دارحان بەيسەنبەكۇلى. قىزىلباستار ەلىندەگى قازاقتار
يران يسلام رەسپۋبليكاسىنا جاساعان ارنايى ساپارىمىز اياقتالىسىمەن، قالعان ەكى كۇندى (ۇشاق اپتاسىنا ءبىر مارتە عانا قاتىنايدى) تەككە وتكىزبەي، تاعدىر تاۋقىمەتىمەن وسى جاققا قونىس اۋدارعان قازاق قانداستارىمىزدىڭ تۇرمىس-تىرشىلىگىمەن تانىسۋدى ءجون كوردىك. تۋعان ەلدى اڭساپ وتىرعان اعايىندارعا امانداسىپ قايتۋدى وزىمىزگە پارىز سانادىق. ويىمىزدى ەلشىلىك وكىلدەرى دە قۇپتاپ، قازاقتار كوپتەپ شوعىرلانعان گورگان قالاسىنداعى باندەر-ە تۇركىمەن اۋىلىندا تۇراتىن قازاق اعايىندارمەن جۇزدەسۋىمىزگە بولاتىندىعىن ايتتى. استانادان ارنايى كەلگەن دەلەگاتسيا ۇشاقپەن، ال ءبىز - جۋرناليستەر جەڭىل كولىككە وتىرىپ تەھراننان ءتورت ءجۇز شاقىرىمداعى كارى كاسپيدىڭ تولقىنىمەن تەربەلگەن گورگان قالاسىنا تارتىپ كەتتىك. ءبىر قىزىعى، بۇل ەلدە مەملەكەتىشىلىك ۇشاقپەن قاتىناۋ باعاسى تەمىرجول ۇستىندە جۇيتكىگەن پويىزدان دا ارزان ەكەن. ال ءبىز جول بويى قىزىلباستار مەن وسى ەلدەگى قانداستارىمىزدىڭ تىنىس-تىرشىلىگىمەن تانىسىپ بارايىق دەپ جەڭىل كولىكتى تاڭدادىق.
يرانباقتىڭ قازاقتارى
يران يسلام رەسپۋبليكاسىنا جاساعان ارنايى ساپارىمىز اياقتالىسىمەن، قالعان ەكى كۇندى (ۇشاق اپتاسىنا ءبىر مارتە عانا قاتىنايدى) تەككە وتكىزبەي، تاعدىر تاۋقىمەتىمەن وسى جاققا قونىس اۋدارعان قازاق قانداستارىمىزدىڭ تۇرمىس-تىرشىلىگىمەن تانىسۋدى ءجون كوردىك. تۋعان ەلدى اڭساپ وتىرعان اعايىندارعا امانداسىپ قايتۋدى وزىمىزگە پارىز سانادىق. ويىمىزدى ەلشىلىك وكىلدەرى دە قۇپتاپ، قازاقتار كوپتەپ شوعىرلانعان گورگان قالاسىنداعى باندەر-ە تۇركىمەن اۋىلىندا تۇراتىن قازاق اعايىندارمەن جۇزدەسۋىمىزگە بولاتىندىعىن ايتتى. استانادان ارنايى كەلگەن دەلەگاتسيا ۇشاقپەن، ال ءبىز - جۋرناليستەر جەڭىل كولىككە وتىرىپ تەھراننان ءتورت ءجۇز شاقىرىمداعى كارى كاسپيدىڭ تولقىنىمەن تەربەلگەن گورگان قالاسىنا تارتىپ كەتتىك. ءبىر قىزىعى، بۇل ەلدە مەملەكەتىشىلىك ۇشاقپەن قاتىناۋ باعاسى تەمىرجول ۇستىندە جۇيتكىگەن پويىزدان دا ارزان ەكەن. ال ءبىز جول بويى قىزىلباستار مەن وسى ەلدەگى قانداستارىمىزدىڭ تىنىس-تىرشىلىگىمەن تانىسىپ بارايىق دەپ جەڭىل كولىكتى تاڭدادىق.
