كەز-كەلگەن تۇلعا جايلى ءسوز قوزعاعاندا ونىڭ ناقتى  ءبىر قىرىن اشىپ كورسەتىپ، وزگەلەرگە ۇلگى بولار تۇستارىنا ءمان بەرگەن ءتيىمدى. سول سەبەپتەن ساكەن وزبەكۇلىنىڭ بۇل جازبامدا ۇلتشىلدىعى جايلى ءسوز قوزعاعىم كەلەدى. دەسە دە، بۇگىنگى كۇنى قوعامدا ءالى دە بولسا بىركەلكى سەزىم تۋدىرمايتىن  ۇلتشىلدىقتىڭ تۇسىنىگى جايلى توقتالا كەتۋدى ءجون كوردىم. قازىرگى كەزدە ۇلتشىلدىقتى كەڭەستىك يدەولوگيا شىرماۋىنان الىپ شىعىپ، جاڭاشا سيپاتتا قاراستىرۋ قولعا الىنۋدا. سول ماقساتتا ۇلتشىلدىققا زەرتتەۋشىلەر ءارتۇرلى انىقتامالار بەرۋدە، مەنىڭ پىكىرىمشە، ۇلتشىلدىق – ادامنىڭ ءوز جەكە مۇددەسىن ۇلت مۇددەسىنە باعىندىرۋى جانە باسقالاردىڭ ءوز ۇلتىنا دەگەن سۇيىسپەنشىلىگىنە قۇرمەتپەن قاراي ءبىلۋ. وسى تۇرعىدان الىپ قاراعاندا ۇلتشىلدىقتىڭ ادامزات بالاسىنا بەرەرى وتە كوپ بولماق. ۇلتشىل ازامات قانا كوپ جاعدايدا ءوز ءومىرىن ۇلت مۇددەسى جولىندا قۇربان ەتە الادى، ول ءوزىنىڭ ۇلتى ءۇشىن جاساعاندارىن بۇلدانىپ، قارىمتاسىن تالاپ ەتپەيدى. ساكەن وزبەكۇلى ءدال وسىنداي ۇلتشىل ازامات بولدى.

ساكەن وزبەكۇلىنىڭ ۇلت مۇراتى جولىندا جاساعان قىزمەتى مەن اتقارعان ىستەرى اۋىز تولتىرارلىق. كەڭەستىك كەزەڭدە قازاق ۇلتتىق ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ زاڭ فاكۋلتەتىندە قازاق تىلىندە ءدارىس وقىپ، قازاق تىلىندە وقۋ باعدارلامالارىن جاساعانى ونىڭ سول كەزەڭدەگى قازاق ءتىلدى زاڭگەرلەر دايارلاۋ ىسىنە قوسقان ۇلەسى ەدى. سونىمەن قاتار، ۇستازى اكادەميك سالىق زيمانوۆتىڭ ءجون سىلتەۋىمەن سانكت-پەتەربۋرگ ۋنيۆەرسيتەتىندە ءبىلىم العان قازاق زيالىلارىنىڭ مۇراسىن زەرتتەۋى دە عالىمنىڭ بويىنداعى ۇلتشىلدىق سەزىمىن دامىتا بەردى. ول اتالعان تاقىرىپ اياسىندا زەرتتەۋ جۇرگىزە ءجۇرىپ كوپتەگەن قازاق زيالىلارى جايلى اقپاراتتاردى جيناپ، كەيىننەن قانشاما  عىلىمي جۇمىستار جاريالادى، شاكىرتتەرىنىڭ عىلىمي جۇمىستارىنا نەگىز ەتىپ بەردى. كۇنى-ءتۇنى كوز مايىن تاۋىسىپ ەڭبەك ەتىپ، قازاقتىڭ ءىرى تۇلعالارىنىڭ ساياسي جانە قۇقىقتىق كوزقاراستارىن عىلىمي اينالىمعا ەنگىزىپ، ارتىنا ۇلكەن مەكتەپ قالدىردى.

