احمەت بايتۇرسىنۇلى. قازاقتىڭ باس اقىنى
قازاقتىڭ باس اقىنى اباي (شىن اتى يبراھيم) قۇنانباەۆ. ونان اسقان بۇرىنعى-سوڭعى زاماندا قازاق بالاسىندا ءبىز بىلەتىن اقىن بولعان جوق. اقمولا، سەمەي وبلىستارىندا ابايدى بىلمەيتىن ادام جوق. اقمولامەن سىبايلاس تورعاي وبلىسىندا ابايدى بىلەتىن ادام كەم، قۇتى، جوق دەپ ايتسا دا بولارلىق. ولاي بولۋى ءسوزى باسىلماعاندىقتان، ابايدىڭ سوزدەرى كىتاپ بولىپ باسىلىپ شىققانشا ابايدىڭ اتى دا، ءسوزى دە تورعاي وبلىسىندا ەستىلمەۋشى ەدى. اقمولا، سەمەي وبلىستارىندا ابايدىڭ اتىن، ءسوزىن ەستىمەدىم دەگەنگە نەداۋىر تاڭىرقاپ قالادى. مەن ەڭ اۋەلى اقمولا وبلىسىنا بارعانىمدا ابايدى بىلمەگەنىمە، ءسوزىن ەستىگەنىم جوق دەگەنىمە تاڭىرقاپ قالۋشى ەدى.
قاي جەردە اقىندار جايىنان يا اقىنداردىڭ سوزدەرى جايىنان اڭگىمە بولسا، ابايدىڭ ءسوزىن ماقتامايتىن ادام بولمادى. ابايدىڭ ءسوزىن كورمەي تۇرعاندا، ماقتاعاندارىنا سەنبەي، قازاق ۇكىلەگەن ءوز قۇنانىن وزگەلەردىڭ تۇلپارىنان ارتىق كورەتىن مىنەزى بولۋشى ەدى، ماقتاپ وتىرعان ابايى ءبىزدىڭ ابۋباكىر، سەيداحمەت، اقمولدالارىمىز سىقىلدى بىرەۋ عوي دەپ ءجۇردىم.
قازاقتىڭ باس اقىنى اباي (شىن اتى يبراھيم) قۇنانباەۆ. ونان اسقان بۇرىنعى-سوڭعى زاماندا قازاق بالاسىندا ءبىز بىلەتىن اقىن بولعان جوق. اقمولا، سەمەي وبلىستارىندا ابايدى بىلمەيتىن ادام جوق. اقمولامەن سىبايلاس تورعاي وبلىسىندا ابايدى بىلەتىن ادام كەم، قۇتى، جوق دەپ ايتسا دا بولارلىق. ولاي بولۋى ءسوزى باسىلماعاندىقتان، ابايدىڭ سوزدەرى كىتاپ بولىپ باسىلىپ شىققانشا ابايدىڭ اتى دا، ءسوزى دە تورعاي وبلىسىندا ەستىلمەۋشى ەدى. اقمولا، سەمەي وبلىستارىندا ابايدىڭ اتىن، ءسوزىن ەستىمەدىم دەگەنگە نەداۋىر تاڭىرقاپ قالادى. مەن ەڭ اۋەلى اقمولا وبلىسىنا بارعانىمدا ابايدى بىلمەگەنىمە، ءسوزىن ەستىگەنىم جوق دەگەنىمە تاڭىرقاپ قالۋشى ەدى.
قاي جەردە اقىندار جايىنان يا اقىنداردىڭ سوزدەرى جايىنان اڭگىمە بولسا، ابايدىڭ ءسوزىن ماقتامايتىن ادام بولمادى. ابايدىڭ ءسوزىن كورمەي تۇرعاندا، ماقتاعاندارىنا سەنبەي، قازاق ۇكىلەگەن ءوز قۇنانىن وزگەلەردىڭ تۇلپارىنان ارتىق كورەتىن مىنەزى بولۋشى ەدى، ماقتاپ وتىرعان ابايى ءبىزدىڭ ابۋباكىر، سەيداحمەت، اقمولدالارىمىز سىقىلدى بىرەۋ عوي دەپ ءجۇردىم.
