- وسى ساكەن مەن تروتسكيدىڭ اراسى قانداي بولعان؟ وعان اقىن­نىڭ ولەڭ عانا ەمەس، تۇتاس جيناق ار­ناعانىنىڭ سىرى نەدە؟

ل.د.تروتسكي س.سەيفۋللينمەن كەزدەستى مە، جوق پا، ونى دالەلدەيتىن دەرەك قولىمىزدا جوق. تروتسكيدىڭ مۇرا­عا­تى ءبىز تۇگىلى، ماسكەۋلىكتەردىڭ دە قو­لى­نا ءالى تيە قويماسا كەرەك. بىرقى­دى­رۋ اعايىندار، اسىرەسە، ەۆرەيلەر ونى ءاۋ­ليەگە اينالدىرماق بولىپ جان­تا­لاس­قاندارىنا ەداۋىر ۋاقىت بولدى. ورىس ءشوۆينيزمى ونى ونشا قالا­ماي­دى. ءستاليندى قارالاۋ قاجەت بولعاندا عانا تروتسكيدىڭ ارۋاعىن ەرىكسىز شۋ­لا­تىپ جاتادى. ال، قازاقتار ونىڭ 1927 جىلى جەر اۋدارىلىپ، الماتىعا كەل­گەندە كوشەدە يت جەتەكتەپ ءجۇر­گە­نىن بىلگەننەن ارىگە بارا قويعان جوق. ونىڭ اتى 30-جىلدارداعى قىزىل قىر­عىن تۇسىن­دا ايىپتاۋعا نەگىز بول­عان­دىق­تان، «اش قۇلاقتان تيىش قۇلاق، سول پالەڭنەن اۋلاق» دەپ بەت سيپاي سال­عان سياق­تىمىز. ويتپەسكە امال دا جوق. ماسكەۋ ءبارىن ءبىلىپ-كورىپ وتىردى.

- وسى ساكەن مەن تروتسكيدىڭ اراسى قانداي بولعان؟ وعان اقىن­نىڭ ولەڭ عانا ەمەس، تۇتاس جيناق ار­ناعانىنىڭ سىرى نەدە؟

ل.د.تروتسكي س.سەيفۋللينمەن كەزدەستى مە، جوق پا، ونى دالەلدەيتىن دەرەك قولىمىزدا جوق. تروتسكيدىڭ مۇرا­عا­تى ءبىز تۇگىلى، ماسكەۋلىكتەردىڭ دە قو­لى­نا ءالى تيە قويماسا كەرەك. بىرقى­دى­رۋ اعايىندار، اسىرەسە، ەۆرەيلەر ونى ءاۋ­ليەگە اينالدىرماق بولىپ جان­تا­لاس­قاندارىنا ەداۋىر ۋاقىت بولدى. ورىس ءشوۆينيزمى ونى ونشا قالا­ماي­دى. ءستاليندى قارالاۋ قاجەت بولعاندا عانا تروتسكيدىڭ ارۋاعىن ەرىكسىز شۋ­لا­تىپ جاتادى. ال، قازاقتار ونىڭ 1927 جىلى جەر اۋدارىلىپ، الماتىعا كەل­گەندە كوشەدە يت جەتەكتەپ ءجۇر­گە­نىن بىلگەننەن ارىگە بارا قويعان جوق. ونىڭ اتى 30-جىلدارداعى قىزىل قىر­عىن تۇسىن­دا ايىپتاۋعا نەگىز بول­عان­دىق­تان، «اش قۇلاقتان تيىش قۇلاق، سول پالەڭنەن اۋلاق» دەپ بەت سيپاي سال­عان سياق­تىمىز. ويتپەسكە امال دا جوق. ماسكەۋ ءبارىن ءبىلىپ-كورىپ وتىردى.

كپسس ورتالىق كوميتەتى، ونىڭ جا­عىم­­پاز باسشىلارى «ۆكپ(ب) تاري­حى (قىس­قاشا كۋرس)» جاريالانعاننان كەيىن ترو­تسكيدىڭ اتقارعان قىزمەتى بى­لاي تۇرسىن، اتىنىڭ ءوزىن اۋىزعا الۋ­عا تىيىم سالدى. الدەقالاي اتالا قال­سا، قارالاپ كورسەتۋگە ءتيىس بولدىق. سوناۋ 1918 جىلعى برەست ءبىتىمى تۇ­سىن­دا-اق «يۋدا تروتسكي» دەگەن اتاق الىپ، ازامات سوعىسىنداعى باس­سىز­دىق­­تا­رى مەن راقىمسىزدىعى قاۋلاي كەلىپ، كوسەمدىك تالاسقا ۇلاسقان بولاتىن. ي.­ۆ.ستالين پارتيانىڭ باس حاتشىسى بو­لىپ سايلانعاننان كەيىن باق­تا­لاس­تىق كۇ­شەيىپ، تالاي قوعامدىق-الەۋ­مەت­تىك ءما­سە­لەلەردە تروتسكيشىلدىك سىر بەرگەن ەدى.

