وسى كۇنگە دەيiن ەسiمi ەسكەرۋسiز كەلە جاتقان، شىعىس شايىرلارىن وقىپ، كوركەم تiلمەن قازاقشا اۋدارىپ، ناسيحاتتاعان اقىن شوبەكوۆ سەردالى مىرزالىۇلى جايىندا تانىستىرا كەتۋدi پارىز سانادىق. ايتىلىپ وتىرعان تۇلعا جايىندا بۇرىن ارنايى بiردە-بiر زەرتتەۋ جۇرگiزiلمەگەن، جەكە باسىنا ارنالعان بiردە-بiر ماقالا جازىلماعان.

وسى كۇنگە دەيiن ەسiمi ەسكەرۋسiز كەلە جاتقان، شىعىس شايىرلارىن وقىپ، كوركەم تiلمەن قازاقشا اۋدارىپ، ناسيحاتتاعان اقىن شوبەكوۆ سەردالى مىرزالىۇلى جايىندا تانىستىرا كەتۋدi پارىز سانادىق. ايتىلىپ وتىرعان تۇلعا جايىندا بۇرىن ارنايى بiردە-بiر زەرتتەۋ جۇرگiزiلمەگەن، جەكە باسىنا ارنالعان بiردە-بiر ماقالا جازىلماعان.
سەردالى مىرزالىۇلى (حIح ع.) بۇرىنعى كوكشەتاۋ ۋەزi, مەزگiل بولىسىندا دۇنيەگە كەلگەن. قازiرگi سولتۇستiك قازاقستان وبلىسى، ايىرتاۋ اۋدانىنىڭ جەرi. زيراتى بەلگiسiز. بiراق قازاق ءداستۇرi بويىنشا ءمايiتتi تۋعان جەرiنە نەمەسە اتالارى جاتقان جەرگە قويعان. ونى ايتىپ وتىرعان سەبەبiم، سەردالى ايىرتاۋ اۋدانىنداعى كiشi قوسكول دەگەن جەردە تۋسا كەرەك. ال اتالارى، ونىڭ iشiندە بايسارىنىڭ مولاسى وسى اۋدانداعى كاراسەۆكا اۋىلىنداعى اقتوبە دەپ اتالاتىن جەردە جاتىر. اۋىل اۋماعىندا جانە سەردالىنىڭ ۇلكەن ۇلى مامبەتالiنiڭ دە زيراتى ورنالاسقان. بiر جىلدارى تiپتi وسى زيراتتاردىڭ ۇستiندە گەولوگيالىق قازبا جۇمىستارى جۇرگiزiلiپ، ەلدiڭ ايتۋىنشا، سول جەردەن باس سۇيەكتەر تابىلىپتى. مولالاردا ەش بەلگi جوق. ياعني بۇدان قورىتاتىنىمىز، اقىننىڭ زيراتى كiشi قوسكولدە نەمەسە كاراسەۆكا اۋىلى ماڭىندا. ول ءوز زامانىنا ساي كوزi اشىق، پارسى-اراب تiلدەرiنەن حابارى بار، قيسسا-جىرلاردى كوپ وقىعان، اتاقتى اقىندارمەن پiكiرلەس بولعان، ايماعىنا اتى شىققان باي بولىپتى. شىققان تەگi - ارعىننىڭ جەتi مومىنىنا جاتاتىن قاراۋىل، ونىڭ iشiندە ەسەنباي-شۇڭعىرشاسى. اتالارى بايسارى مەن شوبەك - ەلگە تانىمال، بيلiككە ارالاسقان ادامدار ەكەن. حان ورداسىمەن دە