1903-ءشى جىلى قولىما اباي سوزدەرى جازىلعان داپتەر ءتۇستى. وقىپ قاراسام، باسقا اقىنداردىڭ سوزىندەي ەمەس. ولار سوزىنەن باسقالىعى سونشا، اۋەلگى كەزدە جاتىرقاپ، كوپكە دەيىن توساڭسىپ وتىراسىڭ. ءسوزى از، ماعىناسى كوپ، تەرەڭ. بۇرىن ەستىمەگەن ادامعا شاپشاڭ وقىپ شىقساڭ، ءتۇسىنىپ، كوبىنىڭ ماعىناسىنا جەتە الماي قالادى. كوپ سوزدەرىن ويلانىپ داعدىلانعان ادامدار بولماسا، مىڭ ارا وقىسا دا تۇسىنە المايدى. نە ماعىنادا ايتىلعانى بىرەۋ بايانداپ ۇقتىرعاندا عانا بىلەدى.سوندىقتان اباي سوزدەرى جالپى ادامنىڭ تۇسىنۋىنە اۋىر تيەتىنى راس. بىراق ول اۋىرلىق ابايدىڭ ايتا الماعانىنان كەمشىلىك ەمەس، وقۋشىلاردىڭ تۇسىنەرلىك دارەجەگە جەتە الماعانىنان بولاتىن كەمشىلىك. ولاي بولعاندا، ايىپ جازۋشىدا ەمەس، وقۋشىدا. نە نارسە جايىنان جازسا دا اباي ءتۇسىندىرىپ، تامىرىن، ىشكى سىرىن، قاسيەتىن قارماي جازادى. ونىڭ سىرىن، قاسيەتىن ءبىلىپ جازعان سوڭ، ءسوزىنىڭ ءبارى وقۋلىققا تىرەلىپ، وقۋشىلاردىڭ بىلىمىنە سىن بولىپ تابىلادى. وقۋشى ءسوزدى سىناسا، ءسوز وقۋشىنى دا سىنايدى. اباي ءسوزى زامانىنداعى اقىنداردان وقشاۋ، ولار سوزىنەن ۇزدىك، ارتىق. ول وقشاۋلىق، باسقا اقىنداردان ابايدىڭ جالعىز سوزىندە عانا ەمەس، وزىندە دە بولعان. ابايدىڭ قانداي بولعانىن كوزبەن كورمەسەك تە، كورگەندەردىڭ ايتۋىنان بىلەمىز. ءسوزىنىڭ قانداي ەكەندىگىن سويلەگەن سوڭ، ءوزىنىڭ دە قانداي ەكەنىن ايتىپ،ءتۇسىندىرىپ وتكەنىمىز تەرىس بولماس.
اباي سەمەي وبلىسىنىڭ قازاعى، رۋى توبىقتى. ۇلى اتامىز ىرعىزباي تورعاي وبلىسىنداعى ىرعىز دەگەن وزەن بويىندا تۋعان ەكەن. ىرعىزباي حالقىنىڭ قولباسى باتىرى، ەل اعاسى بي ەكەن. توبىقتىنىڭ ايماعى از كەزىندە تۇركى حاننان ەلىن ەرتىپ اۋىپ كەلىپ، شىڭعىس تاۋى مالعا ەنىپتى دەپ، قونىس ەتكەن ەكەن. كىشى اتاسى وسكەنباي بي ەل اراسىندا عادىل بي اتانعان. ءوز ەلى تۇگىل، باسقا الىس ەلدەر دە ارالارىنداعى زور داۋلارىن وسكەنباي ءبيدىڭ جۇرتىنا كەلىپ بىتىسەدى ەكەن. ءوز اكەسى قۇنانباي جۇرت اۋزىندا قازاقتىڭ باس ادامدارىنىڭ ءبىرى بولعان. قازاقتى بيلەر بيلەپ، سۇلتانداردار تورەلەردەن قويىلىپ تۇرعان زامان، سولارمەن تالاسىپ، قارادان سۇلتان بولعان ادام ەكەن. شەشەسى ۇلجان بايبىشە قارقارالى ۋەزىندەگى ابدىرەي، تىرجىق دەگەن جەردەگى قاراكەسەكتىڭ بوشان رۋىنان، بەرتىس تۇقىمىنان. شەشە تۇقىمى كۇلدىرگى، قالجىڭ، ازىلگە قانتاي، تونتاي دەگەن كۇلكىمەن سوگىپ، قالجىڭمەن كيىپ، اتى شىققان ادامدار ناسىلىنەن. تونتاي مالدى ادام ەكەن. اۋىرعاندا وزگەلەردەن گورى قوجا، مولدالار جيىرەك سۇرايتىنىن بايقاپ جۇرەدى ەكەن. ولەر جولى كەلىپ، اۋىرىپ جاتقاندا مولدالار كوڭىلىن سۇراي كەلىپ وتىرعانىندا ايتقان: «باياعىدان بەرى جازىلا-جازىلا قوجا، مولدالاردان دا ۇيات بولدى، ەندى ولمەسە بولماس»، - دەپ.