قازان توڭكەرىسىن سانالى تۇردە قا­بىل­داعان، 1920 جىلى قازاق اسسر اتقارۋ كوميتەتىنىڭ پرەزيديۋم ءمۇ­شە­سى رەتىندە «ەڭبەكشى قازاق» گازەتىنىڭ جا­ۋاپتى رە­داك­تورى، سوۆەتتەردىڭ 1922 جىل­عى ءۇشىنشى سەزىندە حالىق كوميس­سار­لارى كەڭەسىنىڭ توراعاسى بولىپ ساي­لانعان س.سەيفۋللين ءماس­كەۋدە، جو­­عارعى جاقتا نە بولىپ جات­قاننان حا­بارسىز ەدى دەۋگە بولماس. ءوڭ­گە­دەن بۇرىن گازەت پەن ۇكىمەت باسشىسى ءار­بىر ءىس-ارەكەتتى ەلدەن بۇرىن ءبىلىپ، ءمان بەرىپ، ەلەڭدەيتىنىن ەسكەرەر بولساق، وندا ءسا­كەن ويلانباي وت باسقان، ءار قا­دامىن جەتە اڭعارا ال­مايتىن پەندە دەي ال­مايىق.

قوعامدىق الەۋمەتتىك ماسەلەلەردە وداقتاسا كەتىپ، تۇتىندەرى ءبىر باعىتتا شال­قيتىن ا.ۆ.لۋناچارسكيدىڭ ءوزىنىڭ قان­­دىكويلەك جولداسى جايىنداعى: «تروتسكي چرەزۆىچاينو دوروجيت سۆوەي يس­توريچەسكوي روليۋ ي گوتوۆ بىل بى، ۆە­روياتنو، پرينەستي كاكيە ۋگودنو ليچ­نىە جەرتۆى، نە يسكليۋچايا سۆوەي جيزني، دليا توگو، چتوبى وستاتسيا ۆ پامياتي چە­­لوۆەچەستۆا ۆ ورەولە تراگيچەسكوگو ۆوج­­ديا. ۆلاستوليۋبيە ەگو نوسيت توت جە حا­راكتەر، چتو ي ۋ لەنينا، س تويۋ رازنيتسەي، چتو ون چاششە سپوسوبەن وشيباتسيا. نە نادو دۋمات، چتو ۆتوروي ۆەليكي ۆوجد رۋسسكوي رەۆوليۋتسي ۆو ۆسەم ۋس­تۋپاەت سۆوەمۋ كوللەگە، ەست ستورونى، ۆ كوتورىح تروتسكي بەسسپورنو پرەۆوسحوديت ەگو: ون بولەە بلەستياشش، ون بولەە ياروك، ون بولەە پودۆيجەن. نەت چەلوۆەكا، كوتورىي موگ بى زامەنيت ۆ ەتوم وتنوشەني تروتسكوگو»، - دەگەن مىنەز­دە­مەنى ساكەن ەستىمەدى، بىلمەدى دەپ ايتۋ قيىن. ويتكەنى، «قارا بۇركىت» (ارىس­­تان ءداۋىتۇلى تروتسكيگە ار­ناي­مىن) اتتى 1922 جىلعى ولەڭدە وسى سي­پاتتامانىڭ ءبىراز كورىنىسى بار.

بيىكتە بويىن بەزەپ تارانادى،

كۇنباتىس، كۇنشىعىسقا قارانادى.

اينادان جەردىڭ ءجۇزىن انىق كورىپ،

الەمدى كوزبەن ساناپ ارالادى، - دەگەن مىنەزدەمەنى ناقتىلاعاندا «اي­بات­تى، ءتۇسى سۋىق، قاسىن كەرگەن» دەپ سۋرەتتەي كەلىپ، ەۋ­روپا يم­پەريا­ليس­تە­رىنىڭ «گااگا، لوزاننا دەگەن قالالاردا بيىل ەۋروپانىڭ قا­زىرگى جالماۋىز سۇم، سۇعاناق ۇكىمەتتەرى ازيا، كۇن­شى­عىس حالىقتارىن سى­پا­يىلاپ، تىرىدەي قالاي جۇتىپ قويامىز دەپ كە­ڭەس­كەنىن» ايتىپ كەلەدى دە:

ساڭقىلداپ سالدى ۇران، كوكىرەك كەرنەپ،

ۇشۋعا وڭتايلاندى قانات سەرمەپ،

تولعاندى وڭدى-سولدى كۇشىن  جيىپ،

نە ولمەك، نە جالپى ازاتتىقتى كورمەك!