يرانباقتىڭ قازاقتارى
قىزىلباستاردىڭ تاقىر تاۋلارى اسقار شىڭدى الاتاۋداي مەنمۇندالاپ كوز تارتىپ، مۇزارت باسى كۇنمەن شاعىلىسىپ جاتپاعان سوڭ، باستاپقىدا كوڭىلىمىز تولماي، قوڭىلتاقسىپ قالعانىمىز راس-تى. تەھراننان الىستاپ، تەڭىز تىنىسىمەن تەربەلگەن گۇلستان پروۆينتسياسىنىڭ گورگان قالاسىنا جاقىنداعان سايىن جايلاۋدىڭ جاسىل كىلەمىندەي جايقالعان الاپقا، پارسىلاردىڭ تىلىمەن ايتساق ەرام (يران) باعىنا ەنگەندەي كۇي كەشتىك. وڭتۇستىك ايماق بولعاندىقتان بۇل جاقتا كۇن ءالى جىلى. قۇرما، ماندارين، اپەلسين، كيۆي سىندى سۋبتروپيكالىق جەمىستەر ەندى-ەندى ءپىسىپ، بازار كوركىن كەلتىرىپ-اق تۇر.
يران قازاقتارى 1918-33 جىلدارى ارالىعىندا «اسىرا سىلتەۋ بولماسىن، اشا تۇياق قالماسىن» دەپ بار قازاقتىڭ مالىن سىپىرىپ الىپ، حالىقتى جاپپاي اشارشىلىقا ۇرىندىرعان سولاقاي ساياسات كەزەڭىندە ماڭعىستاۋدان، اقتاۋ، اتىراۋ ايماعىنان تۇركىمەنستان ولكەسىنە ءوتىپ، سودان يراننىڭ سولتۇستىك شەكاراسىنداعى گۇلستان پروۆينتسياسىنا توقتاعان. بۇگىنگى تاڭدا بۇل ايماقتا الاش ۇرپاقتارىنىڭ 1000-عا جۋىق ءتۇتىنى قىزىلباستارمەن قويان-قولتىق ارالاسىپ، ىنتىماقتا كۇن كەشۋدە. ءوز سالت-داستۇرلەرىن ساقتاعان، ءتىلى تۇنىق قانداستاردىڭ جاعدايى كوز قۋانتىپ، كوڭىل سۇيسىنتەرلىكتەي ەكەن.
ءبىز تۇسكەن ءۇيدىڭ وتاناسى تويجان ءباليقىزىنىڭ ايتۋىنشا، تۋعان جەردى قيماي قوشتاسقان اعايىننىڭ امالسىز كوشى ءتۇرلى قيىندىقتارعا تاپ بولىپتى. «اكە-شەشەمىز ازاپپەن كوشىپ كەلىپتى. تۇندە كوشەمىز، كۇندىز جاتامىز دەپ ايتاتىن. ءشوپتىڭ باسىن باۋلاپ، ءۇي ەتىپتى. كەيىننەن پارسىلارمەن ەركىن ارالاسىپ، وسى جاقتىڭ ءتىلىن ۇيرەنىپ، ءومىر ءسۇرۋ داعدىسىمەن تانىسىپ، جاعدايلارىن تۇزەپتى»، - دەپ ەسكە الادى. بۇل جاققا قانشا قانداسىمىزدىڭ قونىس اۋدارىپ بارعاندىعى تۋرالى ناقتى دەرەك جوق. توقساننىڭ بەسەۋىنە كەلگەن جاڭگىر كورپە اقساقالدىڭ ايتۋىنشا، 30 جىلعا جۋىق ۋاقىت بويىنا قازاقتار ءتۇركىمەن جەرىندە تۇراقتاي الماي، سۇزەك، بەزگەككە شالدىعىپ قىرىلعان ەكەن. سودان امان قالعاندارى پارسى جۇرتىنىڭ گۇلستان، مازانداران پروۆينتسيالارىنىڭ ءبىرنەشە اۋىلدارىندا تۇرىپ جاتىر. مۇنداعى جالپى قانداستارىمىزدىڭ سانى التى جارىم مىڭعا جۋىق.