اباي 1845-ءشى جىلى تۋعان. جىلى جىلان ەكەن. يبراھيم دەگەن اتىن بۇزىپ، اباي دەپ ات قويعان شەشەسى ەكەن. شەشەسىنىڭ ءسۇيىپ قويعان اتى ەل اراسىندا شىن اتىنان كوبىرەك ايتىلادى. اباي 10 جاسىنان 13 جاسقا شەيىن قىردا مۇسىلمانشا وقىعان. 13 جاسقا شىعاردا سەمەيدە احمەد ريزانىڭ مەدرەسەسىندە وقىعان. مەدرەسەدە وقىپ جۇرگەندە 3 ايداي ورىسشا دا وقىعان. 4 جىل مۇسىلمانشا وقىپ، 3 اي ورىسشا وقىپ، سونىمەن وقۋدى قويعان. 15 جاسىندا-اق، بالالىق قىلماي، ۇلكەندەردىڭ قاتارىنا كىرە باستاعان. قازاقتى مەڭگەرىپ، حالىققا ارانى ءجۇرىپ تۇرعان تورەلەرمەن اكەسى قۇنانباي تالاسقاندا، اباي اكەسىنە سەرىكتىككە جاراي باستاعان. 20 جاسىندا ەل ىشىندەگى بەلگىلى ءبىر شەشەنى اتانا باستاعان. زەرەكتىكپەن ەستىگەنىن ۇمىتپاعان. ەل ىشىندەگى ساقتالعان قازاقتىڭ بۇرىنعى وتكەن بيلەرىنىڭ بيلىگى، شەشەندەرىنىڭ سويلەگەن ءسوزى، كوسەمدەردىڭ ىستەگەن ءىسى، ۇلگىلى سوزدەر، ۇناسىمدى ازىلدەر، ماقالدار، مىسالدار سياقتى نارسەلەردى اباي كوپ بىلەدى ەكەن.
زامان بۇرىنعىداي بولسا، اباي الاشتىڭ اتاقتى بيلەرىنىڭ ءبىرى بولۋى ءشۇباسىز. بىلىممەن بي بولىپ، جۇرت بيلەيتىن زامان ءوتىپ، تاسىڭ (تاسپەن) بي بولاتىن زامانعا قارسى تۋعان. ءبىلىمى كوپتەر جۇرت بيلەمەي، مالى كوپتەر جۇرت بيلەيتىن زامانعا قارسى تۋعان. اباي جۇرت الدىنا ءبىلىمىن سالعاندا، باسقالار مالىن سالعان، جۇرتتىڭ بەتى مالعا اۋىپ، ەل بيلىگى اباي قولىنا ەركىن تيمەگەن. «بىلىمنەن مال ارتىق بولۋشى ما ەدى»، - دەپ، اباي جۇرتتىڭ ونىسىنا كونبەي، تالاسقان. ءسويتىپ، پارتيا الاڭىنا كىرىپ كەتكەن، ونەر، ءبىلىمىن پارتيا ىسىنە سالعان. ءبىلىمىنىڭ قىزىعىن جالعىز عانا توبىقتىلار كورىپ، باسقالارعا پايداسى تيمەي، بولىستىققا قۇمار كوپ قازاقتىڭ ءبىرى بولىپ، بالكي، سول كۇيىمەن ءولىپ تە كەتۋى ىقتيمال ەدى. قازاقتىڭ باعىنا، ونداي بولۋدان قۇداي ساقتاعان. 80-ءشى جىلداردا جەر اۋدارىلىپ بارعان ميحاەليس دەگەن ءبىر ءبىلىمدى كىسىمەن، قازاق عۇرپىنداعى قاعيدالاردى جيۋعا ەلگە شىققان گروسس دەگەن ەكەۋىمەن اباي تانىس بولعان. بۇلار ابايدىكىنە قوناققا كەلىپ-كەتىپ جۇرگەن. ابايدىڭ تەگىن ادام ەمەس ەكەنىن بايقاپ، ولار بولىستىقتان گورى جاقسىراق نارسە بارلىعىن ابايعا سەزدىرگەن. ابايداي زەرەك ادامعا ءجون سىلتەسە بولعانى، ونان ارعىسىن ءوزى ىزدەيدى.