- بولعان «قارا بۇركىتتىڭ» مىنەز-قىلىعىن دا، ءىس-ارەكەتىن دە ل.­د.تروتسكيگە ۇقساتادى. سويتەدى دە:

قىرانىم! توپشىڭدى جي، قانات قومدا!

ۇراندى قاتتىراق سال وڭدى، سولعا.

جاۋىڭ كوپ الىستا دا، جاقىندا دا

ۇشساڭ دا، وتىرساڭ دا قامسىز بولما!

- دەپ ءوزىنىڭ تىلەكتەستىگىن ءبىلدىرىپ، تروتسكي سياقتى الەمدىك رەۆوليۋتسيا­نىڭ بولاتىنىنا سەنەتىنىن سەزدىرەدى. بۇل باللادا «ەڭبەكشى قازاق» گازەتىندە 1923 جىلى 14 قاڭتاردا، سودان سوڭ «قى­زىل قازاقستان» جۋرنالىنىڭ 14-­­سانىندا جاريالاندى.

مەن بۇل دەرەكتى ادەيى كەلتىرىپ وتىر­­مىن. 1923 جىلى ناۋرىز ايىندا وتكەن قازاقستان كوممۋنيستەرىنىڭ III كونفەرەنتسياسىندا ساكەننىڭ «ازيا (ەۆ­روپاعا)» دەگەن ولەڭى ۇلكەن ايعاي-شۋ شىعارعان بولاتىن.

ساكەن حالىق كوميسسارلارى كەڭە­سى­نىڭ توراعاسى بولىپ 1922 جىلى قا­را­شا ايىندا سايلاندى. سول جىلى ونىڭ «اساۋ تۇلپار» اتتى ولەڭدەر جي­ناعى مەن «قى­زىل سۇڭقارلار»، «باقىت جو­لىندا» پە­سا­لارى جەكە كىتاپ بو­لىپ شىققاندا، «شولپان» جانە «تە­مىر­قازىق» جۋرنالدارى مىقتاپ سى­نا­عان بولاتىن.

بىراق، وعان ايىلىن جيناماعان ءسا­كەن­دى ەندى ساياسي جاقتان شالۋ كەرەك دەپ، ءمان-ماعىناسى ەكى ۇشتىلاۋ «ازيا (ەۆ­روپاعا)» باللاداسىنا جابىسقان-دى. ول شىعارما 1922 جىلى 1 ماۋ­سىم­دا جازىلىپ، 8 ماۋسىمدا «ەڭبەك­شى قا­زاق» گازەتىندە جاريالاندى. ونان كەيىن 3 قىركۇيەكتە «ءتىلشى» كوشىرىپ باس­تى. 1922 جىلى 13 قازاندا شىعا باستاعان «شولپان» جۋرنالى ءوزىنىڭ 1-سانىندا ءسا­كەن­نىڭ وسى ولەڭىنە ءىلتيپات ءبىلدىرىپ، قىس­قارت­پاي تولىق باسىپ شى­عاردى. دەمەك، باللادا كوپشىلىكتىڭ كوڭى­لىنەن شىعادى دەي قوي­ماعانمەن، تاياۋ ارادا جارىلاتىن مينا بارىن سەزگەن سياقتى.

ورىنبورعا كەلگەنگە دەيىن بە، كەلگەننەن سوڭ با، ايتەۋىر، مۇحتار ساماتوۆ اۋدارعان ولەڭ ۆكپ(ب) ورتالىق كوميتەتىنىڭ وكىلى ە. يارو­سلاۆ­سكيدىڭ قولىنا ءتيىپ، ول نەگىزگى با­يان­داماسىندا ونى ۇلت رەسپۋبليكالا­رىن­دا­عى، اسىرەسە، كير­گيزيا­داعى (1925 جىلعا دەيىن وسىلاي اتانعان بو­لا­تىنبىز) كوممۋنيستەردى ۇلتشىلدىقپەن ايىپ­تاۋعا كەرەكتى ماتەريال دەپ تاپتى.