قارىم-قاتىناستا بولعان. مىسالعا ءسابيت مۇقانوۆتىڭ "اققان جۇلدىز" رومانىندا: "بايسارى دا، شوبەك تە ايعانىممەن دوس-جار ەكەن. ولار جاز - بiر، كۇز - بiر، قىس - بiر ۇيiنە قوناققا شاقىرىپ، سىباعاسىن جەگiزەدi ەكەن". بۇل جەردەگi ايعانىم - ورتا ءجۇزدiڭ سوڭعى حانى ءۋالي حاننىڭ جارى، ياعني حانشايىم، شوقاننىڭ تۋعان اجەسi. شوبەك تالاي رەت بولىس، بي بولىپ، حورۋنجي اتاعىن العان. 1855 جىلى I نيكولايدىڭ ازاسىنا، II الەكساندردىڭ تاققا وتىرۋ راسiمiنە شاقىرىلعان 8 سiبiرلiك قازاقتىڭ بiرi. مىرزالىنىڭ التى ۇلى بولعان: ۇلكەن ۇلى - سەردالى، ودان كەيiنگiلەرi - سەرالى، بايالى، جانالى، مۇقانالi, نۇرالى. مىرزالىنىڭ اتالعان ۇرپاقتارى دا ەل باسقارۋعا ارالاسقان، اسiرەسە جانالىسى مەن بايالىسى. سەردالىنىڭ مامبەتالi, ابدول، ءجامشيت، پاريدون دەگەن ۇلدارى بولعان.
تورتاي سادۋاقاسوۆتىڭ "ەل مەن جەر" اتتى دەرەكتi كiتابىندا مىناداي مالiمەت كەلتiرiلەدi: "مامبەتالi بۋراباي توڭiرەگiندەگi باعىس iشiندە ايتiمبەت اتاسىنا جاتاتىن اتاقتى قوجاعۇل بيدiڭ جيەنi", - دەلiنەدi, ياعني سەردالى قوجاعۇل بيدiڭ تۋعان كۇيەۋ بالاسى بولىپ شىعادى.
بiز ماتەريالدار جيناۋ بارىسىندا بiرنەشە قيىندىقتارعا تاپ بولدىق، جوعارىدا ايتىپ كەتكەنiمiزدەي: بiرiنشiدەن، بiردەن-بiر زەرتتەۋ جۇمىسىنىڭ جۇرگiزiلمەگەندiگi, ەكiنشiدەن، تiكەلەي ارحيۆ قۇجاتتارىنىڭ جوقتىعى. بiراق قولىمىزدا قازiر سەردالىنىڭ "قيسسا-ي رۇستەم" اتتى ەڭبەگi, بiرنەشە جاناما دەرەكتەر، سونان سوڭ كەيبiر ەڭبەكتەردiڭ iشiندە ايتىلىپ وتىرعان تۇلعامىزعا بايلانىستى كەزدەسەتiن ويلار مەن تۇجىرىمدار، ەستەلiكتەر بار. بiزدەر iزدەنiسiمiزدi الدىمەن بۇرىنعى 12 تومدىق "قازاق سوۆەت ەنتسيكلوپەدياسىنان" باستاپ ەدiك، بiراق ءوزiمiز دە ويلاعانداي ونىڭ ەسiمi ەڭبەككە ەنبەپتi. ەنتسيكلوپەديانىڭ توعىزىنشى تومىنداعى "رۇستەم-داستان" اتتى ماقالادان مىنانداي سويلەمدi بايقايمىز: "شاھنامانىڭ" كەيبiر تاراۋلارى رەۆوليۋتسيادان بۇرىن دا وراز مولدانىڭ، سەردالىنىڭ، مۇحامەتجان