ولار ورىستىڭ اتاقتى اقىندارى پۋشكين، لەرمونتوۆ، نەكراسوۆ بارلىعىن، قارا ءسوزدى كەلىستىرىپ جازعىش تولستوي، سالتىكوۆ، دوستوەۆسكي بارلىعىن، ءسوز سىنشىسى دوبروليۋبوۆ، پيسارەۆ بارلىعىن ابايعا بىلدىرگەن كىتاپتارىمەن تانىستىرعان. ولەڭ جازىپ پۋشكين، لەرمونتوۆ، نەكراسوۆتار قازاقتىڭ بي، بولىستارىنان گورى قادىرلى ەكەندىگىن ابايعا تۇسىندىرگەن. عىلىمدى ولەڭ جازۋ، ءسوز جازۋ ناعىز قادىرلى ءىستىڭ ءبىرى ەكەنىن اباي ەندى ۇققان. اقىندىق، ولەڭشىلىك ەل كوزىنە قادىرسىز ول كەمشىلىك اقىندىق پەن ولەڭشىلىكتە ەمەس، اقىندىق پسن ولەڭشىلىكتى ورنىنا جۇمساماعاندىقتا ەكەندىگىن، ولەڭشىلىكتى قازاق اقىندارى، ولەڭشىلەرى قايىرشى، تىلەنشىلىك ورىنعا جۇمساعاننان ولەڭنىڭ قادىرى كەتەتىنىن اباي ابدەن بىلگەن سوڭ، ولەڭ جازۋعا تۇسكەن.
اباي جاس كۇنىندە كۇلكى ءۇشىن قالجىڭ ولەڭدەر، قىزدارعا ولەڭدەر جازعان، ەسەيگەن سوڭ ارلانىپ، تاستاعان ميحاەليس پەن گروسسقا كەز بولماسا، سول كۇيىمەن كەتەر ەدى. قانداي ۇلگىلى، قانداي ماعىنالى، قانداي تەرەڭ سوزدەر جەرگە كومىلەر ەدى؟! اباي سوزدەرى- قازاققا زور باق. بەتىن تۇزەپ، جوندەگىسى كەلگەن كىسىلەرگە دە، سىلتەگەن جولدى ىلاقپاي تۇپ-تۋرا تاپتى، ادامعا دا قازاق بالالارى تالاي العىس بەرەر. ورىس ادامدارىمەن تانىسىپ، ولەڭ ورنى قايدا ەكەنىن بىلگەننەن كەيىن، اباي ولەڭگە باسقا كوزبەن قاراپ، باسقا قۇرمەتپەن، كوزقاراسپەن كۇتىپ الىپ، تور تۇگىل، تاقتان ورىن بەرگەن. بىراق سوزدەن ولەڭنىڭ تاققا مىنگەندەي ارتىقشىلىعى قانشا ونى دا كورسەتىپ، ايتىپ قويعان. ايتۋشى مەن تىنداۋشى كوبى نادان بولعاندىقتان، ولەڭ بولىپ ايتىلىپ، جۇرگەندەردىڭ كوبى ولەڭ ەمەس ەكەندىگى، ولەڭ جامان بولسا دا، كەلىستىرىپ جازۋشىلارى ىشىندە بىرەن-ساراڭ ەكەندىگى، جۇرت ماعىنالى، ماڭىزدى، تەرەڭ ماعىنا جوق، ماڭىز جوق، جەلدەي گۋلەپ، قۇلاققا ۇنامسىز ءتيىپ وتە شىعاتىن جەڭىل سوزدەردى تىنداۋعا قۇمار ابايدىڭ ولەڭ جايىن جازعان سوزدەرىندە كورسەتىلگەن.