«ۇلتشىلدىق، پانازياتتىق «ۋكلوننىڭ» نە ەكەنىن انىق بايقاتۋ ءۇشىن جەرگىلىكتى جولداس جازعان «ازيا-ەۆروپا» دەگەن ولەڭدى مى­سال­عا كەلتىرەيىن. مۇندا بەلگىلى ءبىر يدەو­لو­گيا­نىڭ سالقىنى بار. بۇل تاپتىق كۇرەس ەمەس، ۇلتتار كۇرەسى. بۇل - ماسەلەنى ماركسيستىك تۇرعىدان ءتۇسىنۋ ەمەس»، - دەدى ە.ياروسلاۆسكي. الما ورازباەۆا سويلەگەن سەزىندە ءسا­كەن تروتسكي جولداستى «باندا» دەدى دەپ پالە جاپتى. «بەندە» دەگەن ءسوزدى «باندا» دەپ ءتۇسىندىردى. اڭگىمە قىزا ءتۇستى. 14 قازاق كوم­­مۋنيسى ساكەندى بۇلاي سىناۋعا بول­ماي­دى، «س پەرۆوگو مومەنتا وتكرىتيا III ۆسەكيرگيزسكوي پارتينوي كونفەرەنتسي نابليۋداەتسيا وپرەدەلەننوە تەچەنيە، ناپراۆلەننوە ك وبۆينەنيۋ كيرگيزسكيح كوممۋنيستوۆ ۆ ناتسيوناليزمە. نيجەپودپيساۆشيەسيا كيرگيزسكيە كوم­مۋنيستى كاتەگوريچەسكي پروتەستۋەم پروتيۆ پرەدياۆلەننىح وبۆينەني ۆ ناتسيوناليزمە» دەپ جازباشا مالىمدەمە جاسادى.

سوندا دا كەۋلەپ تە كەرىپ كەلە جاتقان شوۆينيستىك كوزقاراس ايىلىن جيماي، ە.يارو­س­لوۆسكي: «بۇل ولەڭ جايىنداعى پىكىردى مەن دالادان العانىم جوق. توقتىباەۆتىڭ ما­قا­لا­سىنان وقىدىم، وندا اۆتور يدەيالىق قا­تە­لىكتەردى («ازيا»، «يۆان مەن مىرزابەك») اتاپ كورسەتكەن. ونى ايتقان توقتىباەۆ، مەن ەمەس. كيرگيزيانىڭ جاعدايىن جاقسى بىلەتىن جولداس وسىلاي دەپ ايتىپ وتىرسا، ونى مەن نەگە ايتا المايمىن؟ ۇلتشىلدىق پەن حا­لىق­شىلدىقتىڭ ىقپالى بار، رەۆوليۋتسيالىق ولەڭدەرمەن قاتار تازا ۇلتشىلدىق با­عىت­تاعى ولەڭدەر دە بار دەپ ايتا العاندا، مەن نەگە ايتا المايمىن؟» - دەپ بەت قاراتپاي قوي­عان بولاتىن. مۇنىڭ ءبارى 1937 جىلى ساكەندى ايىپتاۋعا نەگىز بولدى.

ساكەننىڭ قيىندىق كورسە شىڭدالا ءتۇ­سە­تىن، سىنعا ۇشىراسا شامىرقانا تۇسەتىن مىنەزى وسىنداي ساياسي ماسەلەدەن دە ايقىن كو­رىنەدى. كونفەرەنتسيادان كەيىن، 29 ناۋرىزدا «ۇلت­شىلدىق پەن وتارشىلدىق شوۆينيزم» دە­گەن اششى ماقالا جازىپ، 1923 جىلدىڭ 14 قاڭ­تارىندا «ەڭبەكشى قازاق» گازەتىندە جا­ريا­لادى. 15 اقپاندا «قازاقتى قازاق دەيىك، قا­تەنى تۇزەتەيىك» دەپ رەسپۋبليكا اتىن ءوز­گەر­تۋدى ۇسىندى. كوكەك ايىنان باستاپ حا­لىق كو­ميسسارلارى كەڭەسىندە كەڭسە ىستەرىن قا­زاق تىلىندە جۇرگىزۋ جايىن ەپتەپ بارلاپ كوردى دە 25 ماۋسىمدا «كەڭسەلەردە ءىستى قازاق ءتى­لىندە جۇرگىزۋگە كىرىسۋ» تۋرالى ايبىندى ماقالا جازدى. ۇلكەن ءماجىلىس-جيىنداردا، سەس­سيالاردا ۇزبەي سويلەپ، گازەت-جۋرنالداردا 8 ماقالا شىعاردى. ورتالىق اتقارۋ كو­مي­تەتىنىڭ ءتور­اعاسى سەيىتقالي مەڭدەشەۆ پەن حاتشى جانايدار سادۋاقاسوۆتىڭ بىل­قىل­دا­تۋىنا، جان-جاققا سەكەمدەنە قاراۋىنا جول قالدىرماي، 1923 جىلى 22 قاراشادا قازاق تىلىنە مەملەكەتتىك ستاتۋس بەرەتىن دەكرەتتى قابىلداتتى. 1924 جىلدىڭ 1 قاڭ­تا­رى­نان باس­تاپ كاسسر-ءىنىڭ بارلىق قازاق بولىستارى، 1924 جىلدىڭ 1 شىلدەسىنەن بى­لاي قاراي بارلىق ۋەزدەر مەن گۋبەرنيالار قازاق تىلىندە ءىس جۇرگىزۋگە كوشىرىلەدى دەگەن شە­شىم ساكەن ءۇشىن وڭايلىققا تۇسپەگەنىن قا­زىردىڭ وزىندە انىق سەزىنۋگە بولعانداي.

