تابالدىرىقتى اتتاعان قويان جىلى مادەني-رۋحاني جاڭالىقتارعا تولى بولماق. بۇل جىل - كوپتەگەن ايتۋلى تۇلعالاردىڭ ەسiمi ۇلىقتالاتىن ۇلىق جىل! 2011 جىل - قازاق حالقىنىڭ ماڭدايىنا بiتكەن بiرتۋار تۇلعالاردىڭ مەرەيتويى! تالاي عاسىردان بەرi اتا-بابامىز ارمانداپ كەتكەن تاۋەلسiزدiكتiڭ 20 جىلدىعى! "تۇركiستان" گازەتi جىل بويىندا وسى تاريحي ماڭىزى زور تاقىرىپتاردى قالامىنا ارقاۋ ەتپەكشi. ەندەشە، جىلاشاردىڭ العاشقى سانىن جىلى ۇردiستەن باستاۋدى قۇپ كوردiك.

تاۋەلسiزدiك - 20

تاۋەلسiزدiككە جەتكەن تاۋبە كۇن

تابالدىرىقتى اتتاعان قويان جىلى مادەني-رۋحاني جاڭالىقتارعا تولى بولماق. بۇل جىل - كوپتەگەن ايتۋلى تۇلعالاردىڭ ەسiمi ۇلىقتالاتىن ۇلىق جىل! 2011 جىل - قازاق حالقىنىڭ ماڭدايىنا بiتكەن بiرتۋار تۇلعالاردىڭ مەرەيتويى! تالاي عاسىردان بەرi اتا-بابامىز ارمانداپ كەتكەن تاۋەلسiزدiكتiڭ 20 جىلدىعى! "تۇركiستان" گازەتi جىل بويىندا وسى تاريحي ماڭىزى زور تاقىرىپتاردى قالامىنا ارقاۋ ەتپەكشi. ەندەشە، جىلاشاردىڭ العاشقى سانىن جىلى ۇردiستەن باستاۋدى قۇپ كوردiك.

تاۋەلسiزدiك - 20

تاۋەلسiزدiككە جەتكەن تاۋبە كۇن

قازاق ەلi ەگەمەندiگiن الىپ، ەڭسەسiن تiكتەگەنiنە - 20 جىل! ارينە بiز بۇل كۇنگە وڭايلىقپەن جەتكەن جوقپىز. قازاقتىڭ كەڭ بايتاق جەرiن، ەلiن قورعاپ، بۇگiنگە جەتكiزگەن جانiبەك پەن كەرەيدەي ءجالاڭتوس باتىرلارىمىز، ابىلايداي ابىز حاندارىمىزدىڭ كوزسiز ەرلiگiمەن، ودان بەرگi قارۋسىز كۇرەسكە شىققان جەلتوقسانشىلاردىڭ قانىمەن كەلگەن تاۋەلسiزدiكتi بۇگiن ءوز دەڭگەيiندە ۇلىقتاپ ءجۇرمiز بە؟
نەگە ەكەنi بەلگiسiز، جىل سايىن تاۋەلسiزدiك مەرەكەسi جاڭا جىلدىڭ تاساسىندا قالىپ قويادى. ەلiمiزدiڭ باس قالاسى استانادان باستالعان جاڭا جىلعا قىزۋ دايىندىق تاۋەلسiزدiك العان ايتۋلى كۇندi ەستەن شىعارۋعا شاق قالدىرادى. الايدا تالاي بوزداق ارمانداپ كەتكەن ەگەمەندiكتiڭ اق تاڭىن ۇمىتۋعا تيiس ەمەسپiز!
قازاق مەملەكەتiمەن قاتار تاۋەلسiزدiك العان ەلدەر بۇل كۇندi قالاي دارiپتەيدi دەسەڭiزشi. ەڭبەكتەگەن بالادان ەڭكەيگەن قارياعا دەيiن تايلى-تۇياعى قالماي تاۋەلسiزدiكتiڭ قىمبات ەكەنiن جۇرەكتەرiمەن سەزiنiپ، ۇلىق مەيرامدى ۇلتتىق ناقىشتا وتكiزۋگە جان-دارمەن بولىپ كiرiسiپ جاتقانى. تiپتi سالت-ءداستۇرi مەن ادەت-عۇرپىن، ۇلتتىق بوياۋى تۇنىپ تۇرعان مادەنيەتiن ءوز تiلiندە جەتكiزiپ جاتقاندا قايران قالماسقا لاجىڭ جوق. تاۋەلسiزدiككە تاۋبە دەيiك. قازاق ەلi ءوزiنiڭ ون توعىز جىلىندا ەكونوميكالىق الەۋەتiن جاقسارتتى. ەلiمiزدiڭ باس قالاسى - استانا ءتۇرلi حالىقارالىق باسقوسۋلار مەن جيىنداردىڭ ورداسىنا اينالدى. 2010 جىل قازاق مەملەكەتi ءۇشiن تابىستى جىل بولدى. ەقىۇ-عا توراعالىق ەتكەن قازاقستان ەلiمiزگە 56 مەملەكەتتiڭ باسشىلارىن جيناپ، استانا سامميتiن ابىرويمەن وتكiزدi. بۇل دا بولسا، قازاق ەلiنiڭ تاۋەلسiزدiگiنiڭ ارقاسىندا باعىندىرعان جەڭiستi جەتiستiگi! ەندiگi مiندەت - تاۋەلسiزدiكتiڭ 20 جىلدىعىنا تۇسپا-تۇس كەلگەن ازيادا ويىندارىن ويداعىداي وتكiزiپ، سپورتشىلارىمىزدىڭ جەڭiس تۇعىرىنان كورiنۋi!
بۇگiنگi تاڭدا تاۋەلسiزدiكتiڭ 20 جىلدىعىنا دايىندىق جۇمىستارى باستالىپ كەتتi. پرەزيدەنت اكiمشiلiگi باسشىسىنىڭ ورىنباسارى ماۋلەن اشiمباەۆ: "2011 جىلى تاۋەلسiزدiگiمiزدi تەرەڭ ۇعىنىپ، زەردەلەيتiن لايىقتى ەڭبەكتەر پايدا بولاتىنىنا ءۇمiتتiمiز", - دەگەن-دi. بiز دە تاۋەلسiزدiكتiڭ 20 جىلدىعى ءدۇيiم قازاق جۇرتى ۇلىقتايتىن تاريحي كۇنگە اينالاتىنىنا سەنiمiمiز زور! تاۋەلسiزدiك العان تاۋبە كۇن ءاربiر قازاقتىڭ ساناسىندا جاڭعىرىپ، جۇرەگiنiڭ تۇكپiرiندە تەربەلۋi كەرەك!

