءتۇسىندىرۋى بويىنشا جەسىر ايەل جانىس كۇزەنوۆا ءوز ۇلى قوجباقپەن اباقكەرەيگە كەتكەن. ول ايەلدىڭ تۋىستارى – ساپاقوۆ»، – دەپ جازعان. قاتىناس قاعازدىڭ اياعىنا: «ي.كۋنانباەۆ»، – دەپ ورىسشا قول قويعان. بۇل جەردە كۇزەنوۆانىڭ اباقكەرەيدەن ءوز رۋلاستارى اراسىنا قايتا كوشىپ كەلۋى تۋرالى ءسوز بولىپ وتىر. ورىس كەڭسەسىنە بەرىلگەن قازاق ايەلى كۇزەنوۆانىڭ ارىزىن انىقتاۋ ءۇشىن ونى كۇشىك-توبىقتى ەلىنىڭ بولىسى (ۋپراۆيتەلى) اباي قۇنانباەۆقا جىبەرگەن. اباي قايتادان جاۋاپ راپورت جازعان دا، استىنا قول قويعان.

بولىس ابايدىڭ 1876 جىلى قويعان قولى

ابايدىڭ بۇدان كەيىنگى ەكىنشى قولى 1876 جىلى قوڭىر-كوكشە ەلىنە بولىس بولعان كەزدە ورىسشا جازعان مالىمەتتە كەزدەسەدى. وندا: «يبر. كۋنانباەۆ»، – دەپ ساۋاتتى دا سۇلۋ تۇردە قول قويىلادى. ال ارابشا قويعان قولى 1876 جىلى ورىس-تۇرىك سوعىسى كەزىندە ورىس اسكەرلەرىنە ات، كولىك، ءۇي، تاماق، اقشا بەرۋ تۋرالى جازىلعان شاقىرۋ حاتتا بار.

1875 جىلى اباي وتىز جاستا. وسى جىلى قوڭىر-كوكشە توبىقتى ەلىنە بولىستىڭ ۋپراۆيتەلى بولىپ سايلانعان. ابايدىڭ قولىمەن وبلىستىق باسقارماعا ءوزى باسقارىپ وتىرعان بولىستىڭ جاي-كۇيىن باياندايتىن ستاتيستيكالىق مالىمەتتەر جىبەرىلىپ وتىرىپتى. وقىپ وتىرعاندا سول زاماننىڭ ءوزىن كورگەندەي اسەر بەرەدى: «1876 جىلدىڭ اياعىندا بولىستا 4163 ەركەك، 3393 ايەل بولدى. قىستايتىن جەرلەر سانى – 1004, ونىڭ 469 جىلقى، كىرپىشتەن قالانعان قىستاۋلاردا، 535-ءى كيىز ۇيدە قىستايدى. بولىستا 900 تۇيە، 4500 جىلقى، 1350 ءىرى قارا مال، 30150 قوي ەشكى بولدى...»، - دەپ جازا كەلىپ، ودان قانشا ءتول الىندى، قىستا ولگەنى، تاماق ءۇشىن پايدالانعانى ت.ب كورسەتىلەدى دە، بولىستاعى ەگىن شارۋاشىلىعىنىڭ جايىن باياندايدى: «19 شاڭىراق ەگىن شارۋاشىلىعىمەن شۇعىلداندى. سۋارىلاتىن ەگىندىك جەرگە قارا بيداي مەن بيداي 20 قاپ، تارى مەن سۇلى 8 قاپ سەبىلىپ، ودان 13 قاپ قارا بيداي مەن بيداي، 24 قاپ سۇلۋ ءونىمى الىندى. سۋارۋ جۇيەسى مۇقىر، تاقىر وزەندەرىنە سالىندى، ءبىر سۋ تيىرمەن بولدى. بۇل بولىستىڭ ادامدارى وزدەرىنە كەرەكتى 2104 قاپ استىقتى سەمەيدەن ساتىپ الدى». بۇل مالىمەتتەردى ءوز قولىمەن جازىپ وتىرعان اباي ەلدىڭ الەۋمەتتىك-ەكونوميكالىق حال-جايىن: مال، ەگىن شارۋاشىلىعىن، ەلدىڭ ءالى دە جارتىلاي كوشپەلى، جارتىلاي وتىرىقشى كۇيدە قالىپ وتىرعانىن تەرەڭ سەزىندى.