سونىمەن ابايدىڭ سىنشىلىعى، ولەڭ جاقسى بولۋعا نەدەن ەكەندىگىگىن بىلەتىنى دە كورىنىپ تۇر. ءسوز جازاتىن ادام ءارى جازۋشى، ءارى سىنشى بولارعا كەرەك. ءسوزدىڭ شىرايلى، اجارلى بولۋىنا ويدىڭ شەبەرلىگى كەرەك; ۇنامدى، ورىندى، ءدامدى بولۋىنا سىنشىلىق كەرەك; ماعىنالى، ماڭىزدى بولۋىنا ءبىلىم كەرەك. ابايدا وسى ۇشەۋى دە بولعان. بۇلاردىڭ ۇستىنە، اباي كوسەم، ۇلگى شىعارىپ، ونەگە جايعىش بولعان. ابايدا ولەڭ ءسوزدىڭ نەشە ءتۇرلى ۇلگىسى، ورنەگى تابىلادى. ول ورنەكتەردى ويدان شىعارماي، ورىستان السا دا، ورىس ولەڭدەرىنىڭ ورنەكتەرى قازاق تىلىنە جارايتىندىعىن باستاپ كورسەتكەنى دە زور كوسەمدىك. اباي ولەڭ جاقسى بولۋعا كەرەك شارتتاردىڭ ءبارىن بىلگەن. سوندىقتان ولەڭى قاي تاراپىنان دا بولسا تولىق. جالعىز-اق ءمىنى بار. ول ءمىن - ولەڭ بۋناقتارى تەكسەرىلىپ ورنىنا قويىلماعاندىق. ونىڭ وقىعاندا يا انگە سالىپ ايتقاندا كەمشىلىگى زور بولادى. داۋىستىڭ اعىنىن بۇزىپ، ولەڭنىڭ اجارىن كەتىرەدى، مىسالى، توسەلىپ، جەلىپ كەلە جاتىپ شوقىتىپ كەتكەن سياقتى، تايپالىپ جورعالاپ كەلە جاتىپ تەكىرەكتەپ كەتكەن سياقتى. بۇل كەمشىلىكتى تۇزەتۋگە بولادى. ولەڭنىڭ ءۇش بۋىندى بۋناقتارى مەن ءتورت بۋىندى بۋناقتارى الماسىپ كەتكەن جەرلەرىن الىپ، ءوز ورىندارىنا قويسا، تۇزەلەدى. مۇنان باسقا اباي ولەڭدەرىندە ءمىن بار دەپ ءوز باسىم ايتا المايمىن. كەيبىرەۋلەردىڭ ايتاتىن «اۋىرلىعى بار» دەگەن سوزدەر، ول ولەڭنىڭ قيسىنىن كەلتىرە الماعاننان ەمەس، ورنەگىنىڭ جاڭالىعىنان، قازاق ولەڭدەرىنىڭ داعدىلى تۇرىنەن باسقاراق بولعان سوڭ، وقۋشىلار جاتتىققانشا جاتىرقايدى. سونان عانا اۋىر سياقتى كورىنەدى.
ابايدىڭ ءوزى تەكسەرگىش بولعان سوڭ، ونىڭ ولەڭىن تەكسەرىپ، قاتا شىعارىپ ەشكىم جارىتا المايدى. ابايدىڭ قانداي سىنشى، ءسوز تەكسەرگىش ەكەندىگىن تومەندەگى سوزىنەن بايقاۋعا بولادى:
ولەڭ - ءسوزدىڭ پاتشاسى، ءسوز ساراسى،
قيىننان قيىستىرار ەر داناسى.