ابىلاي حان - 300

ابىلايدىڭ اق تۋى...

قازاقتىڭ كەڭ جازيرا دالاسىن نايزانىڭ ۇشىمەن، بiلەكتiڭ كۇشiمەن جانە كەمەڭگەر ساياساتىمەن قورعاپ قالعان ەرجۇرەك حاس باتىرلار قانشاما! سولاردىڭ كوشباسىندا ۇنەمi ابىلاي حان ەسiمiنiڭ ايرىقشا اتالۋى تەكتەن-تەك ەمەس. قازاق حالقىنىڭ سان عاسىرلىق تاريحىنداعى ايتۋلى تۇلعالاردى ويمەن شولىپ شىعۋدىڭ ءوزi قازiرگi ۇرپاقتىڭ كوكiرەگiنە ماقتانىش سەزiمiن ۇيالاتپاي قويمايدى. ەل تاريحىندا اتى التىن ارiپپەن جازىلعان سونداي كيەلi ەسiمدەردiڭ بiرi عانا ەمەس، بiرەگەيi ابىلاي حان ەكەنiن ءاربiر قازاق بالاسى بiلەدi بۇگiندە. سوناۋ حVIII عاسىردا باسىنان باعى ۇشىپ، مەملەكەت رەتiندە، تiپتi ەتنوس رەتiندە جەر بەتiندە ساقتالىپ قالۋ-قالماۋى تاريح تارازىسىنا تۇسكەن "ۇرپاق ءۇشiن، ەل ءۇشiن، قۇتتى مەكەن جەر ءۇشiن" قان توگiپ، جان بەرiسكەن كەزەڭدە قازاقتىڭ باعىنا سۋىرىلىپ شىعىپ، قول باستاعان ابىلاي سۇلتاننىڭ زور ازاماتتىق تۇلعاسى بiزگە ارقاشان قىمبات.
ابىلاي حان قازاق حالقىنىڭ تاريح سىنىنان امان ءوتۋi ءۇشiن ەڭ الدىمەن ەلدiك تۇتاستىق پەن دەربەستiكتiڭ قاجەت ەكەنiن تەرەڭ ءتۇسiندi. ول بۇكiل قاجىر-قايراتى مەن اقىل-ايلاسىن تەك قانا وسى مۇددەگە باعىندىرا بiلدi. بۇل مۇددەنi جۇزەگە اسىرۋ جولىندا ول ەرلiك iسiمەن دە، شەشەندiك تاپقىرلىعىمەن دە، كورەگەن اقىلىمەن دە، شەبەر ۇيىمداستىرۋشىلىعىمەن دە توڭiرەگiن تاڭ قالدىردى. ابىلاي حان قازاق حالقىنىڭ ساياسي الەۋمەتتiك ومiرiنە قىرىق جىلدان استام ۋاقىت ىقپال ەتiپ، بيلiگiن جۇرگiزدi. بۇل رەتتە، ەڭ بەدەلدi ايعاق - ابىلاي حاننىڭ ساياسي، اسكەري، الەۋمەتتiك كورەگەن دە تەگەۋرiندi قيمىلدارى بولسا كەرەك. جوڭعارلاردان ازات بولعان شىعىستاعى بايتاق الاپقا التاي اسىرىپ قازاق اۋىلدارىن قونىستاندىرۋى، ەلدiڭ باتىس شەكاراسىنىڭ سىرتىنداعى پۋگاچەۆ ءدۇبiرiن قولداپ، ءۇش مىڭ جانكەشتi ساربازدارىنىڭ ورىس بەكiنiستەرiنە شابۋىل جاساۋى، وڭتۇستiكتە قىرعىزدارعا قارسى جورىق اشىپ، Iلەنiڭ سول جاعاسى مەن شۋ بويىنداعى شۇرايلى قونىستاردى قازاقتاردىڭ وزiنە قايتارىپ بەرۋi, ەل رۋحىن اسپانداتىپ، جەڭiس تۋىن جەلبiرەتۋi, ءسويتiپ قازاق پەن قىرعىز اراسىنا نارىنقولدان قوردايعا دەيiن شەكارا تارتىپ بەرۋi, بۇل شەكارانىڭ كۇنi بۇگiنگە دەيiن ساقتالىپ وتىرۋى، مiنە، وسىناۋ ەل تاعدىرىنىڭ شەشۋشi ساتتەرi ابىلاي حاننىڭ بۇكiل حالىقتىق ۇلى حان بولعانىنا بۇلتارتپاس ايعاق. مۇنىڭ سىرتىندا رەسەي پاتشالىعىمەن جانە قىتاي بوعدىحانىمەن جۇرگiزگەن يكەمدi ساياساتىن ايتپاي كەتۋ مۇمكiن ەمەس. ابىلاي حان تۋرالى ايگiلi تاريحشى ا.