ساياسي قۋعىن-سۇرگىنگە ۇشىرىپ، ۇرپاقتارى اتىن اتاۋعا قورىققان كوپتەگەن قازاق زيالىلارى تۋرالى دەرەكتەردى جيناپ، ولار تۋرالى كوپتەگەن عىلىمي ماقالالار، زەرتەۋ ەڭبەكتەرىنە جاريالادى. كوپشىلىگىنىڭ كەزىندە ۇلت جولىندا اتقارعان ىستەرىن ناسيحاتتادى، جوعالعان قولجازبالارىن عىلىمي اينالىمعا ەنگىزدى. بۇگىندەرى حالىق اراسىندا دارىپتەلىپ جۇرگەن، ەڭ العاشقى ساكت-پەتەربۋرگتا ءبىلىم العان، كوپتەگەن جىلدار بويى پاتشالىق اكىمشىلىك قىزمەتتە ءجۇرىپ ۇلتىنا قىزمەت ەتكەن ازامات بارلىبەك سىرتانوۆتىڭ حالقىمەن قايتا قاۋىشۋىنا ەڭبەگىن سىڭىرگەن ساكەن وزبەكۇلى بولاتىن. بارلىبەك سىرتانوۆتىڭ الاش قايراتكەرلەرىمەن بايلانىستا بولعانى جايلى دەرەكتى عالىم ساكەن وزبەكۇلى ءوزىنىڭ زەرتتەۋ ەڭبەگىندە ايقىن كورسەتىپ، ونىڭ العاشقى قازاق ەلىنىڭ دەربەس مەملەكەت رەتىندەگى كونستيتۋتسياسىن جازعانى تۋرالى دا مالىمەتتەر كەلتىرگەن ەدى. قازاق ەلىنىڭ العاشقى كونستيتۋتسياسىن («قازاق ەلى ۋستاۆى») ەڭ العاش رەت عىلىمي اينالىمعا ەنگىزىپ، ونىڭ قازاقتىڭ ەڭ العاشقى جازىلعان كونستيتۋتسيالىق جوباسى رەتىندەگى ءمانىن اشىپ كورسەتكەن جانە وسى قۇجاتتى بولاشاق زاڭگەرلەر ءۇشىن ءبىلۋى مىندەتتى قۇجات رەتىندە تانىتقان ساكەن وزبەكۇلى. سونىمەن قاتار، ابايدىڭ ساياسي-قۇقىقتىق كوزقاراستارىن زەرتتەپ، ابايدىڭ ادام قۇقىقتارى جايلى ۇستانىمدارىن  دەربەس ەڭبەك ەتىپ جاريالاعان دا ساكەن وزبەكۇلى بولاتىن.

ساكەن وزبەكۇلى قازاقتىڭ ادەتتىك قۇقىعىن، ونىڭ نەگىزگى ينستيتۋتتارىن زەرتتەۋمەن تەرەڭ اينالىستى. وزىنەن بۇرىنعى وسى سالانى زەرتتەگەن عالىمداردىڭ عىلىمي جۇمىستارىن ارى قاراي جالعاستىرىپ، قازاقتىڭ ادەت قۇقىعىنىڭ كەيبىر ينستيتۋتتارىن رەتسەپتسيالاۋ ماسەلەسىن كوتەردى. قازاقتىڭ ادەت قۇقىعى تاقىرىبىندا بىرنەشە زەرتتەۋ ەڭبەگىن جاريالادى. ونىڭ ىشىندە تاۋكە حاننىڭ جەتى جارعىسى بويىنشا جازىلعان كىتابىن ايرىقشا اتاپ وتۋگە بولادى. تاۋەلسىزدىكتىڭ العاشقى جىلدارىندا جاس زاڭگەرلەردى ۇلتتىق رۋحپەن سۋسىنداتۋدا اتالعان كىتاپتىڭ ماڭىزى زور بولدى دەۋگە بولادى. كەيىننەن قازاقتىڭ ادەت قۇقىعى بويىنشا ارنايى مونوگرافياسىن دا جاريالادى.