تىلگە جەڭىل، جۇرەككە جىلى ءتيىپ،
تەپ-تەگىس، جۇمىر كەلسىن اينالاسى.
بوتەن سوزبەن بىلعانسا ءسوز اراسى،
ول - اقىننىڭ ءبىلىمسىز بيشاراسى.
ايتۋشى مەن تىڭداۋشى كوبى نادان،
بۇل جۇرتتىڭ ءسوز تانىماس ءبىر پاراسى.
اۋەلى ايات، حاديس - ءسوزدىڭ باسى،
قوسارلى بەيىتسىمال كەلدى اراسى.
قيسىنىمەن قىزىقتى بولماسا ءسوز،
نەگە ايتسىن پايعامبار مەن ونى اللاسى.
مەشىتتىڭ قۇتپا وقىعان عۇلاماسى،
ءمىناجات ۋاليلەردىڭ زارنالاسى.
ءبىر ءسوزىن ءبىر سوزىنە قيىستىرار،
ءاربىرى كەلگەنىنشە ءوز شاماسى.
ولەڭگە اركىمنىڭ-اق بار تالاسى،
سوندا دا سولاردىڭ بار تاڭداماسى.
ءىشى التىن، سىرتى كۇمىس ءسوز جاقسىسىن
قازاقتىڭ كەلىستىرەر قاي بالاسى؟
بۇرىنعى ەسكى ءبيدى تۇرسام بارلاپ،
ماقالداپ ايتادى ەكەن ءسوز قوسارلاپ.
اقىندارى اقىلسىز، نادان كەلىپ،
كور-جەردى ولەڭ قىپتى جوقتان قارماپ.
قوبىز بەن دومبىرا الىپ توپتا سارناپ،
ماقتاۋ ولەڭ ايتىپتى اركىمگە ارناپ.
ءار ەلدەن ولەڭمەنەن قايىر تىلەپ،
كەتىرگەن ءسوز قادىرىن جۇرتتى شارلاپ.
مال ءۇشىن ءتىلىن بەزەپ، جانىن جالداپ،
مال سۇراپ بىرەۋدى الداپ، بىرەۋدى ارباپ،
جات ەلدە قايىرشىلىق قىلىپ ءجۇرىپ،
ءوز ەلىن باي دەپ ماقتار، قۇداي قارعاپ.
قايدا باي، ماقتانشاققا بارعان تاڭداپ،
جيسا دا باي بولماپتى قانشا مالدى اپ.
قازاققا ولەڭ دەگەن ءبىر قادىرسىز،
بىلجىراق كورىنەدى سولاردى اڭداپ.
ەسكى بيشە وتىرمان بوس ماقالداپ،
ەسكى اقىنشا مال ءۇشىن تۇرمان زارلاپ.
ءسوز تۇزەلدى، تىڭداۋشى، سەن دە تۇزەل!
سەندەرگە دە كەلەيىن ەندى اياڭداپ.
باتىردى ايتسام ەل شاۋىپ العان تالاپ،
قىزدى ايتسام، قىزىقتى ايتسام قىزدىرمالاپ،
انشەيىن كۇن وتكىزبەك اڭگىمەگە
تىڭدار ەدىڭ ءار ءسوزىن مىڭعا بالاپ.