ي.لەۆشين: "ول اقىل پاراساتى جاعىنان بولسىن، قول استىنداعى حالقىنىڭ كۇشi مەن سانىنىڭ باسىمدىلىعى جاعىنان بولسىن، سول كەزدەگi قازاق دالاسىن بيلەگەن زامانداستارىنىڭ بارiنەن دە باسىم ەدi" دەپ جازادى ەڭبەكتەرiندە. قازاق ۇلتىن ورتاق ماقساتقا توعىستىرىپ، ايرانداي ۇيىتىپ وتىرعان اقىلگوي باسشى ابىلاي حاننىڭ ناعىز بەت-بەينەسi وسى.
قازاقتىڭ ۇلى حانى ابىلايدىڭ ءومiرi مەن قىزمەتiنە بايلانىستى جادiگەرلەر از ەمەس. تiپتi ەلiمiز تاۋەلسiزدiك العاننان كەيiنگi كەزەڭدە جازىلعان ەڭبەكتەردiڭ ءوزi بiرتالاي. ولاردا ابىلاي حاننىڭ جاستىق شاعى، جاۋ ءتۇسiرiپ، باتىر بولعانى، ەل بيلەپ، ساليقالى-سالماقتى iشكi-سىرتقى ساياسات جۇرگiزگەنi كوپتەگەن ەڭبەككە، ءتۇرلi سپەكتاكلدەر مەن فيلمدەرگە ارقاۋ بولدى. بۇل تۇرعىدا ەلباسى ن.نازارباەۆ "ەستە جوق ەسكi زامانداردان ەلەس iزدەپ، قايداعى جوقتى قاۋزاعاننان گورi, ابىلاي تاقىرىبى ول تۋرالى اڭىزدى ءورشiتۋ ءۇشiن ەمەس، تاۋەلسiزدiك ءۇشiن كۇرەسكەن تاريحي تۇلعانىڭ ومiرiنەن تاعىلىم ءوربiتۋ ءۇشiن قاجەت" ەكەندiگiن اتاپ كورسەتكەنi بۇگiنگiدەي جادىمىزدا.
2011 جىل، ياعني، بيىل وسىناۋ ۇلان-بايتاق جەردi ساقتاپ قالعان، قازاق دەگەن حالىقتىڭ بويىندا ەرلiك، ەلدiك، نامىس سياقتى اسىل قاسيەتتەردiڭ ءدانiن سەۋiپ، ۇلتتىڭ ۇلىلىق سەزiمiن بويىمىزعا ۇيالاتقان ابىلاي حاننىڭ تۋعانىنا - 300 جىل! قازاق حالقىنىڭ بۇتiندiگi, ەلi مەن جەرiنiڭ تۇتاستىعىن ساقتاۋعا كۇشiن سارپ ەتكەن باتىردىڭ ەرلiگi مەن ورلiگi كەز كەلگەن ادامعا رۋح بەرەرi ءسوزسiز. ەندەشە گازەتiمiز جىل بويىندا قازاق تاريحىنىڭ جاسالۋىنا وزiندiك ۇلەس قوسقان ابىلاي حاننىڭ سارا جولىن تاقىرىپتىڭ ارقاۋىنا اينالدىرماقشى. سول ارقىلى قازاق ۇلتىنىڭ نامىسىن قايراپ، جاستاردىڭ ەلگە، جەرگە، وتانعا دەگەن كوزقاراسىن دiتتەپ، تاۋەلسiز مەملەكەتiمiزدiڭ حان، باتىرلارىنىڭ ەسiمiن ءاردايىم دارiپتەي بەرۋiن قۇپ كورەمiز.