وسىنداي ۇلى ماقساتتىڭ جولىندا ءجۇر­گەن­دە، بۇكىلوداقتىق كولەمدە كاسىپ­وداق­تار­دىڭ ءرولى، جاڭا ەكونوميكا ساياساتىن جۇرگىزۋ، ەلدى يندۋستريالاندىرۋ، باسقا دا ءىرىلى-ۋاقتى ماسەلەلەر جايىندا، اسىرەسە، ۆ. ي. لەنين ءدۇ­نيە سالعاننان كەيىن پارتيانىڭ باس حات­شى­سى ي.ۆ.ستالينگە شابۋىلدى كۇشەيتكەن ل.­د.تروتس­كيگە ساكەننىڭ قۇرمەتى ازايا قوي­عان جوق سياقتى. 1924 جىلى شىعارعان «دوم­بىرا» اتتى ولەڭدەر جيناعىن تۇگەلدەي ارىستان ءداۋىتۇلى تروتسكيگە ارناپ قانا قويماي، ءوزىنىڭ بار وي-پىكىرىن بىلدىرەتىن ار­نايى ولەڭ جازىپ، جيناقتىڭ ءبىرىنشى بەتىنە باس­تىردى. ول ولەڭ مىناۋ:

ارىستان ءداۋىتۇلى

پايعامبار جالىن ءسوزى يمان بەرگەن،

سانسىز ەر جولىندا ولمەك سوڭىنا ەرگەن.

تىلىنەن بالى تامعان، اقىن بۇلبۇل،

ءمۇلت كەتپەس ءتىل مەن قولى بىردەي مەرگەن.

تاريحتىڭ ۇلى ءدۇبىر ارىستانى،

قىراعى وتكىر، زەيىن دانىشپانى.

ءدۇبىرى جەر مەن كوكتى سولقىلداتقان

سان جاۋمەن زور مايدانعا الىسقانى.

قايرالعان وتكىر الماس، ءتىلى شەشەن

تاريحتان شىققان جەكە ۇزدىك كوسەم.

قول باستاپ، وزگەرىستە الىپ وتكەن

تار جولدان، تايعاق كەشۋ امان-ەسەن.

ارىستان جالبىر قارا ارۋاقتى

ايبىنى قالتىراتقان التىن تاقتى.

جول باستاپ، جالپى ادامزات باقىتىنا

كورسەتكەن ايناداي قىپ بولاشاقتى.

ارىستان ءھام پايعامبار سەگىز قىرلى،

ءىلىمى جالشى باقىت، جالعىز سىرلى.

ءسۇيىنىپ، شالقىپ سەنى جىر قىلماسا

نە قىلاد سورلى اقىندار ولەڭ-جىردى؟!

تاريحتىڭ زور قامىتىن موينىنا ارتقان

ۇلگى العان ورىن باسىپ، ۇلكەن قارتتان.

كەيىنگى جالپى ەلدىڭ جاس بۋىنى

شاتتانىپ جىرلار تالاي ەرىپ ارتتان.

1924 جىل، مارت

وسى شۋماقتار الگىندە عانا مىسالعا العان ا.ۆ.لۋناچارسكي ويلارىنىڭ قازاق تىلىندە ولەڭگە اينالعانىن اڭعارتقانداي. ال، 1924 جىل تروتسكيدىڭ تالاي قاتە وي ايتىپ، ۋ-شۋدى كوبەيتىپ جاتقان كەزى ەكەنى تاريحتان بەلگىلى.

ەلگە ايرىقشا كەرەكتى ىستەردى جۇزەگە اسىرىپ جۇرگەندە، ساكەننىڭ الدىنان ءبارى جا­پىرىلا بەرمەگەنىن، قارسى شىعاتىن كۇش تابىلعانىن، ونى حود-حودتاپ وتىرعان بيلىكتى ورىن تا­بىلعانىن ساكەن جاسىرمايدى. ءويت­كەنى، بۇل ءسابيت مۇ­قا­نوۆ­تىڭ سەندىرۋى جانە ءبىزدىڭ زەرتتەۋ ەڭبەگىمىزدە راستالعان ءبىر شىندىق. ساكەننىڭ «ەشۋاقىتتا وتىرىك دە­گەندى بىلمەيتىن ادام» (س. مۇقانوۆ) بول­عانى 1929 جىلعى «مەنىڭ قا­تەلىگىم تۋرالى» دەگەن زورلىقپەن جازىلعان ءما­لىمدەمەسىنەن-اق كورىنەدى.