داۋلەت يەمبەرديەۆ، گورگان قالاسىنداعى باس كونسۋل:
- يرانداعى قازاقتار ءتۇرلى سالادا قىزمەت ەتىپ جاتىر. ماشينا جاساۋ، مۇناي وڭدەۋ، بانك ءىسى، ۋنيۆەرسيتەتتە ۇستازدىق سىندى قىزمەتتەردە جەمىستى ەڭبەك ەتۋدە. تۇرمىس جاعدايى، ءومىر ءسۇرۋ دەڭگەيى جاقسى. ءتىپتى مىڭعىرعان مال ايداماسا دا جاعدايى وتە جاقسى قانداستارىمىز دا بارشىلىق. جاستار وقۋ ىزدەپ بارىپ جاتىر قازاقستانعا. جالپى، بۇل جاقتاعى قانداستارىمىز ورنىعىپ، تۇراقتالىپ قالعان دەپ ايتۋىمىزعا بولادى. قازىر قاريالاردىڭ كوبى بالالارىنىڭ، نەمەرەلەرىنىڭ اتامەكەنگە اتباسىن بۇرعاندارىن قالايدى.
ءتىلى تۇنىق قانداستار
قانداستارىمىزعا ساپارلاپ بارا جاتقان كەزدە كوڭىلدە ءبىر قورقىنىشتىڭ بولعانى ايان ەدى. ءبىزدى قاجەت جەرىمىزگە جەتكىزىپ جۇرگەن كولىك جۇرگىزۋشى بولات اعامىز «بۇل ەلدە پارسىلار 60 پايىزدى، ءازىربايجاندار 20 پايىزدى قۇرايدى، ودان كەيىنگى كەزەكتە ارمياندار، اۋعاندار، تۇركىمەندەر تۇر. بىراق تا باسقا تىلدە ءبىر دە ءبىر مەكتەپ جوق. ءبارى دە پارسى تىلىندە» دەگەن-ءدى. سودان 80 جىلعا جۋىق وسى جەردە تۇرىپ جاتقان اعايىندارىمىز ءتىلىن ۇمىتا باستاعان بولار دەگەن زاڭدى ساۋال مازالاعان. الايدا ءبىزدى كۇتىپ العان اعايىندار «اقسارباسىن» ايتىپ، «باۋىرىم-ايعا» باسقاندا تاڭ-تاماشا بولدىق. تىلدەرى تازا. كيمەشەك كيگەن اپالار، شاپان جامىلعان اقساقالدار. قۇددى ءوزىمىزدىڭ اۋىلدىڭ ادامدارى سياقتى. 76 ميلليون پارسى جۇرتىنىڭ ىشىندە جۇتىلىپ كەتپەي، ءتىلىن، ءدىلىن ساقتاعان، سالت-ءداستۇرىن بەرىك ۇستانعان قانداستارىمىزدى كورگەندە قۋانىشىمىزدى جاسىرا المادىق.
يران قازاقتارى قازاقستان بيلىگىنىڭ نازارىنان تىس قالعان ەمەس. تەھرانداعى ەلشىلىك قازاقتار كوپ شوعىرلانعان گورگان قالاسىنا كونسۋلدىق اشىپ، قانداستارىمىزدى اتامەكەنمەن بايلانىستىرىپ وتىر. گازەت-جۋرنال، قازاقشا كىتاپ وقىعىسى كەلگەندەر مەن قۇجاتىنىڭ قيسىنىن كەلتىرە الماي جۇرگەن اعايىن بىردەن كونسۋلدىق قىزمەتىنە ءجۇگىنەدى. قانداستارىمىز Caspionet تەلەارناسى ارقىلى ەلىمىزدەگى جاڭالىقتاردى ەستىپ-ءبىلىپ وتىرادى.
رەسمي جەرلەردە پارسى تىلىندە ءسويلەگەنمەن، قازاقتار ءوز وتباسىندا تۋعان تىلىندە سويلەۋدى قاتاڭ قاداعالاپ، تالاپ ەتىپ وتىرادى. تىلدەن ايىرىلسا دىلىنەن اجىراپ، بولمىسىن بىلعايتىنىن تۇسىنگەن اقساقالدار مۇنى جاستار جاعىنا ۇنەمى ەسكەرتۋمەن كەلەدى. سوندىقتان دا ەڭبەكتەگەنىنەن ەڭكەيگەنىنە دەيىن تىلگە دەگەن قۇرمەتتى ساقتاپ قالعان.