ابايدىڭ اسىلىن تانىپ، دۇرىس باعا بەرگەن نارسەسى جالپى ولەڭ ەمەس، كوپ نارسەنى اباي ءسوز قىلعان; سول سوزدەرىنىڭ ىشىندە ابايدىڭ ءار نارسەنىڭ اسىلىن تانىعانى، بىلگەنى كورىنەدى. ابايدىڭ ولەندەرى قازاقتىڭ باسقا اقىندارىنىڭ ولەڭىنەن ۇزدىك ارتىقتىعى ءار نارسەنىڭ بەرگى جاعىن الماي، ارعى اسىلىنان قاراپ سويلەگەندىكتەن. باسقا اقىنداردىڭ سوزگە شەبەرلىگى، شەشەندىگى ابايدان كەم بولماسا دا، ءبىلىمى كەم بولعاندىعى داۋسىز. اباي سوزىنەن ابۋباكىردىڭ «شايدى، كەبىستى اركىم تۇتىنىپ كەتكەنى اسىلدى قورلاۋ بولدى» دەپ قايعىرعان سوزدەرى تابىلمايدى. باسقا اقىندار از ءبىلىمىن ءسوزدىڭ اجارىمەن تولتىرۋعا تىرىسقان. اباي ءسوزدىڭ اجارىنا قاراماي، سىپايىلىعىنا قاراماي، ءار نارسەنىڭ بار قالىبىن سول قالىبىنشا دۇرىس ايتۋدى سۇيگەن. مىسالى، «اتتىڭ سىنى» دەگەن ولەڭىندە سىپايىشىلىق جۇزىنەن قۇلاققا جاعىمسىز تيەتىن سازدەر بار; بىراق اتتىڭ سىنىنا كەرەك مۇشەلەرى بولعان سوڭ، ولارىن ايتپاسا، اتتىڭ سىنى تولىق بولىپ شىقپاس ەدى. ابايدىڭ «اتتىڭ سىنى» دەگەن ولەڭىن وقىعانىڭدا، كوز الدىڭدا سول جاقسى اتتىڭ ءوزى تۇرعانداي، ءپىشىنى كەلىپ ەلەستەيتىنى، جاقسى اتقا بىتەتىن مۇشەلەردىڭ ءبىرىن قالدىرماي جازعاندىقتان. اباي كوپ نارسەنى بىلگەن، بىلگەن نارسەلەرىن جازعاندا، «مىناۋ حالىققا تۇسىنۋگە اۋىر بولار، مىنانىڭ سىپايىشىلىققا كەمشىلىگى بولار» دەپ، تاياقتان تارتىنباعان. حاقيقاتتى حاقيقات قالىبىندا، تەرەڭدى تەرەڭ قالپىندا جازعان. حاقيقاتتى تانۋعا، تەرەڭنەن سويلەۋگە، بويىنا بىتكەن زەرەكتىكتىڭ ۇستىنە، اباي ءارتۇرلى ەۋروپا ءبىلىم يەسىلەرىنىڭ كىتاپتارىن وقىعان. ءتارجىما ءحالىن، جازۋشى عاليحان بوكەيحانوۆتىڭ ايتۋىنا قاراعاندا، اباي سپەنسەر، لۋيس، درەپەر دەگەن ەۋروپانىڭ تەرەڭ پىكىرلى ادامدارىنىڭ كىتاپتارىن وقىعان. ولەڭ جازۋشىلاردان ورىستىڭ لەرمونتوۆ دەگەن تەرەڭ پىكىرلى اقىنىنىڭ ولەڭدەرىن ءسۇيىپ وقىعان. سوندىقتان ابايدىڭ تەرەڭ پىكىرلى سوزدەرىن قاراپايىم جۇرتتىڭ كوبى ۇعا الماي، اۋىرسىنادى. ابايدىڭ ولەڭدەرىن مىڭ قايتارا وقىپ، جاتتاپ الىپ جۇرگەن ادامداردىڭ دا ابايدىڭ كەيبىر ولەڭدەرىنىڭ ماعىناسىن ءتۇسىنىپ جەتپەي جۇرگەندەرىن بايقاعانىم بار، قۇتى، وسىنىڭ ماعىناسى نە دەپ سۇراعاندارى دا بار. سول ولەندى الىپ قاراساق، ايتىلعان پىكىردە، ول پىكىردى سوزبەن كەلىستىرىپ ايتۋىندا ەش كەمشىلىك جوق. تۇسىنە الماسا، ول كەمشىلىك وقۋشىدا. سونداي تۇسىنۋگە قيىن كورەتىن سوزدەرىنىڭ ءبىرى مىناۋ:
كوك تۇمان الدىڭداعى كەلەر زامان،
ءۇمىتتى ساۋلە ەتىپ كوز كوپ قادالعان.