ساكەن وزبەكۇلى تەك قانا شىعارماشىلىقپەن، شاكىرت تاربيەلەۋ ىسىمەن اينالىسقان جوق، ول قوعامدا ورىن الىپ جاتقان جاعدايلارعا ءۇن قوسىپ، كەيبىر ماسەلەلەردە ازاماتتىق بەلسەندىلىك تانىتتى، قوعامداعى تەرىس جاعدايلاردى اشىق سىناپ، وزىندىك پىكىرىن باتىل تۇردە جەتكىزىپ ءجۇردى. ول جەلتوقسان وقيعاسىنا قاتىسۋشىلارعا اراشاشى بولدى، وسى ماقساتتا الماتى قالاسىنداعى 1986 جىلى 17-18 جەلتوقسانداعى ورىن العان جاعدايلارعا بايلانىستى 1989 جىلى شىلدە ايىندا بەكىتىلگەن قازاق سسر جوعارى كەڭەسىنىڭ كوميسسياسىنىڭ جۇمىس توبىنىڭ مۇشەسى بولدى. وسى كەزدە زاڭسىز سوتتالعان قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ ازاماتتارىن اقتاۋ جونىندەگى جۇمىستارعا بەلسەنە اتسالىستى. ال 1993 جىلى جەلتوقسان وقيعاسىن باعالاۋ جونىندەگى كونستيتۋتسيالىق سوتتىڭ انىقتاۋى تۋرالى ساراپتاما كومميسسياسىنىڭ مۇشەسى بولىپ، وندا وسى وقيعاعا قاتىسۋشىلاردىڭ قۇقىقتارىن قورعاپ، ۇلكەن ىستەر اتقاردى.  1991 جىلى م.شاحانوۆتىڭ قۇرعان «الماتى-حەلسينكي-پاريج» دەپ اتالاتىن دەموكراتيالىق كوميتەتىنىڭ تەڭ توراعاسى بولدى (مۇحان يساحان. قازاقتىڭ ناعىز زيالىسى ەدى. abai.kz).

ساكەن وزبەكۇلى قازاق ۇلتىنىڭ مۇددەسىنە نەگىزدەلگەن ۇلتتىق مەملەكەت قۇرۋ يدەياسىن تۋ ەتىپ كوتەردى، تاۋەلسىزدىكتىڭ العاشقى جىلدارىنان باستاپ ۇلتتىق مەملەكەتتىلىكتىڭ قاجەتتىلىگىن ناسيحاتتادى. ەلىمىزدىڭ تاۋەلسىزدىگى جولىندا كۇرەس جۇرگىزگەن ازات قوزعالىسىنا جاقتاۋشى بولدى. ازات قوزعالىسىنىڭ اتىنان قازاق رەسپۋبليكاسىنىڭ كونستيتۋتسياسىنىڭ جوباسىن ۇسىندى. قازاقتىڭ ۇلتتىق مۇددەسىنە قاتىستى ماسەلەلەردە ءوز پىكىرىن اشىق ايتىپ، بيلىكتىڭ كەيبىر شەشىمدەرىنە باتىل سىن پىكىرىن ءبىلدىرىپ ءجۇردى. ول مەملەكەتتىڭ بيلىگىنىڭ ۇلت مۇددەسىنە ساي قىزمەت ەتپەۋىن، قازاق قوعامىنداعى زيالىلاردىڭ اراسىندا ورىن العان رۋشىلدىق دەرتىن اشىق سىنادى، ونىڭ زيانىن كورسەتتى. مىسالى، «رۋشىلدىق ءھام قازاق زيالىلارى» دەگەن ماقالاسىندا ول كوپتەگەن قازاق زيالىلارىن اتىن اتاپ، ءتۇسىن تۇستەپ اشىق سىنعا الدى. ول بۇل تۋراسىنداعى ويىن كەلەسىدەي وربىتكەن بولاتىن: «عىلىم، مادەنيەت، ادەبيەت، ساياسات سالاسىنداعى قايراتكەرلەر قاتارىندا ءدۇبارا، پاقىر، قولدان سوعىلعان «قايراتكەرلەر» جىرتىلىپ ايىرىلادى جانە ولاردىڭ باسىم كوپشىلىگىنىڭ ساناسىن دۇنيەقوڭىزدىق ماتاپ العان، بار مۇراتى - بايۋ. ۇلت مۇددەسىنە باستارى اۋىرمايدى. قازاق زيالىلارىنىڭ كوپشىلىگىنىڭ ساناسى رۋشىلدىق پەن جەرشىلدىك دەرتىمەن ۋلانعان. قازاقيا دامۋ بۇل ۇردىستەن جاقىن ارادا قۇتىلا الماس. كەلە-كەلە بۇل جاعدايلار مەملەكەتتىڭ تۇتاستىعىن، ىشكى شيەلەنىستەردىڭ كۇشەيۋىنە اكەپ سوقتىرماسا، السىرەپ، جويىلمايدى. قازىرگى كەزدە سۋبپاسسيونەرلەردىڭ، ياعني، ەگويستەردىڭ، جارتى ادامداردىڭ، بىلىمسىزدەردىڭ رۋ، ءجۇز، تايپا مۇددەسىن ۇلت مۇددەسىنەن، پاتريوتيزمنەن جوعارى قوياتىن الاياقتاردىڭ كوبيۋىنەن، مەملەكەتتىك باسقارۋ ىسىنە دارىنسىز، ۇساق ادامداردىڭ كەلۋىنەن قازاق ءوز جەرىندە باسقالارعا جەم بولۋدا (abai.kz›post/6794).