اتالار اماناتىنا ادالدىق
اتا-ءداستۇر - قازاق ءۇشىن بۇلجىماس زاڭدىلىق. ءومىر ءسۇرۋ فورماسىنا اينالعان قازاقى ءداستۇردىڭ يران قازاقتارى اراسىندا ساقتالعانىنا تاعى دا كوز جەتكىزدىك. قانداسىمىز ءابدىلساتتار بالي ءسوز اراسىندا «تۇركىمەن مەن اۋعاننان قازاقتاردىڭ جاعدايى جاقسى. ءبىز باسقا ميللەتتەرگە، ءازىربايجان، ارميان، ءتىپتى قىزىلباستارعا دا قىز بەرمەيمىز، قىز المايمىز» دەپ قالدى. ءبىز ەلەڭ ەتە تۇستىك. قازبالاپ سۇراي باستاپ ەك، ءابدىلساتتار اقساقال «بۇل - اتالار اماناتى، بىزگە تاپسىرىپ كەتكەن. وعان ادالدىق تانىتۋىمىز كەرەك. وسى ۋاقىتقا دەيىن ءبىز قىزىمىزدى سىرتقا شىعارمادىق، باسقا ۇلتتان كەلىن ءتۇسىرمەدىك. ونداي جاعداي بولمايدى دا. سوندىقتان دا ءبىز ءتىلىمىزدى ساقتاپ، ءداستۇرىمىزدى جالعاستىرىپ كەلەمىز. بىراق جەتى اتاعا تولماي جاستاردى قوسپايمىز. كەلىن ءتۇسىرۋ، كۇيەۋ كورۋ، قۇدالاسۋ، توي جاساۋ سالتتارىمىز، قۇدايعا شۇكىر، ساقتالعان» دەپ جاۋاپ بەردى.
راس، ميلليوننىڭ ىشىندە وتىرعان از عانا وتباسىنىڭ بەرەكە-بىرلىگى جاراسىم تاۋىپ، ىنتىماقتا ءومىر سۇرەتىنىن ۇلتتار دوستىعى سىناعىنا اينالعان ءوز جەرىمىزدە تالاي كورىپ، ءبىلىپ ءجۇرمىز. قالىڭ قىزىلباستىڭ اراسىندا ساناسى ۋلانباي، بولمىسى بىلعانباي، ءبىتىمى قۇلدانباي ەركىن وتىرعان اعايىننىڭ تۋعان جەرگە دەگەن ساعىنىشى ءار جىل سايىن قۇتتى قونىسقا كوش باسىن تۇزەپ جاتقان ۇلى سالتاناتقا ۇلاسۋدا.
مۇرات ىسمايىلوۆ، قازاقستاننىڭ يرانداعى ەلشىلىگىنىڭ ۋاقىتشا سەنىمدى وكىلى:
- بۇگىندە بۇل ەلدە 6 500-دەي قازاق دياسپوراسى تۇرىپ جاتىر. قازىرگى تاڭدا مەملەكەتتىك كۆوتا بويىنشا اتاقونىسقا كوشۋدى ۇيىمداستىرۋدامىز. بيىل جەتى وتباسىن ەلگە كوشىرەمىز دەپ جوسپارلاپ وتىرمىز. جانە دە ەكى ەلدىڭ رۋحاني-مادەني بايلانىسى جاقىن. ءويتكەنى تاريحي توعىسۋلارىمىز دا كوپ بولعان. بىلتىرعى جىلى ابايدىڭ ولەڭدەرىن، قاراسوزدەرىن پارسى تىلىنە اۋداردىق. مۇحاممەد شاتقام دەگەن ازاماتىمىزدىڭ ارقاسىندا. وعان ەلشىلىك مۇرىندىق بولىپ، باسپادان شىعاردىق. الداعى ۋاقىتتا ءبىراز جوسپارلارىمىز بار. جالپى، پارسى ەلىندەگى قانداستارىمىز قاعاجۋ كورىپ جاتقان جوق.