سەراليننiڭ، جۇسiپبەك قوجا شايحىيسلاموۆتىڭ اۋدارۋىمەن جارىق كورگەن بولاتىن", - دەگەن جالعىز جول كەزدەسەدi. بiراق ول سەردالى جايىندا كiشكەنە دە بولسىن بiلگiسi كەلگەن وقىرماننىڭ سۇرانىسىن قاناعاتتاندىرمايتىندىعى انىق. ول قاشان تۋدى، قاي جەردiڭ تۋماسى، قانداي ەڭبەكتەرi بار دەگەن سۇراقتارعا جاۋاپ تابۋ قيىن. ال، ەندi ەنتسيكلوپەدياداعى "رۇستەم-داستان" وراز مولدادان كەيiن، كەلتiرiلiپ جازىلعان، بiزدەردiڭ بايقاۋىمىزشا، رەت-رەتiمەن جازىلىپ وتىرعان اۆتورلاردىڭ اتتارى حرونولوگيالىق تiزبەكپەن جازىلعان. ودان سەردالى قازاق توپىراعىندا قىزىلوردالىق وراز مولدادان كەيiن ەكiنشi بولىپ فيردوۋسيدiڭ اتاقتى "شاحناماسىن" اۋدارعان اقىن بولىپ شىعادى. بۇل جايىندا "قازاق ادەبيەتiنiڭ تاريحىنىڭ" ەكiنشi تومىنىڭ ەكiنشi كiتابىندا بىلاي دەلiنەدi: "ورازدان 50-60 جىلدان كەيiن، ياعني حIح عاسىردىڭ سوڭعى كەزiندە بۇل ايگiلi شىعارمانىڭ ("شاھنامانىڭ" - س.ب.) قازاق توپىراعىندا ەكiنشi اۋدارماسى جاسالدى. مۇنى جازعان كوكشەتاۋ توڭiرەگiندە تۋعان بەلگiلi اقىن سەردالى مىرزالىۇلى". ءدال وسى جەردە بiرنەشە ماسەلەلەر تۋىندايدى. ەڭ بiرiنشi, وراز مولدا دەگەن كiم؟ قاي داۋiردە ءومiر ءسۇردi? "شاھنامانى" قالاي اۋداردى؟ بۇل سۇراقتار جانە سەردالىعا دا بايلانىستى. سونىمەن "قازاق سوۆەت ەنتسيكلوپەدياسى" نە دەيدi: "مولدا وراز (وراز مولدا) ءجۇسiپۇلى (1814, قازiرگi قىزىلوردا وبل.، سىرداريا اۋد.، -1868, سوندا، قاتىكول) - قازاق اقىنى، "شاھنامانى" پارسى تiلiنەن قازاق تiلiنە بiرiنشi اۋدارۋشى", - دەي كەلiپ، - "اقىننىڭ ءوز شىعارمالارى مەن "شاھنامادان" اۋدارماسى باسپا بەتiندە جارىق كورمەگەن. "شاھنامادان" اۋدارماسى (قولجازبا) 1934 ج. تابىلدى. قازiر قازسسر عا-نىڭ ورتالىق عىلىمي كiتاپحاناسىندا (پاپكا №1187) ساقتاۋلى...". وسى جەردە "قازاق ادەبيەتiنiڭ تاريحىنا" كوڭiل ءبولiپ قاراساق: "حVIII عاسىر مەن حIح عاسىر اراسىندا ءومiر سۇرگەن وراز اقىن - "شاھنامانىڭ" العاشقى اۋدارۋشىسى.