دينا نۇرپەيiسوۆا - 150

كۇمبiرلەگەن كۇيi - ءار قازاقتىڭ قۇلاعىندا

قازاق حالقىنىڭ ماڭدايىنا بiتكەن كۇيشi قىزدارىنىڭ بiرi دينا نۇرپەيiسوۆاعا بيىل - 150 جىل. بۇل جىل قاسيەتتi قارا دومبىرانىڭ شاناعىندا ويناعان اتاقتى كۇيشiنiڭ رۋحى بiر جاساپ قالاتىن ءداستۇر ساباقتاستىعى جىلى. سوناۋ كەڭەستiك كەزەڭدە قازاقتىڭ كۇيشiلiك ونەرiن ناسيحاتتاي ءجۇرiپ، ساحارا دالامىزدى دومبىرانىڭ ءتاتتi ۇنiنە بولەگەن كۇيشi-كومپوزيتوردىڭ مول مۇراسىن كەلەشەك ۇرپاقتىڭ تانىپ-بiلمەۋi بiزگە سىن.
كۇيشi دينا بالا كەزiنەن-اق بويىندا قازاقى تەكتiلiكتiڭ تۇنىپ تۇرعانىن كورسەتە بiلدi. ول داۋلەتكەرەي، ءمۇسiرالi, الiكەي، تۇركەش، ەسجان، بالامايساڭ سىندى كۇيشiلەردiڭ كۇيiن ناشiنە كەلتiرە ورىنداپ، اينالاسىنا "دومبىراشى قىز" رەتiندە تانىلعان. تiپتi 8 جاسار قارشاداي قىزدىڭ داڭقىن ەستiپ، اتاقتى داۋلەسكەر كۇيشi قۇرمانعازىنىڭ ءوزi ادەيi iزدەپ كەلiپ، باتاسىن بەرگەن دەسەدi. سول كەزدەن باستاپ دينانىڭ ۇستازىنا اينالعان قۇرمانعازى كۇيشiلiك ونەردiڭ تەرەڭ سىرلارىنا ۇيرەتiپ، دودالى كۇي ايتىستارىنا قاتىستىرادى. دينا ۇستازىنىڭ كۇيلەرiن شەبەر ورىنداپ قانا قويماي، ونىڭ ونەردەگi كۇيشiلiك-ورىنداۋشىلىق ءادiس-ءتاسiلiن، ەرەكشەلiگiن جالعاستىرۋشى رەتiندە ايگiلi. اسiرەسە ونىڭ دومبىراسىنان تۋعان "بۇلبۇل", "بايجۇما", "كوگەنتۇپ", "1916 جىل", "اسەم قوڭىر", "انا اماناتى", ت.ب. شىعارمالارى ءوزiنiڭ ۇلتتىق مۋزىكالىق بوياۋىمەن، تەرەڭ پسيحولوگيالىق مازمۇنىمەن قۇندى. ءاربiر كۇيi وزiنشە بiر تاريحقا قۇرىلعان. ۇلى وتان سوعىسىنىڭ سۇراپىل جىلدارىندا بالاسىن مايدانعا اتتاندىرعان انالاردىڭ مۇڭىنا ءۇن قوسىپ، "انا اماناتى" كۇيiن شىعارسا، اتى وشكiر سوعىستىڭ بiتكەندiگi جونiندەگi قۋانىشتى حاباردى "جەڭiس" كۇيiمەن جەتكiزدi. دينانىڭ كۇيشiلiك-ورىنداۋشىلىق شىعارماشىلىعىنىڭ ناعىز كەمەلدەنiپ، شابىتتانعان شاعى - كەڭەستiك ءداۋiر دەسەك، ول 75 جاسىندا، 1937 جىلى حالىق ونەرپازدارىنىڭ ماسكەۋدە وتكەن بايقاۋىنا قاتىسىپ، قازاقتىڭ اتىن ايگiلi ەتتi. ال 1944 جىلى، ياعني، 83 جاسىندا ورتا ازيانىڭ بەس رەسپۋبليكاسىنان ونەرپازدار قاتىسقان تاشكەنتتەگi ون كۇندiكتە دينا تاعى دا جۇلدەلi ورىندى جەڭiپ الادى.
دينا نۇرپەيiسوۆانىڭ كومەگiمەن قۇرمانعازى اتىنداعى قازاق حالىق اسپاپتار وركەسترi كوپتەگەن عاجايىپ كۇيلەردi مەڭگەردi. ول وركەستردiڭ ورىنداۋشىلىق مادەنيەتiن دومبىرادا ويناۋدىڭ الۋان ءتۇرلi ەرەكشە ءادiس-تاسiلدەرiمەن بايىتتى. سول ارقىلى وركەستردە قۇرمانعازىنىڭ جانە باسقا دا كوپتەگەن ۇلتتىق مۋزىكا وكiلدەرiنiڭ كۇيلەرi ورىندالىپ، قۋاتتى سيمفونيالىق انسامبلدiڭ ۇنiنە اينالعانىنا جۇرت كۋا.
قازاق ۇلتىنىڭ تۇنىپ تۇرعان مادەنيەتiن كۇمبiرلەگەن كۇيi ارقىلى جەتكiزگەن دينا نۇرپەيiسوۆا ومiردەن وتكەنشە قولىنان قارا دومبىراسىن بiر ساتكە تاستاماعان جان. قازاقتىڭ داستۇرلiك ونەرi ءۇشiن تەر توككەن كۇيشi اپامىز كەيiنگi ۇرپاققا مول مۇراسى - كۇيلەرiن قالدىردى. بiز دە بەلگiلi كۇيشi دينا نۇرپەيiسوۆانىڭ 150 جىلدىق مەرەيتويىن ءوز دەڭگەيiندە اتاپ ءوتۋ وسى كۇننەن باستالسا دەيمiز. بۇل مەرەيتويدىڭ يەسiن يسi قازاق مەملەكەتتiك دەڭگەيدە ۇلىقتاسا، كۇي قۇدiرەتiنiڭ ماڭگi ولمەيتiندiگiنە تاعى دا كوز جەتكiزگەن بولار ەدiك.