پارسى كىلەمى قازاقى قولدا
قىزىلباستار ەلىندەگى قانداستارىمىز ارادا تالاي ۋاقىت وتسە دە انا تىلدەرىن ۇمىتپاعاندارىمەن قوسا، سالت-ءداستۇرى مەن ادەت-عۇرپىن بەرىك ۇستانعان. قازاقتاردىڭ تۇرمىسىندا قولونەردىڭ، اسىرەسە كىلەمنىڭ ورنى بولەك. كەز كەلگەن قانداسىمىزدىڭ ءۇيىنە كىرسەڭىز، قىز-كەلىنشەكتەردىڭ قولىنان شىققان كىلەمدەردى كورەسىز. قىزدىڭ جاساۋىندا مىندەتتى تۇردە بىرنەشە كىلەم بولادى. بۇل جاقتا قىزدار كىلەمدەرىن ءوزدەرى توقىپ، ازىرلەيدى. داستۇرگە اينالعان كىلەم توقۋ ءۇردىسىن قازاق قىز-كەلىنشەكتەرى اراسىندا كاسىپ ەتكەن شەبەرلەر دە وتە كوپ.
- كىلەمدى ءوزىمىز ءۇشىن توقيمىز. ونى توقۋعا 40 كۇندەي ۋاقىت كەتەدى. ءتورت قىز ەڭبەكتەنەدى. ارينە، كىلەمنىڭ ماشينامەن توقىلعان، بازاردا دايىن ساتىلاتىندارى دا بار عوي. بىراق بىزگە وسى ءداستۇردى ولتىرمەس ءۇشىن ءوزىمىز توقيمىز. ءبىر وكىنىشتىسى، ءبىزدىڭ قىزدارىمىز وزدەرىنىڭ جاساۋلارىنا كىلەمدى ءوزدەرى توقيدى، ال مىنا نەمەرەلەرىمىز بۇل داستۇردەن جىراقتاپ بارادى، - دەپ قىنجىلىس ءبىلدىردى تويجان ءباليقىزى.
قازىردە الەم بويىنشا پارسى كىلەمدەرىنىڭ ءباسى باسىم. 10 جىلعا جۋىق توقىلاتىنى، ۇزىندىعى بىرنەشە ونداعان مەترگە سوزىلاتىنى دا بار. ال باعاسى - ءبىرنەشە ءۇيدىڭ قۇنى بولادى. نەعۇرلىم ۇزاق توقىپ، تالىقپاي تەر توككەن قىزىلباستار مۇنداي ەڭبەگىن 200 مىڭ دوللارعا دەيىن باعالايدى. كوز جايناتقان كىلەمنىڭ ءوتپەي قالىپ جاتقانى جانە جوق.
راس، يران قازاقتارىنىڭ ءبىر توبى قازاقستان تاۋەلسىزدىككە قول جەتكىزگەن سوڭ، ودان بەرىدە ەكى مىڭىنشى جىلداردىڭ باسىندا ءوز كۇشتەرىمەن جانە قازاقستاننىڭ تىكەلەي قولداۋىمەن كىندىكتەرى بايلانعان وتانىنا ورالا باستادى. ولاردىڭ اراسىندا قولىنان ونەر تامعان قىز-كەلىنشەكتەر بارشىلىق. ەندىگىدە وسى شەبەرلەردىڭ باسىن بىرىكتىرىپ، ارنايى ءوندىرىس ورىندارىن اشسا - الداعى ۋاقىتتا قازاقى قول كىلەمنىڭ توردەن ىعىسىپ، بوساعادان ورىن تەپپەۋىنە ۇلەس قوسار ەدى. سونداي-اق ۇلتتىق قولونەردىڭ ۇلگىسى رەتىندە قولدان كىلەم توقيتىن شەبەرلەردى ساقتاپ قالۋعا، شاكىرتتەر تاربيەلەۋگە جول اشۋعا ءمۇمكىندىك تۋار ەدى-اۋ دەگەن وي باندەر-ە ءتۇركىمەننەن ۇزاپ كەتكەنشە مازا بەرمەدى.