...اقىننىڭ (وراز مولدا - س.ب.) بۇل ەڭبەگi ولەڭمەن ەمەس، باستان-اياق پروزامەن جازىلعان. دەگەنمەن دە ونىڭ اقىندىق ارشىنىن اڭعارتار ارا-تۇرا ءبايiت ولەڭ جولدارى كەزدەسەدi. شىعارما تiلi - نەگiزiنەن شاعاتايشا. ءتالiم-تاربيەنi اراب، پارسى، تۇرiك تiلiندەگi كiتاپتاردان العاندىقتان جانە قازاقتا باسپاحانا جوق بولعاندىقتان، ونىڭ ۇستiنە كiتاپ قىلىپ باستىرۋدى نيەت ەتكەن وراز اقىن، بۇل ەڭبەگiن ءوز انا تiلi - قازاق تiلiندە جازباي، شاعاتايشا جازىپ شىققان", - دەپ كەلەدi. كەلتiرiلگەن ەكi مالiمەتتە بايقاپ وتىرعانداي، بiرنەشە سايكەسسiزدiكتەردi بايقاۋعا بولادى. بiرiنشiسi, شىعارما ەنتسيكلوپەديادا ايتىلعانداي قازاق تiلiندە ەمەس، شاعاتاي تiلiندە جانە ولەڭمەن ەمەس، پروزامەن، ياعني قارا سوزبەن جازىلعان جانە باسپا بولىپ شىقپاعان. ال ەندi "قازاق ادەبيەتiنiڭ تاريحىنان" ەنتسيكلوپەدياداعى مالiمەت ناقتىراق، ياعني وراز مولدا - حVIII عاسىردا ءومiر سۇرمەگەن، حIح عاسىردىڭ (1814-1868) اقىنى. وراز اقىننىڭ ەڭبەگi شاعاتايشا جازىلعاندىعى تۋراسىندا "قازاق ادەبيەتiنiڭ تاريحىنان" الىپ مىناداي دالەل ۇسىنساق: "قولجازبانىڭ كiرiسپە بولiمiندە كەرەمەت iستi اتقارۋعا قول ۇرىپ، بەل بايلاپ وتىرعانىن اقىن بىلايشا بiلدiرەدi: "بۋ دەبوچاني قوليدان كەلگانشا تۋركي لابسيگا الگاني، وقيعان ۋا بيراۋلاردان دۇعا-عايىر ۋميت قيلعاني، كاراگاندا ءناپسي اۋراسي بولگاني، مۇنداع كاتتا يشكا قول ۋرگان موللا وراز مۇحاممەد عاريب", - دەپ كەلەدi. جاپپاس رۋىنان شىققان وتكەلباي دەگەن كiسiنiڭ ايتۋىنشا، اقىن ءوز ەڭبەگiنە 54 جاسىندا كiرiسكەن ەكەن. ول دەگەنiمiز - 1868 جىلعا سايما-ساي، وزدەرiڭiز دە بايقاعاندارىڭىزداي، جوعارىداعى مالiمەتتە كورسەتiلگەندەي، وراز مولدا ءدال وسى جىلى قايتقان، سوندا اقىن كولەمدi (450 بەت) پوەمانى بiر جىلدا، تiپتi مۇمكiن بiرنەشە ايدا جازىپ تاستادى ما دەگەن وي تۋىندايدى نەمەسە كەلتiرiلگەن مالiمەتتەر قاتە. مۇحامەتجان سەراليننiڭ "ايقاپ" جۋرنالىندا "شاھنامانىڭ" "رۇستەم-زوراب" ءبولiمiن ورىسشادان اۋدارىپ شىعارعاندا، ءوزi جازعان العى سوزiندە ء("سوز باسى") مىناداي مالiمەت كەلتiرiلەدi: "مۇنان جيىرما-جيىرما بەس جىل بۇرىن اقمەشiت (پەروۆسكي) شاھارىندا مولدا وراز دەگەن بiر نايمان "شاھنامانى" قازاقشاعا اۋدارعان ەكەن. باسپا بولىپ شىققان-شىقپاعانىن بiلە المادىم", - دەيدi. مۇحامەتجان سەرالين دە وراز مولدانىڭ تۋىندىسى باسپا بولىپ شىققان-شىقپاعانىن بiلمەيدi. بiراق ءا.