جەلتوقسان - 25

بوداندىققا قارسى بۇلقىنىس

اتاقتى جازۋشى دجون ريدتiڭ "دۇنيەنi ءدۇر سiلكiندiرگەن ون كۇن" اتتى كiتابى بار. بالا كەزiمiزدە سونى قىزىعىپ وقىعان ەدiك. ال 1986 جىلعى الماتىداعى جاستاردىڭ جەلتوقسان كوتەرiلiسi ەكi كۇن بولدى. سول ەكi كۇن الەمدi ءدۇر سiلكiندiردi. الاڭعا شىققان جاستاردىڭ ەرلiگi, كوتەرiلiس كەزiندە قازا بولعاندار، قۋعىن-سۇرگiنگە ۇشىراعانداردىڭ تۇرمەدەگi باستان كەشكەن ازابى، دەنساۋلىقتارىنان ايىرىلىپ، مۇگەدەك بولىپ قالعاندار، بەدەۋلiك قاسiرەتiن شەككەن قىزدار، جىلدار وتە كەلە جازالاۋشى سولداتتاردان قاتتى سوققى العانداردىڭ ومiردەن وتكەندەرi, جالپى ولاردىڭ قيلى-قيلى تاعدىرلارى باسپاسوزدە قانشا جازىلدى دەسەك تە ءالi جازىلماي جاتقاندارى قانشاما. ولار تۇگەل جازىلۋى كەرەك. بۇگiنگi جانە كەلەر ۇرپاق ولاردىڭ ۇلت بولاشاعى ءۇشiن جانكەشتi پاتريوتتىق ەرلiگiن بiلۋi تيiس.
1985 جىلى سسسر-دە قايتا قۇرۋ ساياساتى قوعامدا ومiرگە ەندi. جاريالىلىق ءورiس الدى. ورتالىقتىڭ سولاقاي ساياساتىنا نارازىلىقتار ايتىلا باستادى. مۇنىڭ ارتى ايتەۋiر بiر نارازىلىق قوزعالىسىنا الىپ باراتىنىن بiلگەن سسسر مەملەكەتتiك قاۋiپسiزدiك قوميتەتiنiڭ قىزمەتكەرلەرi الدىن الا "مەتەل" اتتى اسكەري كۇش قولدانۋ تاسiلدەرiن ويلاستىرىپ، كەز كەلگەن ساتتە قولدانۋعا دايىن وتىردى. شىن مانiندە ولاردىڭ مۇنداي قارسىلىقتى بالتىق جاعالاۋى ەلدەرiنەن، كاۆكاز رەسپۋبليكالارىنىڭ بiرiنەن كۇتكەنi راس ەدi. ال ۇلتتاردىڭ دوستىق لابوراتورياسى اتانعان قازاقستاندا جاستار باس كوتەرەدi دەپ ويلارىنا دا كiرiپ شىققان جوق. رەسپۋبليكانىڭ جوعارى باسشىلىعىنا كولبيننiڭ تاعايىندالۋى، ەلدە ونسىز دا ۋشىعىپ تۇرعان شوۆينيستiك ساياساتتىڭ وتىنا ماي قۇيعانمەن بiردەي بولدى. قازاق تiلiنiڭ قولدانىستان مۇلدەم قالۋى، كوپتەگەن قالالاردا جانە iرi ەلدi مەكەندەردە ۇلتتىق مەكتەپتەردiڭ بولماۋى، قالالارعا جەرگiلiكتi ۇلت وكiلدەرiن تiركەۋدiڭ ازابى، ولاردى ءوندiرiس ورىندارىنا جۇمىسقا الماۋى، قازاقتاردىڭ قولىنان تەك مال باعۋ عانا كەلەدi دەگەن كوزقاراس، قالا بەردi جوعارى وقۋ ورىندارىنا قابىلداۋداعى ويدان شىعارىلعان پروتسەنتتiك ءتاسiل جاستاردىڭ بiردەن اشۋ-ىزاسىن تۋعىزدى. جەرگiلiكتi ۇلتتىڭ ماسكەۋدەن كورگەن بۇدان باسقا دا قىسىمشىلىعى از بولعان جوق.