اقبوبەك پەن قايىپ: عاشىقتار عازالى
ماڭعىستاۋ جەرىندە بولعان ادام ءمىندەتتى تۇردە اقبوبەك پەن قايىپتىڭ عاشىقتىق جىرىنان، قاپالى ومىرىنەن سىر شەرتەتىن قيسسا-داستاننىڭ بىرنەشە نۇسقاسىن ەستيدى. اقبوبەك ارۋعا عاشىق بولعان زەرگەر قايىپ ماحاببات دەرتىنەن اقىنعا اينالادى. تاۋ مەن تاسقا، سايراعان قۇس ءۇنىنە اقبوبەك ەسىمىن قوسىپ شىرقايدى. ءۇش ءمارتە الىپ قاشىپ، امالسىزدان بابالار كەسىمىنە مويىنسۇنىپ، عاشىعىنان ايىرىلعان قايران قايىپ تۇركىمەن جەرىندە كوز جۇمعان ەكەن. ال گورگانداعى قازاقتار اۋىلىنا كەلىن بولىپ تۇسكەن اقبوبەك وتاسقان جارىمەن تاتۋ-ءتاتتى ءومىر ءسۇرىپ، ءۇبىرلى-ءشۇبىرلى بولسا دا، قايىپقا دەگەن سەزىمىن سۋىتپاي، ولەر الدىندا قايىپتىڭ قولىنان شىققان جۇزىك-بىلەزىگىنە قاراپ جاتىپتى. «قايىپتان قالعان قايران ءدۇنيەلەر... ءيىسى ماڭعىستاۋ بىلەتىن اقبوبەك ەدىم عوي. سۇيەگىمە تۇسكەندەر السىن، كوزدەرىندەي كورىپ ءجۇرسىن. اللا شىن عاشىقتاردى انا دۇنيەدە قوسادى دەۋشى ەدى عوي. قايىپپەن سول جاقتا جۇزدەسەرمىن. اقبوبەك پەن قايىپتىڭ ەسىمى ارقاشان قاتار ايتىلادى» دەگەن ەكەن اۋىرىپ جاتقان ساتىندە.
اقبوبەكتىڭ ومىردەن وزعانىنا الپىس جىلعا جۋىقتاپتى. توقساننىڭ بەسەۋىنە كەلگەن جاڭگىر كورپە اقساقال «اقبوبەكتىڭ كوزىن كوردىك قوي. وتە سىمباتتى، وجەت، ءور ەدى» دەپ ەسكە الادى. وتكەن عاسىردىڭ ورتاسىندا گورگان قالاشىعىنىڭ شەتكەرى تۇسىندا قازاق قاۋىمشىلىعى بولعان ەكەن. ۋاقىت ءوتىپ، زامانا بەدەرى قالىڭداي ءتۇسكەندە قالا اۋماعى كەڭەيىپ، شەتكەرى تۇرعان قازاق قاۋىمشىلىعى قالانىڭ قاق ورتاسىندا قالىپ قويادى. اقبوبەكتىڭ ءسۇيەگى سول ارادا. جەرگىلىكتى بيلىك ءاۋ باستا سول جەردى تۇزەپ، قالا سالماقشى بولعان. بىراق قازاقتىڭ باس كوتەرەرلەرى جوعارىعا ءسوزىن وتكىزىپ، ول جەردى ءۇي سالۋدان امان الىپ قالىپتى. ەسەسىنە، جەرگىلىكتى بيلىك ول جەرگە اعاش وتىرعىزىپ، پارككە اينالدىرىپتى. سول پاركتىڭ ىشىندە اقبوبەكتىڭ بەيىتى بار دەيدى اقساقالدار. باسىنا ەكى اعاش وتىرعىزىلعان. سول ەكى اعاش - بەلگى ىسپەتتەس. وسىدان ەكى جىل بۇرىن اقتاۋدان ازاماتتار كەلىپ، اقبوبەكتىڭ باسىنا مازار تۇرعىزۋعا اقىلداسىپ، ماقۇلداسىپ تاراسىپتى. قازىر قانداستارىمىز سول ازاماتتاردىڭ جولىنا ۇمىتپەن قاراپ ءجۇر.
دارحان بەيسەنبەكۇلى، الماتى - تەھران - گورگان - الماتى
سۋرەتتەر:
2. كىلەم توقيتىن ىسمەر قازاق ايەلدەرى
3. الەمدى جاۋلاعان پارسى كىلەمى
4. باندەر-ە تۇرىكمەندەگى قارا بازار
«الاش ايناسى» گازەتى