بۇرىنىراقتا قازاق ساحاراسىندا دالا زاڭى ۇستەمدىك قۇردى. مىسالى، «قاسىم حاننىڭ قاسقا جولى»، «ەسىم حاننىڭ ەسكى جولى»، «تاۋكە حاننىڭ «جەتى جارعىسى» دەگەن قازاق حالقىنىڭ حاندىق داۋىرىندەگى ادەت-عۇرىپتىق زاڭ ەرەجەلەرىن بىلەمىز. سول سەكىلدى 1885 جىلدارى قارامولا سەزىندە اباي قازاق ەلىنىڭ ادەت-سالتىن جەتە زەرتتەي وتىرىپ، زاڭ ەرەجەلەرىن جاساۋعا بەلسەنە قاتىسادى. اباي سەزدە توبە بي سايلانىپ، وعان زاڭ ەرەجەسىن جاساۋ تاپسىرىلعان بولاتىن. اتالعان زاڭ ەرەجە 1886 جىلى گەنەرال-گۋبەرناتوردىڭ بۇيرىعىمەن قازان قالاسىندا باسىلىپ شىعادى. كىرىسپە بولىمىندە: «سەميپالات وبلىسىنىڭ بەس دۋانىنىڭ بارشا حالقىنىڭ سايلانمىش ادامدارىنىڭ 1885 جىلىندا ماي ايىندا شار بويىندا قارامولا سەزىندە جاسالمىش ەرەجەلەر»، – دەپ جازىلعان. 74 باپتان تۇراتىن ەرەجەنى تالقىلاپ، قول قويىپ، بەكىتكەندەردىڭ ىشىندە سەمەي وبلىسىنان يبراھيم قۇنانباەۆ, جۇماقان جارقىنباەۆ، ايتقازى جەكسەنايۇلى، سۇيىندىك شاقابايۇلى بار. عۇلاما اقىننىڭ باسشىلىعىمەن جاسالعان بۇل ەرەجەدە ادامنىڭ بوستاندىعى، قوعامدى دەموكراتيالىق باعىتقا جەتەلەۋى ەرەكشە كوزگە تۇسەدى. بەكىتىلگەن بۇل زاڭدى قازاق ەلىندە جۇزەگە اسىرۋ ىسىنە دە اباي سۇبەلى ۇلەس قوسقان.

ابايدىڭ قولتاڭباسى تۋرالى تاعى ءبىر دەرەك 1896 جىلى اقىننىڭ ءوز ۇلى ماعاۋياعا جازعان حاتىندا بار. بۇل حاتتى سەمەيلىك عالىم امانتاي يسين اباي مۋزەيىنىڭ سيرەك قورىنان تاۋىپ العان-دى. حات تۋرالى ماقالا «ءسۇيىنشى!» دەگەن ايدارمەن كەزىندە «اباي» جۋرنالىندا جاريالانعان ەدى (1997, №4). سەمەيدەن قىرداعى ماعاۋياعا جولدانعان حاتتىڭ وزگەشە قۇندى بولاتىنى – اباي ونى ءوز قولىمەن قادىمشا قارپىمەن جازعانىندا. حاتتىڭ قازاقشا مازمۇنى تومەندەگىدەي:

«دۇعاي سالەم عيزاتلۋ ءۋا ءھام ءحۇرماتلۋ ماعاشقا جەتىپ ماعلۇم بولسىن-كي. ءۇي ىشىنە مەنەن دۇعاي سالەم. الگى مالدى باكەڭنەن ايداتىپ جىبەر... اقىلباي بىرگە كەلسىن. مۇنداعى ىستەر جاقسى ءجۇرىپ جاتىر. شاھكارىمگە ءھام سالەم ايتىڭدار، ول دا كەلسىن.

وي جۇگىرتىپ قاراشى ماعاش بالا،

سان دەگەنىڭ توعىز-اق; بىردەن سانا.

ءنولدى ەرتپەسە بۇلار دا قىسىرايدى،

ەدينيتسا سىفات دەپ ءبىل تەك قانا.

كوپ بىلگەنگە كوپ نادان بولادى قاس،

ماۋجۋد پەنەن مانسۋحتى ول ايىرماس.

بايەتەرەك تە كۇندەيدى كولەڭكەسىن،

بايقاپ تۇرساڭ وسى جۇرت سوعان ۇقساس.