سودان قازاق جاستارىنىڭ كوتەرiلiسi 1986 جىلى 17-18 جەلتوقسان كۇندەرi قازاقستاننىڭ استاناسى الماتىدا بۇرق ەتە قالدى. ارنايى دايىندىقتان وتكەن، مۇزداي قارۋلانعان جەندەتتەر العاشقىدا الاڭعا ء"ار ۇلتتىڭ ءوز كوسەمi بولۋ كەرەك!" دەگەن تالاپپەن بەيبiت شەرۋگە شىققان جاستاردى اياۋسىز جازالادى. الايدا قازاق جاستارىنىڭ بۇل كوتەرiلiسi مىزعىماستاي بولعان سوۆەتتەر وداعىنىڭ قابىرعاسىن قاقىراتتى. سوۆەتتiك جاساندى ساياساتتىڭ بەت-پەردەسiن اشىپ، شىن مانiندەگi سيقىن الەمگە تانىتتى. باسقا رەسپۋبليكالاردىڭ ساناسىن وياتىپ، تاۋەلسiزدiك ءۇشiن كۇرەستەرiنە جول اشتى. سوۆەتتەر ەلiندەگi بار نارازىلىق الماتىداعى قازاق جاستارىنىڭ سول جەلتوقسان كوتەرiلiسiنەن باستالدى. بۇل كوتەرiلiستiڭ سپۋتنيك ارقىلى الىنعان كورiنiستەرi دۇنيەجۇزiنiڭ تەلەارنالارىنان كورسەتiلدi. تiپتەن، ءدال سول كۇندەرi فينليانديادا iس-ساپارمەن جۇرگەن سسسر مينيسترلەر سوۆەتiنiڭ توراعاسى رىجكوۆقا تەلەارنانىڭ سپۋتنيك كانالى ارقىلى: "مiنە، سiزدiڭ ەلدە بولىپ جاتقان جاعداي" دەپ كورسەتكەنi بار. بۇل كوتەرiلiس تاريحقا وسىلاي ەندi. بيىل وعان جيىرما بەس جىل تولادى. "الايدا ونىڭ ساياسي باعاسى ءالi بەرiلگەن جوق" دەيدi جەلتوقساندىقتار. كەزi كەلگەندە ول دا بەرiلiر ءالi.
وتكەن جىلى "17 جەلتوقسان - دەموكراتيالىق جاڭارۋ كۇنi" جەلتوقساندىقتار الماتىداعى تاۋەلسiزدiك الاڭىنا ادەتتەگiدەي جينالىپ، ءوز پiكiرلەرiن ورتاعا سالدى. بيىلعى 25 جىلدىقتى ءوز مانiندە اتاپ ءوتۋ ءۇشiن جىل باسىنان باستاپ دايىندىقتار جۇرگiزۋگە ۋاعدالاستى. مەرزiمدiك باسپاسوزدەردە ماتەريالدار جاريالاپ، بۇگiنگi جاڭا ۇرپاققا پاتريوتيزمنiڭ ۇلگiسi رەتiندە ناسيحاتتاۋدى ءجون كوردi.