ۇلتشىل ازامات رەتىندە ول قازاقتىڭ زاڭ عىلىمىنىڭ وركەندەۋىن، قازاقشا عىلىمي قۇندى ەڭبەكتەردىڭ كوبەيۋىن، عىلىمعا ارى تازا، ۇلتشىل ادامداردىڭ كەلۋىن كوكسەدى. عىلىم سالاسىنداعى ورىن الىپ جاتقان لاس قىلىقتارعا قارسى تۇردى، قازاق عىلىمىنىڭ ۇلتتىق مۇددەگە قىزمەت ەتۋى قاجەتتىگىن ىلعي دا العا تارتۋمەن بولدى. ۇلتتىق مۇددەنىڭ عىلىم مەن شىعارماشىلىقتا  ەسكەرىلمەي قالاتىنى تۋراسىندا ساكەن وزبەكۇلى كوپ وي قوزعاپ، ول تۋراسىندا ءارتۇرلى ءباسپاسوز بەتتەرىندە ويلارىن جاريالاپ ءجۇردى. مىسالى، «الاش ايناسى» گازەتىنە بەرگەن ءبىر سۇحباتىندا ول «ءبىزدىڭ ەل­­دە­گى تامىرتانىستىق ءور­شىپ تۇر. مىنە، وسى­نىڭ ارقاسىندا رۋحاني قۇن­دى­لىق­تا­­رى­مىزدى، ادامي قاسيەت­تەرىمىزدى جەگى قۇرت جەمىردەي جەپ، قازاق بالاسى ۇلتتىق قۇن­دىلىقتان الىستاپ، قازاقى قاسيەتىمىز قاقپاقىلدا قالىپ قويعانى – اششى دا بولسا، شىن­دىق. قو­لىمىزدان كەلسىن-كەلمەسىن، تىراش­تا­­نىپ شىعارماشىلىقپەن اينا­لى­سۋ، دا­راقىلانىپ دۇبارالىقپەن شاشىلۋ، بەت­تىڭ ارىن بەس توگىپ، رۋلاسىڭدى، جا­قى­نىڭ­­­دى جەتەكتەۋ، تاعىسىن تاعىلار – قا­زاق­­قا عا­نا ءتان قىلىق. بۇل جاعىنان ءبىز ەشقانداي ەل­گە ۇقسامايمىز. ءوز باسىم باز بىرەۋ­لەردىڭ «پىش-پى­شىنا» ءمان بەر­مەي، ۇلت ءمۇد­دەسى جاي­لى اشى­­لىپ ءسوي­لە­گەن­دى ءجون سا­نايمىن»،-دەگەن پىكىر بىلدىرەدى (http://alashainasy.kz/person).
ساكەن وزبەكۇلى بىلىققا باتقان عىلىم سالاسىنداعى تازالىق ءۇشىن كۇرەستى، عىلىمنىڭ سىبايلاس جەمقورلىقتىڭ قۇربانىنا اينالىپ، الدەبىرەۋلەردىڭ جەكە باس امبيتسياسىن قاناعاتتاندىرۋ قۇرالى اينالۋىنا قارسى بولدى. قازاق زاڭ عىلىمىنىڭ دۇرىس باعىتتا دامۋى جولىندا جانتالاسا كۇرەس جۇرگىزدى. ول قازاق زاڭ عىلىمىنىڭ تازالىعى جولىندا ايانباي كۇرەس جۇرگىزدى، كوپتەگەن ادامداردى رەنجىتتى دە، كوپتەگەن ادامداردىڭ العىسىنا بولەندى. عىلىمداعى ورىن الىپ جاتقان جاعىمسىز جاعدايلاردى اشىق ايتا ءبىلدى. ءتىپتى، شىندىق جولىندا ءوزىنىڭ سىيلاس اعالارىنا دا قارسى شىقتى، سىن ءسوزىن تايسالماي ايتتى. عىلىمي جۇمىستاردا كوپتەپ ورىن العان پلاگيات، جالعاندىق، بوسسوزدىلىك سياقتى پروبلەمالارمەن كۇرەستى.