«ءبىر جىلدان سوڭ (ياعني 1923 جىل ورتا­سى­نان بىلاي قاراي - ت.ك.) ءبىز مەڭ­دەش­ۇلى­نا، ونىڭ جاڭا قۇرىلعان جىگىنە جانە كوروستولەۆكە قارسى كۇرەس باستادىق. وندا ءبىز مەڭ­دەشۇلىن جاعىمتالشىل (كوتتاكى), تا­بان­دى پىكىرى جوق، بايلاۋسىز جانە «سولاقاي» دەپ، كوروستولەۆتى وتارشىلىققا ىمى­را­شىل­دىق قىلادى (وتارشىلدىقپەن جوندەپ كۇ­رەس­پەيدى) دەپ ايىپتادىق»، - دەگەندەردى اشىق ايتا كەلىپ، ءوزىنىڭ تروتسكيگە ولەڭ ار­نا­عانىن ەسىنە الادى. «پارتيانىڭ باس جا­عى­نان قىڭىر مىنەزدەر تابىلىپ (قاتەلىكتەر دەۋگە قيمايدى - ت.ك.), سونى اشىپ، ول قى­ڭىر ءمى­نەز­گە تۇسكەندەر ءبىر كەزدە ءبارىمىز سەنىپ، ءاس­پەتتەگەن كوسەمدەر بولعانىن (كوسەم­دەر بول­عاندا، ارينە، قازاقستان كوسەمدەرى ەمەس) كورگەندە كەڭەس وكىمەتىنىڭ جاۋلارى شوق-شوق دەپ ماساتتانىپ، كۇلىپ تۇرعان ءتا­رىزدەندى»، - دەپ سارى ۋايىمى قالىڭ ولەڭ­دەر جازعانىن مويىندايدى، اشىق ايتادى.

ساكەننىڭ تروتسكيگە ارناپ شىعارىلعان ولەڭدەرى ەشۋاقىتتا ۇمىتىلعان ەمەس. «سەيفۋللينشىلدىككە» قارسى ماقالا جازعاندار ءبىسمىللانى تروتسكيدەن باستاپ، سوۆەت ادە­بيە­­تىنىڭ نەگىزىن قالاۋشى ەمەس، نەبارى وداق­تاس دەپ تاپقانى، قازاپپ تۇسىندا كوز اشا الماعانى، ونىڭ 1932 جىلعى 1 سەزدە جا­سا­عان بايانداماسىندا مۇستافا قايىپنازاروۆ: «ساكەن كۇنى كەشەگە دەيىن ۇلتشىلدىقتى، اقسۇيەكتىكتى جىرلاپ كەلدى. «اساۋ تۇلپار»، «دومبىرا» جيناقتارىنداعى كوپ ولەڭدە­رى­نىڭ قاتەلەرى تابىلىپ، جۇرتشى­لىق بىرنەشە رەت تالقىلادى. كوبىندە تروتسكيشىلدىكتى جىر­لايدى. اسىرەسە، «دومبى­را­دا»، «ەكس­پرەسس»، «ايت»، «ازيادا» تۇرىك بىرلىگىن كوك­سەي­دى. راسىندا ساكەن پرولەتاريات اقىنى بولىپ كورگەن ەمەس» (قازاق پرولەتاريات ادەبيەتىنىڭ جاي-كۇيى مەن الداعى ءمىن­دەت­تەرى. 1932 جىل، 16-بەت) دەگەننەن كەيىن شى­عارعان قاۋلىنىڭ دا اۋسەلەسى بەلگىلى. ءسا­كەننىڭ «شىعارمالارىندا باي، فەودال سالت-ساناسى، جەرگىلىكتى ۇلتشىلدىق، توڭكەرىسكە قارسى تروتسكيزم سارىندارى بار». («ادەبيەت ماي­دا­نى. 1932 جىل، №4, 13-بەت) دەگەننەن كوز اشپاي، 1934 جىلعى كەڭەس جازۋشىلارىنىڭ ءبىرىنشى سەزىندە وسى ءپى­كىر قىلاڭ بەرگەندە، «ساكەن ءبىر كەزدە تروتسكيدى ماقتاعان» دەيدى. «مەنىڭ شى­عار­مالارىمدى  سىنعا العان­دار­دىڭ كەي­­بىرەۋلەرى وسى ءسوزدى قايتا-قايتا ايتا بەرەدى. «كوپ شايناعان قارتانىڭ ءدامى كەتەدى» دەگەندەي، وسى ءبىر ابدەن ءدامى كەتكەن ءسوز. راس، مەن ول كەزدە تروتسكيدى ماقتاپ ولەڭ جازدىم»، - دەپ اشىق ايتىپ، وسى ءجو­نىندە بۇدان بىلاي «كۇيسەي بەرۋدى» (ساكەن ءسوزى) قويۋ كەرەكتىگىن تىلەگەن ەدى.