قاسىم امانجولوۆ - 100

قىسقا عۇمىرىن ولەڭمەن ورگەن

بيىل، سونداي-اق، قازاقتىڭ كورنەكتi اقىنى قاسىم امانجولوۆتىڭ 100 جىلدىعى! ول قىسقا عانا عۇمىرىندا كوركەمدiك-ەستەتيكالىق دەڭگەيi جوعارى، قازاق ادەبيەتi تاريحىندا ايتۋلى ورىنعا يە شىعارمالاردى دۇنيەگە اكەلiپ ۇلگەرگەن وت اۋىزدى، وراق تiلدi اقىن. قاسىم اۋىر زامان، قۇبىلمالى ساياسات، سوعىس، تۇرمىس شارشاتقان جۇرتتى جۇباتقان، سەرگiتكەن اقىن. ول ۇلى وتان سوعىسىنا قاتىسىپ، جاۋعا قارسى قولىنداعى قارۋىمەن دە، قالامىمەن دە بەلسەنە كۇرەستi. سوعىسقا اتتانار الدىندا اقىن "مازاسىز مۋزىكا", "قوشتاسۋ", "بەيسەكەشتiڭ بەس ۇلى" سياقتى پاتريوتتىق ولەڭدەرiن جازسا، سوعىس مايدانىندا ءجۇرiپ ليريكالىق ولەڭگە قالام تەربەگەن. "ۇستiمدە سۇر شينەلiم", "مارتبەك", "جەڭiس داۋىسى", "ورال", "ەرتiس", "سيبير", "سارىارقا" سياقتى ولەڭدەرi تۋعان جەردiڭ سىر-سيپاتىن، سۇلۋلىق بەينەسiن، سوعىس ءومiرiن سۋرەتتەيدi. ال "ەلگە حات", "دوستار قايدا جۇرسiڭدەر؟", "اعايعا" دەگەن ولەڭدەرi تۋعان ەلدi, دوس-جاراندارىن، اعايىن-تۋىستارىن ساعىنعان سولداتتىڭ سەزiم دۇنيەسiنەن سىر شەرتەدi. مايداندا وت كەشكەن، تۇرمىس-تاۋقىمەتiن تارتىپ، دەرتتi بولعان اقىن ەش مويىمايدى، كۇيزەلمەيدi. وتانشىل قاسىم:
ۋا، داريعا التىن بەسiك تۋعان جەر،
قادiرiڭدi كەلسەم بiلمەي، كەشە گور،
جاتا الماس ەم توپىراعىڭدا تەبiرەنبەي،
اقىن بولماي، تاسىڭ بولسام مەن ەگەر، - دەپ جىرلايدى.
وسى تۇستا قاسىمنىڭ ولمەس تۋىندىسى - "اقىن ءولiمi تۋرالى اڭىز" اتتى پوەماسى ەرiكسiز ەسكە تۇسەدi. بۇل پوەما قاسىمنىڭ اتىن اسپانداتىپ، اقىندىق داڭقىن شىرقاۋ شىڭعا شىعارعان شىعارما ەدi.
قازiر دە قاسىم ءسوزi توزعان جوق، قاسىم ولەڭi ەسكiرگەن جوق. قاسىم ۋاقىتپەن ۇندەسە الماي جاتقان جوق. تەك بۇگiنگi مادەنيەت تۇتقاسىن ۇستاعانداردىڭ ۇلتتىڭ وتكەنi مەن بۇگiنiن ۇشتاستىرا الماۋىنان اقىننىڭ شىعارمالارى قازiرگi جاستاردىڭ قولىنا تيمەۋدە، ءتالiم-تاربيە iستەرiنە ورايلى پايدالانىلماۋدا. "بiرەۋدiڭ اسپانداعى اسىلىمىن، بiرەۋدiڭ جۇرتتا قالعان جاسىعىمىن" دەگەن اقىن ءسوزi شىندىققا جاناسىپ وتىر. وكiنiشتiسi سول، قاسىمداي ارقالى اقىندارىمىزدىڭ قادiرلەنۋi كەمشiن، قاستەرلەنۋi جەتiسپەي جاتادى.
ومiردەن ەرتە كەتكەنiمەن، قاسىمنىڭ ماڭگi جاسايتىن اسىل جىرلارى قالدى. "عالىمنىڭ ءوزi ولسە دە، حاتى ولمەيدi" دەمەكشi, سول جىرلارى اقىن اتىن ولتiرمەيدi. بۇل كۇندە حالىقتىڭ سۇيiكتi اقىنى ق.امانجولوۆتىڭ جارقىن بەينەسi ەل جۇرەگiندە ماڭگi ساقتالعان. ونىڭ شىعارمالارى ورىس جانە باسقا دا حالىقتاردىڭ تiلدەرiنە اۋدارىلىپ جاتىر. قاراعاندىدا ق.امانجولوۆ قۇرمەتiنە كوشە بەرiلسە، قارقارالى اۋدانىنداعى بۇرىنعى فرۋنزە سوۆحوزى بۇگiندە قاسىم امانجولوۆ ەسiمiمەن اتالادى. بۇعان دا شۇكiر. الايدا، قاسىمنىڭ جالىندى ولەڭدەرiن جاستاردىڭ اراسىندا ناسيحاتتاۋ جاعىندا سالعىرتتىق كوپ. كەشەگi جاس، بۇگiنگi الپىستى القىمداعان ازاماتتار قاسىمنىڭ ولەڭدەرiن جاتقا ايتۋشى ەدi. ونىڭ اسiرەسە:
بەرسەڭ بەر، بەرمەسەڭ قوي باسپاناڭدى،
سوندا دا تاستامايمىن استانامدى،
ولەڭنiڭ وتىن جاعىپ اسىرارمىن
ءوزiمدi, ايەلiمدi, جاس بالامدى، - دەگەندەي وتكiر شۋماقتارىن ەكiنiڭ بiرi قيسىنى كەلگەن جەردە ايتىپ قالاتىن. قازiرگi كەزدە قاسىمنىڭ ولەڭدەرiمەن سۋسىنداپ، ءوسiپ كەلە جاتقان وسكەلەڭ ۇرپاق كەم دە كەم. بالكiم، بۇل يگi ءداستۇردi قاسىم اقىننىڭ 100 جىلدىعىندا قايتا جانداندىرۋ كەرەك شىعار.