كوپ جىلدار كوپ كۇندى ايداپ كەلە جاتىر،
سيپات تا، سۋرەت تە جوق، كوزىم تالعان.
ول كۇندەر وتكەن كۇنمەن ءبارىبىر بوس،
كەلەر، كەتەر، ارتىنا ءىز قالدىرماس.
سونىڭ ءبىرى - ارناۋلى تاۋسىنشىق كۇن،
ارعىسىن ءبىر-اق اللا بىلەدى راس.
اقىل مەن جان - مەن ءوزىم، ءتان - مەنىكى،
«مەنى» مەن «مەنىكىنىڭ» ماعىناسى - ەكى.
«مەن» ولمەككە تاعدىر جوق اۋەل باستان،
«مەنىكى» ولسە، ءولسىن، وعان بەكى!
شىراقتار، ىنتالارىڭ «مەنىكىندە»،
تون قۇمارىن ىزدەيسىڭ كۇندە-تۇندە.
ادىلەتتىك، ارلىلىق، ماحاببات پەن -
ءۇي جولداسىڭ قابىردەن ءارى وتكەندە.
ادام عاپىل دۇنيەنى دەر «مەنىكى»،
«مەنىكى» دەپ جۇرگەننىڭ ءبارى ونىكى.
تون قالىپ، مال دا قالىپ، جان كەتكەندە،
سوندا، ويلا، بولادى نە سەنىكى؟
مازلۇمعا جانىڭ اشىپ، ءىشىڭ كۇيسىن،
حارەكەت قىل، پايداسى كوپكە ءتيسىن.
كوپتىڭ قامىن اۋەلدەن
ءتاڭىرى ويلاعان،
مەن سۇيگەندى ءسۇيدى دەپ يەڭ ءسۇيسىن.
كوپتىڭ ءبارىن كوپ دەمە، كوپ تە بولەك:
كوپ يت جەڭىپ، كوك ءيتتى كۇندە جەمەك.
عادالەت پەن مارحامات - كوپ ازىعى،
قايدا كورسەڭ، بولىپ باق سوعان كومەك.
اركىمنىڭ ماقساتى ءوز كەرەگىندە،
بىلە المادىم پىسىعىن، زەرەگىن دە.
ساياز جۇزەر سايقالدار عاپىل قالار،
حاقيقات تا، ءدىن داعى تەرەڭىندە.
1897-ءشى جىل.
ابايدىڭ وسى ءسوزىنىڭ دۇرىس ەمەس، قاتە ايتىلعان، تەرىس ايتىلعان، جۇمباق قىلىپ، اشپاي ايتىلعان ەش نارسەسى جوق. ىشىدە دۇرىس، ءتۇزۋ، ءتيىستى ورنىندا ايتىلعان سوزدەر. وعان وقۋشىلار تۇسىنبەسە، ول ابايدىڭ ۇزدىك ىلگەرى كەتىپ، وقۋشىلارى شاڭىنا ەرە الماعانىن كورسەتەدى.
ابايدى قازاق بالاسى تەگىس تانىپ، تەگىس ءبىلۋ كەرەك. ابايدىڭ سوزدەرى 1909-شى جىلى كىتاپ بولىپ باسىلىپ شىقتى. بىراق جۇرتقا تاراماي جاتىر. باسىلعان كىتاپ اقمولادا، سەمەي بولىسىنان باسقا وبلىستارعا تارالماي جاتقانى كىسى تاڭ قالارلىق ءىس. ابايدىڭ ءسوزىن سەمەي لاپكەسىنە قاماپ، جاسىرىپ قويماي، كىلي قازاق بالاسى بار ۋالاياتتارداعى كىتاپ ساتۋشىلاردىڭ ءبارىنىڭ دە ماگازيندەرىندە جۇرگىزۋ كەرەك ەدى. ابايدى قولىمىزدان كەلگەن قادارلى جۇرتقا تانىتۋ ءۇشىن مۇنان بىلاي كەيبىر ونەگەلى، ورنەكتى سوزدەرىن گازەتاعا باسىپ، كوپكە كورسەتپەكشىمىز.
«قازاق» گازەتى
1913 جىل.