ساكەن وزبەكۇلىنى وزگەلەردەن ەرەكشەلەيتىن قاسيەتىنىڭ ءبىرى ونىڭ شاكىرتتەرىن ءوزى تاڭداۋى ەدى. ءار عىلىمعا بەيىمى بار شاكىرتتى ءوزى تاڭداپ، وزىمەن جۇمىس ىستەۋگە ۇگىتتەپ جۇرەتىن ۇستازىمىزدى كوپشىلىك تۇسىنبەي جاتاتىن. ۇلكەن باسىن كىشىرەيتىپ، ستۋدەنتتەرمەن، ماگيسترانتتارمەن ەتەنە ارالاسىپ، ولاردىڭ عىلىمعا دەگەن قىزىعۋشىلىعىن ارتتىرۋعا بارىن سالاتىن ەدى. ونىڭ شاكىرتتەرىنە ايتاتىن اڭگىمەسى دە كوبىنە ۇلت مۇددەسى، عىلىمداعى وتكىر ماسەلەلەر، زەرتتەۋدى تالاپ ەتەتىن تاقىرىپتار جايىندا بولاتىن. ءار شاكىرتىنىڭ جازعان جۇمىسىن مۇقيات زەردەلەپ، تەكسەرىپ، قاتەسىن كورسەتىپ، ارتىقشىلىقتارىن ماقتاپ وتىراتىن. ولاردىڭ بويىنداعى عىلىمعا دەگەن تالپىنىستى ودان ارى دەمەپ، قولداۋ كورسەتۋگە تىرىساتىن. وسى ارقىلى زاڭ عىلىمىنا دەربەس ويلايتىن، شىنشىل، وزىندىك پىكىرى بار زەرتتەۋشىلەردىڭ كەلۋىنە مۇرىندىق بولا ءبىلدى. ول عىلىممەن اينالىساتىن شاكىرتتەردى العا جەتەلەدى، باعىت بەردى، قولىنان كەلگەنشە ارقايسىسىنا قامقورشى بولدى.