امال نە، 1937 جىلى تروتسكي پالەسى بۇ­رىنعىدان كۇشەيە ءتۇستى. ونى دا ءوزى­مىز­دىڭ اعايىندار ءجيى ەسكە الىپ، ما­قا­لا­لا­رىن­دا كوسىلتە جازدى. ف. بەرەزوۆسكي 1936 جىلى مينسكىدە وتكەن جا­زۋ­شى­لار­دىڭ I پلەنۋمىندا: «سەيفۋلليننىڭ «قى­زىل ات» پوەماسى مەن بىرنەشە تۋىن­دى­سىن­دا تروتسكيزمگە ءىش تارتاتىن ساياسي قاتەلەر بار» دەسە، ت.ەلەۋوۆ دەگەن: «ناتسيوناليستيچەسكيە ۆزگليادى س. سەيفۋللينا ۆ سۆوە ۆرەميا تەسنو پەرەپلەتاليس س ياۆنو تروتسكيزموم»، دەدى. «قازاق ادەبيە­تى» گا­زەتىنىڭ «ادەبيەتتەگى تروتسكيست-بۋحا­رينشىل، ۇلتشىل-فاشيست زيانكەستەرىن جە­رىنە جەتە قۇرتۋ كەرەك» (13. 08. 37) دەپ دۇنيەنى شۋلاتۋى تەگىن كەتپەدى.

1937 جىلى 24 قىركۇيەكتە ساكەن تۇت­قىندالدى. ونىڭ «شىن مانىندەگى» تروتسكيشىلدىگىن دالەلدەۋ ءۇشىن ماسكەۋدەن ىلىك ىزدەستىرىپ، تروتسكيلىك ورتالىقپەن ءتى­كەلەي بايلانىسى بولعان دەپ كورسەتۋ ءۇشىن ورىستىڭ ۇلكەن جازۋشىسى گالينا يوسيفوۆنا سەرەبرياكوۆانى ساكەننىڭ تەر­گەۋ ىسىنە ءيىنىن تاۋىپ ارالاستىرادى. ول جونىندە «ساكەن جانە سەرەبرياكوۆا» دەگەن ەسسەمدە دە، «كوممۋنيست ساكەننىڭ ۇلت­جاندىلىعى» دەگەن ماقالامدا دا جاز­عانمىن. نكۆد تەرگەۋشىسى ءوزى جازعان «حي­كايادا» ساكەندى بىلايشا مويىن­دا­تا­دى: «يا دەيستۆيتەلنو ياۆليايۋس ۋچاستنيكوم انتيسوۆەتسكوي ناتسيوناليستيچەسكوي ورگانيزاتسي... يا داۆنو ياۆليايۋس ستوروننيكوم تروتسكوگو، كاك ودنوگو يز ورگانيزاتوروۆ بوربى س ۆكپ(ب). ەششە ۆ 1922-24 گگ. ۆوسپەل ەگو ۆ سۆويح پرويزۆەدەنياح. يا پوددەرجيۆال انتيسوۆەتسكيە رازگوۆورى س سەرەبرياكوۆوي ي سو سۆوەي ستورونى پروياۆيل ناتسيوناليستيچەسكيە ناستروەنيا»، دەگەندى ايتتى دەگىزىپ، وسى تەزيستى بۇكىل ايىپتاۋ ماتەريالىنىڭ، سوت ۇكىمىنىڭ ەڭ نەگىزگى بابىنا اينالدىرىپ جىبەردى.

ومىرىندە ەكى رەت كەزدەسۋ، ءبىرىنشىسى الەكساندر فادەەۆتىڭ جۇمىس كابينەتىندە، ەكىنشىسى ءسابيت مۇقانوۆ پەن ساكەندى سايا­جايىنا شاقىرىپ، قوناق قىلۋ ءراسىمى گالينا سەرەبرياكوۆانىڭ 20 جىل ازاپ-بەي­نەت شەگۋىنە سەبەپكەر بولعانىن جا­زۋشى «سمەرچ» («قارا قۇيىن») دەگەن رو­مانىندا بىلاي باياندايدى.