قوڭىراتباەۆتىڭ "قازاقتىڭ "قوزى-كورپەش" جىرى تۋرالى" اتتى كiتابىنىڭ سوڭىندا بيبليوگرافيالىق تiزiمدە قىزىقتى سiلتەمەلەر كەلتiرەدi. وندا: "107. سەردالى اقىن. قيسسا رۇستەم داستان. قازان. 1888", "112. وراز مولدا. شاھ-ناما. تاشكەنت. 1886", - دەپ كورسەتەدi. ال ەندi م.سەراليننiڭ "جيىرما-جيىرما بەس جىل بۇرىن" دەگەن جەرiنە ورالساق، "رۇستەم-زوراب" "قازاق ادەبيەتiنiڭ تاريحى" كiتابىندا كورسەتiلگەندەي، "ايقاپ" جۋرنالىندا 1914, 1915 جىلدارى (1914, №22, 23, 24; 1915 №2, 3, 4,5,9) باسىلعان دەلiنەدi. بiزدiڭ قولىمىزدا - "ايقاپتىڭ" جيناعى. وندا م.سەراليننiڭ اۋدارماسى 1913 جىلعى بولiمiندە كەلتiرiلگەن. ماسەلە بiر-ەكi جىلدا ەمەس، بايقاعانىمىزداي، م.سەرالين "جيىرما-جيىرما بەس" دەپ تەك شارتتى تۇردە عانا الىپ وتىر، ول تiپتi وتىز جىل بۇرىن دا بولۋى مۇمكiن. بiراق سونىڭ وزiندە وراز مولدانىڭ اۋدارماسى سەكسەنiنشi جىلداردان ارى اسپايدى. بiزدiڭ ويىمىزشا، ءا.قوڭىراتباەۆتىڭ بيبليوگرافيالىق تiزiمiندە كەلتiرiلگەن مالiمەتتەر شىندىق بولسا، وندا م.سەراليننiڭ وراز مولدانىڭ ەڭبەگi تۋرالى ەستiگەنi تاشكەنتتە باسىلىپ شىققان كiتابى بولسا كەرەك، سەبەبi كورسەتiلگەن جىلدار سوعان سايادى. بiراق اشىپ كورسەتكەنiمiزدەي، عالىمداردىڭ دەنi وراز اقىننىڭ تۋىندىسى باسپا بولىپ شىققان جوق دەگەندi قۇپتاپ وتىر. سەردالىعا كەلەتiن بولساق، "قازاقتىڭ "قوزى-كورپەش" جىرى تۋرالى" كiتابىندا كەلتiرiلگەن تiزiمدە ونىڭ (سەردالىنىڭ - س.ب.) ەڭبەگi "قيسسا رۇستەم-داستان" دەلiنiپتi جانە دە 1888 جىلى شىققان دەپ كورسەتۋi ويلانارلىق جايت. بiزدiڭ پايىمداۋىمىزشا، ءا.قوڭىراتباەۆ نە قاتەلەسەدi, نە سەردالىنىڭ داستانى ەكi رەت باسپالانعان. ياعني العاشقى اتى بيبليوگرافيالىق تiزiمدەگiدەي. بiراق مۇنى شىندىق دەپ تولىق ايتا المايمىز، سەبەبi "قيسسا-ي رۇستەم" جىرىنىڭ سوڭعى بەتتەرiندە مىناداي جولدار كەزدەسەدi:

...اللا بۇ رۇستەم ءتامام بولدى،
بiزدەي عارiپ جانمەنەن الەم تولدى.
بiر مىڭ ءۇش ءجۇز ون سەگiز حيجريادا،
جەتiنشi نويابردا تامام بولدى، - دەيدi. سونان سوڭ ەڭ سوڭعى سويلەمدەرiندە تاعى دا:
بiر مىڭ ءۇش ءجۇز ون سەگiز حيجريادا
جاماعات ءتامام بولدى مiنە ءسوزiم، - دەپ قيسسا اياقتالادى. 1318 جىل ميلاديعا اۋىستىرعاندا 1899 (1901) جىلعا كەلەدi. سوندىقتان اۆتور ءوز ەڭبەگiن جازباي تۇرىپ 1888 جىلى باسپادان شىعۋى مۇمكiن ەمەس، ال قاتەلەسiپ كەلتiرiلگەن داستان اتتارى مەن جىل دا ەل اراسىنداعى بiر اڭىزعا سۇيەنiپ، جازىلىپ كەتسە كەرەك.