ءۇشبۋ ءسوزدى زەيىن قويىپ وقى ءھام سولاي ىستە، شىراعىم. اماندىقتا اعاڭىز اباي. سەمەي 1896 جىلدىڭ ...»

بۇل ولەڭنىڭ ءوزى ابايدىڭ پايىم، تولعام وزگەرىسى، اقىننىڭ (اكەسىنىڭ) ءوز رۋحاني تىرەكتەرىن ىزدەۋى سياقتى، ۇلى ماعاۋياعا دەگەن ىستىق سەزىمىن، سەنىمىن ايعاقتايدى. ونىڭ ماعاۋياعا: «ءۇشبۋ ءسوزدى زەيىن قويىپ وقى ءھام سولاي ىستە، شىراعىم»، – دەگەن سوزىنەن ىستىق جۇرەكتى اكەنىڭ ەرەكشە مەيىرىمىن اڭعارامىز. حات تۋرالى ا.يسين بىلاي دەپ پىكىر جازعان: «ءجۇز جىل ءوتىپ، جۇرتشىلىققا جاڭا تانىس بولىپ وتىرعان اباي حاتى – حالقىمىز ءۇشىن باعا جەتپەس مادەني مۇرا. اباي مۇراتى، اباي ارمانى، اباي ولەڭى، اباي مەيىرىمى – ءبارى دە وسىندا، ءبارى بار، جوعى مەنمۇندالاپ، ءۇنى ەستىلىپ، ءتۇسى كورىنىپ، ءيسى جۇپارلانىپ تۇر. حاتتاعى شاكارىم، اقىلباي، ماعاۋيا سىندى تاريحي تۇلعالاردىڭ دا ءومىر بەلەستەرى وسى ات ارقىلى تانىلادى» («اباي» №4, 974-بەت).

ءتۇيىن: جوعارىداعى دەرەكتەرگە سۇيەنسەك، اباي ەل باسقارۋ ىسىنە 20-21 جاسىنان باستاپ-اق قاتىسسا كەرەك. اكەسى قۇنانباي مەدرەسەدەگى وقۋىن اياقتاتپاي، 14-15 جاسار ابايدى ەلگە قايتارىپ الىپ، ەل باسقارۋ جۇمىسىنا باۋلىعاندا، وسى ماقساتتى كوزدەگەنى انىق. اكە تاربيەسىندە 4-5 جىل جۇرگەن اباي سول 20-21 جاس شاماسىندا-اق كۇشىك-توبىقتى ەلىنە بولىس بولعان. ودان كەيىن اقىن ەل اراسىندا ءجۇرىپ الەۋمەتتىك، ساياسي ماسەلەلەردى شەشۋدە ابدەن شىڭدالادى. قىرىقتان اسقان شاعىندا ەۋروپا مەن شىعىس مادەنيەتىن جان-جاقتى زەردەلەپ، ءجىتى تانىسقان اباي كوزى اشىق، كوكىرەگى وياۋ حالىق قامىن ويلايتىن تۇلعاعا اينالدى. قازاقتى اعارتۋ جولىندا تىنباي ەڭبەك ەتكەن حاكىمنىڭ دارا جولى بۇگىنگى جاس ۇرپاققا ۇلگى. التى الاشقا، ءتىپتى ادامزات بالاسىنا پاراسات بيىگىنەن ءۇن قاتىپ، اقىل ايتقان ابايدىڭ ءاربىر ءىسى – قاي زاماندا دا ماڭىزىن جويماق ەمەس. ونىڭ ولەڭى ۇلتىمىز ءۇشىن قانداي كاسيەتتى بولسا، قوعامداعى قىزمەتى دە سونداي دەڭگەيدە ناسيحاتتالۋى زاڭدىلىق. ەندەشە، «مىڭمەن جالعىز الىسقان» ءسوز زەرگەرىنىڭ سان قاتپارلى عۇمىرىن اقىلعا سالىپ، تارازىلاپ، بولاشاققا ۇرپاققا ساف تازا كۇيىندە جەتكىزۋ – ءبىزدىڭ اينىماس بورىشىمىز.

ءبىرجان احمەر، ابايدىڭ «جيدەباي-ءبورىلى» مەملەكەتتىك قورىق-مۋزەيىنىڭ عىلىمي قىزمەتكەرى

Abai.kz