مۇقاعالي ماقاتاەۆ - 80

پوەزيامەن ەگiز اقىن

مۇقاعالي ماقاتاەۆ! قازاق پوەزياسىنىڭ پiر تۇتار ازاماتى. ونىڭ جۇرەك نۇرىنان تۋعان ويلى، سىرلى ولەڭدەرi كەز كەلگەن جاننىڭ ساناسىنا جارىق ساۋلە تۇسiرەدi. ونىڭ ولەڭدەرi قانشالىقتى بيiك بولسا، ادامزاتتىڭ وعان دەگەن ماحابباتى دا سونداي! كوڭiلiڭ جابىرقاعان ساتتەردە مۇقاعاليدى وقىساڭ، كiربiڭ شالعان كوڭiلiڭ شايداي اشىلىپ سالا بەرەدi.
بيىل قازاق پوەزياسىنىڭ اقيىق اقىنى مۇقاعالي ماقاتاەۆ كوزi تiرi بولسا، 80 جاسقا تولار ەدi. "بۇگiن مەنiڭ تۋعان كۇنiم، وي، ءپالi-اي!" دەپ جىرلاعان اقىننىڭ تۋعان كۇنi ەسكەرۋسiز قالعان ەمەس. جىل سايىن اقپاننىڭ 9-ىندا مۇقاعاليدىڭ جىرلارىمەن سۋسىنداپ وسكەندەر اقىننىڭ ەسكەرتكiشi جانىندا ولەڭ وقىپ، جىردان شاشۋ شاشادى. سەبەبi مۇقاعاليدىڭ پوەزياسى ادامنىڭ جانسارايىن جاڭعىرتىپ، وي-ساناسىن ساۋلەلەندiرiپ، بولمىس-بiتiمiن جاڭاشا جاساندىرا، جارقىراتا تۇسەتiن ناقتى رۋحاني كۇشكە اينالىپ وتىر. ول قاي ولەڭiندە، قاي داستانىندا بولسىن، ەل الدىندا ەركiن سويلەپ، ەمiرەنە ەركەلەپ، توسىلماي تولعاپ، جان سىرىن جايىپ سالاتىن جومارت اقىن.
قازاق حالقى ءوزiنiڭ بار ارمان-ماقساتىن، مۇڭ-قايعىسىن، ءۇمiت-تiلەگiن مۇقاعالي مۇراسى ارقىلى جالعاننىڭ جارىعىنا جاريا ەتتi. ونىڭ ولەڭدەرiندەگi وبراز - كiلت ءسوزدiڭ قايتالانىپ كەلۋi مۋزىكالىق ورنەكتiڭ دە مiندەتiن اتقارعانىن، كەيiننەن اقىن جىرلارىنا جازىلعان اۋەن-سازدارىنان بايقالادى.
مۇقاعالي - بۇكiل حالىقتىڭ سۇيiسپەنشiلiگiنە بولەنگەن سۇيiكتi اقىن. اقىن جۇرەگiن جارىپ شىققان ويلى جىرلار كiم-كiمنiڭ دە كوڭiل پەرنەسiن ءدوپ باسىپ، جانىنا مايداي جاعىپ، سىر بولiسۋگە شاقىرىپ تۇرۋى قانداي عاجاپ دەسەڭشi! مۇقاعالي پوەزياسىنىڭ قاينار كوزi, شابىت تۇعىرى - تۋعان ەلi, وسكەن جەرi, وتان تاعدىرى، زامانا تىنىسى، زامانداستارىنىڭ ارمان-اڭسارى. وسىنىڭ ءبارiن مۇقاعالي ناعىز تالانتقا ءتان قايتالانباس شەبەرلiكپەن، پوەتيكالىق مiنسiز ۇيلەسiممەن، سىرشىل دا شىنشىل سەزiممەن، پوەزياعا عانا ءتان بەينەلi وبرازدارمەن بەدەرلەپ، ماڭگi ولمەس ونەر دەڭگەيiندە تۋىنداتىپ وتىردى. مۇقاعالي پوەزياسى تەك ونەر ءۇشiن جاسالعان قۇبىلىس ەمەس. ونىڭ ادام جانىنا نۇر سىيلاعان قاناتتى پوەزياسى قازاق حالقىنىڭ كiسiلiگiن بيiكتەتiپ، پاراساتىن كەمەلدەندiرە تۇسەدi. كوزiنiڭ تiرiسiندە ون بiر جيناعى جارىققا شىعىپ، حالىققا كەڭiنەن ءمالiم بولسا دا، بيلiك تاراپىنان لايىقتى باعاسىن الا الماعان اقىننىڭ ءوزi دۇنيەدەن وتكەننەن كەيiن ون جەتi جيناعى جارىققا شىققان ەكەن.
تۋعان حالقىنىڭ ارمان-ماقساتىن تەرەڭ تۇسiنگەن، تولعاي جازعان، جانىنىڭ جىرشىسى بولعان اقيىق اقىن مۇقاعالي ماقاتاەۆتىڭ ەكiنشi ءومiرi - ماڭگiلiك عۇمىرى ەندi باستالىپ وتىر. قازاقتا اباي دارا بولسا، مۇقاعالي دا جالعىز! ولمەس ونەرi - ولەڭiمەن جالپاق ەلiنiڭ جۇرەگiنە جول تاۋىپ، بۇكiل حالىقتىڭ سۇيiسپەنشiلiگiنە بولەنگەن ۇلى پەرزەنتiنiڭ ۇرپاققا ۇران بولعان جىرلارىن ەلi دە ەشقاشان ەسiنەن شىعارماسى انىق. بiرتۋار دارا دارىن مۇقاعالي ماقاتاەۆتىڭ قالامىنان تۋعان قاناتتى جىرلار حالقىمەن بiرگە ماڭگi جاساي بەرمەك.

دايىنداعاندار كولباي ادىربەكۇلى، دينارا مىڭجاسارقىزى

«تۇركىستان» گازەتى