قايتكەنمەن دە، وراز مولدا ءجۇسiپۇلى جايىندا ءالi دە تولىق، ارنايى زەرتتەۋلەردi قاجەت ەتەتiن سياقتى. جوعارىدا كەلتiرiلگەن تاڭداۋلاردان قورىتاتىنىمىز: بiرiنشi, "شاھنامانىڭ" تۇڭعىش دەگەن اۋدارماسى قازاق تiلiندە ەمەس، ەكiنشiدەن، ولەڭ تۇرiندە ەمەس، ول پروزامەن جازىلعان، ۇشiنشiدەن، باسپا بولىپ جاريالانباعان. ءا.قوڭىراتباەۆتىڭ بيبليوگرافيالىق تiزiمiندەگi مالiمەت دالەلiن تاپپاسا دا، بولاشاقتا اشىلا جاتار دەگەن ۇمiتتەمiز. سەردالىنىڭ اۋدارماسىنا كوڭiل بولسەك، بiرiنشiدەن، ول قازاق تiلiندە جازعان، ەكiنشiدەن، ولەڭ تۇرiندە، ۇشiنشiدەن، باسپا بولىپ شىققان. بiراق وراز مولدادان بiر ايىرماشىلىعى، اقىن تۇگەل "شاھنامانى" ەمەس، ول پوەما iشiندەگi "رۇستەم داستانىن" عانا اۋدارعان. سوندىقتان دا سەردالىنى الەم كلاسسيكاسىنا اينالعان "شاھنامانى" (تولىق بولماسا دا) ولەڭ تۇرiندە قازاق تiلiنە تۇڭعىش اۋدارۋشى دەسەك تە بولاتىن سياقتى. وسى جەردە بiز بiر ماسەلەنiڭ بەتiن اشىپ كەتكەندi ءجون كورiپ وتىرمىز. قازاق ساحاراسىندا "شاھناما" پوەماسى بۇرىننان بەلگiلi بولعانى جانە كەيبiر اقىندار جاتقا ايتقاندىعىن كوپتەگەن دەرەكتەر دالەلدەپ وتىر. مىسالعا "تراگەديا ي پروزرەنيە" دەگەن كiتاپتاعى "ىبىراي ساندىباەۆ (1858-1930)" دەگەن قازاق تiلiندە بەرiلگەن ماقالادا مىناداي مالiمەت كەزدەسەدi: "ىبىرايدىڭ اكەسiنiڭ اعاسى ابiلە دiني وقۋدى كوپ وقىعان، سوزگە جۇيرiك شەشەن، ءارi ويۋشى شەبەر بولعان. ول ءوز داۋiرiندە شىعىستىڭ كلاسسيك اقىن-جىرشىلارىنىڭ شىعارمالارىن، "شاحناما" سياقتى ەپوستارىن جاتقا بiلگەن", - دەيدi. بۇل تەك بiر مىسال عانا، ال قازاق ساحاراسىندا تالاي "شاھنامانىڭ" جىرشىسى تابىلاتىن سياقتى. سوندىقتان دا وراز مولدانى دا، سەردالىنى دا بiرiنشi اۋدارماشىلارى ەمەس، ال قاعاز بەتiنە العاشقى تۇسiرۋشiلەر، بiر جۇيەگە كەلتiرۋشiلەر رەتiندە ولاردان بۇرىنعىلارعا قيانات جاساماي، وسىلاي قابىلداعانىمىز دۇرىس بولار. سەردالىنىڭ ءوزi "قيسسا-ي رۇستەمiندە" بىلاي دەيدi:
ازعانبايدان جازعانمىن ەكi جىلداي،
جازۋشى ەم كۇنi-ءتۇنi دامىل تاپپاي، - دەگەنiنە قاراپ وي تۇيەتiن بولساق، اقىن داستاندا ازعانباي دەگەن ادامنان ەستiپ، ولەڭ تۇرiندە جازىپ شىققان كورiنەدi. وسى جەردە جانە قورىتاتىنىمىز، سەردالى قيسسانى تۇپنۇسقادان ەمەس، بiرەۋدiڭ اۋزىنان ەستiپ، قاعاز بەتiنە تۇسiرسە كەرەك. بiراق جازىپ شىققان تۋىندىسىنىڭ ءوزi التىن قورىمىزدان كورنەكتi ورىن الىپ، ادەبيەتiمiزگە ۇلكەن ۇلەس قوسىپ، زور ەڭبەك سiڭiرگەنi - بiزدەر ءۇشiن ماقتانىش.