جالپى، ساكەن وزبەكۇلى اركىمنىڭ اتا-اناسىن تاڭداي المايتىنى سەكىلدى ۇلتىن دا تاڭداي المايتىندىعىن، سوندىقتان، اركىم ءوز ۇلتىنىڭ كەمشىن تۇستارىنا ءمان بەرمەي ونى بەرىلە ءسۇيۋى قاجەت ەكەندىگىن ءجيى ايتىپ وتىراتىن. قازاقتىڭ باسىنداعى رۋشىلدىق سياقتى دەرتپەن ايانباي كۇرەس جۇرگىزىپ، بيلىك باسىنداعىلاردىڭ ءارتۇرلى كلانعا ءبولىنۋى قاتاڭ سىنعا الاتىن. شاكىرتتەرىنە رۋشىل، ءجۇزشىل ادامنىڭ ۇلتشىل بولا المايتىنىن، ۇلتتىق دەڭگەيگە كوتەرىلە المايتىنىن باسا ايتىپ وتىراتىن. ول جالپى قازاق بالاسىن ۇلتشىل بولۋعا، ءوز ەلىن سۇيۋگە ۇندەدى. ءتىپتى، ءوز تاراپىنان قازاق ءپاتريوتيزمىنىڭ جەتى قاعيداسىن جاساقتاپ، ونى ۇرپاققا اماناتتادى. بۇگىنگىدەي جاھاندانۋ داۋىرىندە قازاق بالاسى ءۇشىن ەڭ ماڭىزدى نارسە ۇلتىن ءسۇيىپ، ۇلت مۇددەسىنە قىزمەت ەتۋ ەكەندىگىن باسا ايتتى. ساكەن وزبەكۇلى ۇسىنعان قازاق ءپاتريوتيزمىنىڭ جەتى قاعيداسى كەلەسىدەي: 1. سەن ەر تۇرىك ەلىنىڭ ۇرپاعىسىڭ. ۇلى دالا وركەنيەتىنىڭ ماقتاناشىسىڭ. سونى اسقاقتاتىپ ارقاشان قۇرمەتتەي ءبىل; 2. ەر تۇرىك تاريحىن، مادەنيەتىن، ادەبيەتىن جەتىك مەڭگەر، ساناڭا ءسىڭىر; 3. قازاقستان، قازاق حالقىنا ءوزىڭنىڭ بارلىق كۇش جىگەرىڭدى جۇمسا، ول ءۇشىن قۇداي بەرگەن تالانتىڭدى، ەڭبەگىڭدى اياما; 4. ءوز ەلىڭنىڭ ءتىلىن، ادەت-عۇرپىن، ءدىنىن ساقتا، ول سەنىڭ رۋحانياتىڭ، باسقا ۇلتقا جۇتىلىپ كەتپەۋدىڭ بەرىك كەپىلى; 5. سەنىڭ باي ءتىلىڭ، باي جەرىڭ بار. بۇلاردى قاسىق قانىڭ قالعانشا قورعاۋ سەنىڭ قاسيەتتى بورىشىڭ;  6. قازاق مۇددەسىن، رۋ، ءجۇز جەرشىلدىك سياقتى مۇددەلەردىڭ بارىنەن جوعارى قويۋ، سەن تەك قانا ءوز ۇلتىڭا قاجەتسىڭ، ۇلتىڭ تەك ساعان عانا قاجەت; 7. قازاق حالقىن شاماڭ كەلگەنشە دۇنيە جۇزىنە عىلىم، ونەر، سپورت سالالارىندا اسقاقتات. بۇل — مىلتىقسىز مايداندا، جاھاندانۋ كەزىندە باعا جەتپەيتىن جەتىستىك (م.يساحان. «ساكەن وزبەكۇلى. قازاق ءپاتريوتيزمىنىڭ جەتى قاعيداسى» abai.kz) .

جالپى العاندا، ساكەن وزبەكۇلى ەلىمىز تاۋەلسىزدىك العان جىلدارداعى پروگرەسسيۆتى ۇلتشىلدىقتىڭ جارقىن كورىنىسى بولا العان تۇلعا بولدى. ول ۇلتىنا دەگەن سۇيىسپەنشىلىگىن تەك سوزىمەن عانا ەمەس اتقارعان ىسىمەن كورسەتە ءبىلدى. سوندىقتان، ۇلتشىل ادامنىڭ قانداي بولۋى قاجەت دەگەندە مىسال رەتىندە باتىل تۇردە ساكەن وزبەكۇلىن كورسەتۋگە بولادى دەگەن پىكىردەمىن. بۇگىنگىدەي ۇلتسىزدانۋ ءۇردىسى كەڭ ەتەك العان زاماندا ۇلتشىلدىقتى كەڭىنەن ناسيحاتتاپ، ۇلتشىل تۇلعالاردىڭ تۇلعالىق كەلبەتىن اشىپ كورسەتۋ اسا ماڭىزدى ماسەلە بولىپ تابىلادى. وسى سەبەپتەن دە بۇل جازبامدى ساكەن وزبەكۇلىنىڭ ۇلتشىلدىق كەلبەتىنە ارنادىم. ساكەن وزبەكۇلى سياقتى كوپ قىرلى تۇلعانىڭ قاي جاعىنان الساڭ دا ۇرپاققا ۇلگى بولار تۇستارى كوپ، ونىڭ ۇلتىن ءسۇيۋى، ۇلت مۇددەسى جولىندا تالماي اتقارعان قىزمەتى قانشاما جاستىڭ كوكىرەگىندە ۇلتشىلدىق وتىن جاعا الاتىنىنا سەنىمىم زور.

ءومىرجانوۆ ەسبول توقتاربايۇلى

ز.ع.ك.، دوتسەنت، قازۇۋ حالىقارالىق قۇقىق كافەدراسىنىڭ قاۋىمداستىرىلعان پروفەسسورى

Abai.kz