«نا كونەتس منە پرەدياۆيلي وبۆينەنيە. ەدينستۆەننىم سۆيدەتەلەم پروتيۆ مەنيا وكازالسيا، ك ۆەليچايشەمۋ موەمۋ يزۋم­لەنيۋ - ستارىي بولشەۆيك ي پريز­نان­نىي وسنوۆوپولوجنيك سوۆەتسكوي كازاحسكوي لي­تەراتۋرى ساكەن سەيفۋللين. ەتوگو چەلوۆەكا يا ۋسپەلا ۋجە زابىت، تاك كاك ۆيدەلا دۆا رازا ۆ جيزني... وتنىنە ي دولگيە گودى ۆ موەم دەلە پوياۆليالوس يمەننو ەتو وبۆينەنيە ي تولكو ۆ 1956 گودۋ ۆ اۆگۋستە، نا زاسەداني بيۋرو دجامبۋلسكوگو وبكوما، گدە مەنيا ۆوسستانوۆيلي ۆ پراۆاح چلەنا پارتي، يا ۋزنالا ۆسە، چتو ۋجە توگدا، ۆ 1939 گودۋ، بىلو يزۆەستنو سلەدستۆيۋ. منە زاچيتالي پوسلەدنەە، پرەدسمەرتنوە زاياۆلەنيە ساكەنا سەيفۋللينا، سدەلاننوە يم نا زاسەداني ۆىەزد­نوي سەسسي ۆوەننوي كوللەگي ۆەرحوۆنوگو سۋدا، ۆنەسشەي ەمۋ سمەرتنىي پريگوۆور.

«يا، ساكەن سەيفۋللين، زاياۆليايۋ، چتو نە ۆىدەرجاۆ فيزيچەسكيح پىتوك، پريمە­نەن­نىح كو منە، وگوۆوريل پيساتەلنيتسۋ گالينۋ سەرەبرياكوۆۋ. نيكوگدا يا نە يمەل س نەي نيكاكوگو كونتررەۆوليۋتسيوننوگو رازگوۆورا ي نە ۆيدەل ەە مۋجا سوكولنيكوۆا»، دەپ جازعانىن تەبىرەنبەي وقي الماي­سىڭ. وسىنداي زۇلىمدىققا بارعاندارعا نە دەرىڭدى بىلمەيسىڭ. قانشاما قاھار توككەنمەن، ولار ءوز دەگەندەرىن ىستەپ كەتكەنىن سوتتىڭ مىناداي ۇكىمىنەن بىلەمىز.

ساكەندى ايىپتاۋ قورىتىندىسىندا: «س.سەيفۋللين س 1922 گودا ياۆليالسيا سكرى­تىم تروتسكيستوم، رازدەليال كونتررەۆوليۋتسيوننۋيۋ پروگراممۋ تروتسكوگو، چتو ۆ تسەلياح پوپۋلياريزاتسي تروتسكوگو، ون ۆىس­تۋ­پال ۆ پەچاتي، پوسۆياششال ەمۋ سۆوي پرويزۆەدەنيا ي ۆەل تروتسكيستسكۋيۋ اگيتاتسيۋ سرەدي ناتسيوناليستوۆ. ۆىپولنيايا ۋستانوۆكي تسەنترا انتيسوۆەتسكوي ورگانيزاتسي، سەيفۋللين پروۆوديل بولشۋيۋ انتيسوۆەتسكۋيۋ رابوتۋ ۆ وبلاستي ليتەرا­تۋ­رى ي ۆەل ۆەربوۆوچنۋيۋ دەياتەلنوست»، دەگەندى كوشپەلى سوت سەسسياسى: «سەيفۋللين س 1922 گودا رازدەليال تروتسكيستسكيە ۆزگليا­دى ي پروۆوديل تروتسكيستسكۋيۋ دەياتەلنوست»، دەپ قىسقا قايىرىپ، 2 مينۋتتىڭ ىشىندە قايران ازاماتتى ءولىم جازاسىنا كەستى دە جىبەردى.

مىنە، 1922 جىلعى «ازيا (ەۆ­رو­پا­عا)»، «قارا بۇركىت» باللادالارى مەن 1924 جىلعى «دومبىرا» جيناعىن تروتسكيگە ارناپ، ناۋرىز ايىندا جازعان «ارىس­تان ءداۋىتۇلى» ولەڭىنىڭ الەۋمەتتىك ءمانى وسىنداي. قازىرگى ۋاقىتتا قازاق اقىن­دارى كىمگە ولەڭ-جىر، پوەما ارناماي جاتىر، ولاردىڭ تاعدىرى ساكەن شى­عار­ما­لا­رىنداي بولسا، اقىندىقتىڭ ماڭىنان جۇرەتىن ادام تابىلماي قالۋى عاجاپ ەمەس. بىراق، ءومىر توقتامايتىنى سياقتى، تاريحتا ءىز قال­دى­راتىن ءماندى شىعارمالاردىڭ ءدۇ­نيە­گە كەلگەنىنە نە جەتسىن. قانشاما قاسى­رەت­تى بولسا دا، ساكەندەي ۇلى ازامات­تا­رى­مىز­دىڭ قازاق پوەزياسىندا جارىق جۇلدىز بو­لىپ وتكەنىن، ارتىنا عيبراتتى دا داڭعىل جول سالىپ كەتكەنىن قادىرلەپ، قۇرمەتتەي بىلەيىك.

تۇرسىنبەك كاكىشەۆ، پروفەسسور

«ەگەمەن قازاقستان» گازەتى