ەندiگi كەزەكتە اقىننىڭ شىعارماشىلىعىنا توقتالا كەتسەك. ەڭ بiرiنشi "مەن اقان سەرiنi كوردiم" دەگەن دەرەكتi ماقالاعا كوڭiل بولسەك، ونىڭ اۆتورى - سەردالىنىڭ تۋعان قۇدا بالاسى حاميت تiلەۋباەۆ. بiز ەستەلiگiندە سەردالىعا بايلانىستى جەرلەردi تولىق كەلتiرiپ كەتۋدi ءجون كورiپ وتىرمىز. سەبەبi جوعارىدا ايتقانىمىزداي، اقىنعا بايلانىستى مالiمەتتەر جوقتىڭ قاسى، سوندىقتان بiردەن-بiر قولدا بار دەرەگiمiز - وسى. وندا بىلاي دەلiنەدi: "اقان ومiرiمەن حاباردار بولۋىمنىڭ تاعى دا بiر سەبەبi, مەنiڭ ۇلكەن اپامدى قاراۋىل iشiندە سەردالىنىڭ ۇلى جامشيتكە ۇزاتتى. ال سەردالى (مىرزالىنىڭ ۇلكەن بالاسى) اقانمەن تۇستاس، ءارi قونىستاس، زامانىندا بiلiكتi, قيسسا-جىرلار جازىپ، "شاھنامانى" اۋدارعان ادام. "سالسال" مەن "زارقۇمدى" اۋدارىپ، قازان باسپاسىنا جiبەرگەندە، ولاردى ماۋلiكەي دەيتiن بiرەۋ پايدالانىپ كەتسە كەرەك. سودان كەيiن سەردالى "رۇستەم داستاندى" قولعا الادى. بۇل جىردى باستارىندا ول بىلاي دەيدi:

جاردەم بەر تiل، جاعىما بiر قۇدايىم،
شاتتىق بەر، ەكi دۇنيە قىلما ۋايىم،
جاميعات، قۇلاق سالىپ تىڭداساڭىز
حيكايات رۇستەمنەن ءسوز قىلايىن.
بۇرىن جازدىم "زارقۇمداي" اسىل زاتتى،
ولاردى جۇرت ەستiپ، ءدامiن تاتتى.
بۇل ولەڭiم قازاندا باسپا بولىپ،
شىعىپتى بiر ماۋلiكەي دەگەن اتتى، - دەپ كەلiپ، اقىننىڭ بالالارى جايىندا ايتىپ كەتەدi. بۇل جەردە بiزگە بەلگiلiسi "شاھنامانى" اۋدارعانى، ال ەندi سەردالىنىڭ باسقا دا ەڭبەكتەرi بار ەكەندiگi قىزىقتىراتىن جايت جانە ول تۋىندىلارىن باسقا بiرەۋ يەلەنiپ كەتكەندiگi جايىندا ۇزiندiدە انىق بايقالىپ، باسقا بiر ماسەلەنi تۋدىرىپ وتىر.
سونىمەن حاميت تiلەۋباەۆتىڭ ايتۋىنشا، اقىن "سالسال" مەن "زارقۇمدى" اۋدارعان كورiنەدi, بۇعان قاراعاندا سەردالى قازاق ادەبيەتiندە وزiندiك ورنى بار اقىن دەپ ايتساق، قاتەلەسپەيتiن شىعارمىز. بiراق انىق باعاسىن حالىقتىڭ ءوزi بەرە جاتار. جوعارىدا ايتىلعان ماۋلiكەي دەگەن كiم؟ بۇل سۇراققا ابەن ساتىبالديەۆ بىلاي جاۋاپ بەرەدi: "ماۋلiكەي (نەمەسە مۇلكاي) يۋماشيكوۆ - قازاقتىڭ ادەبي مۇرالارىن جيناپ-تەرiپ باستىرىپ شىعارۋعا كوپ ەڭبەك سiڭiرگەن ادام. بiز ونىڭ قولىمەن وتكەن عاسىردىڭ جەتپiسiنشi جىلدارىنان باستاپ، رەۆوليۋتسيا تۇسىنا دەيiن قازاق تiلiندەگi قىرىققا جۋىق قيسسالاردىڭ قازاندا باسىلىپ شىققانىن بiلەمiز. ماسەلەن حالىق اراسىنا كوپ تاراعان اتاقتى "داريعا قىز", "تاميمدار", "جۇم-جۇما", "سال-سال", "سەيت-باتتالعازى", "تاقابا", "قارابەك", "ناۋشاربان" دەگەن قيسسالار وسى ماۋليكايدiڭ قولىمەن شىققان. وسىلاردىڭ كوبiندە ول ولەڭمەن كiرiسپە جازىپ، ءوزi تۋرالى نەمەسە بۇل قيسسانى قالاي تاپقاندىعى تۋرالى مالiمەتتەر بەرەدi, كەيدە "دۇنيە جالعان" جايىن تولعاپ، دiني ۋاعىزدارعا دا ءتۇسiپ كەتەدi, - دەي كەلە "سال-سال" جايىندا، - "ال "سال-سال" دەيتiن قيسسانىڭ كiرiسپەسiندە ماۋليكاي ءوزiنiڭ بۇل قيسسانى iزدەپ ۇزاق ساپار شەككەنiن، اۋەلi تيۋمەنگە بارىپ، ودان تابا الماعان سوڭ، پاروحودپەن ون بەس كۇن ءجۇرiپ، ومسكiگە كەلگەنiن باياندايدى. تاعى دا بiر جەرiندە ول تاسەكە دەيتiن بiرەۋدiڭ ۇيiندە قونىپ جاتىپ، قيسسانى بiر اقىننىڭ اۋزىنان جازىپ العاندىعىن ايتادى. بiراق ول اقىننىڭ اتى-ءجونi كiم ەكەنiن ايتپاعان", - دەيدi. بايقاپ وتىرعانىمىزداي، ماۋلiكەي دەگەنiمiز - قازاق ساحاراسىندا ءجۇرiپ، كوپتەگەن جىر-داستانداردى جيناپ، قاعاز بەتiنە ءتۇسiرiپ، كiتاپ قىلىپ شىعارىپ، قازاق ادەبيەتiنە ەڭبەگiن سiڭiرگەن فولكلوريست ەكەن. بiراق "تۋرا بيدە تۋعان جوق" دەمەكشi, بiزدەر "سال-سال" مەن "زارقۇمدى" (ماۋلiكەيدiڭ قىرىققا جۋىق شىعارعان قيسسالارىنىڭ iشiندە "زارقۇم" دا بار) ءتول يەسiنە قايتارۋدى ماقسات تۇتقاندىقتان، كەيبiر جايتتاردى اشۋىمىزعا تۋرا كەلەدi. سەردالى ءوز داستانىندا ەڭبەگiنiڭ باسقا بiرەۋدiڭ ەسiمiمەن شىققانىنا كەيiپ:

مەن جازدىم دەپ قيسساعا قول قويىپتى،
بiر ماۋلiكەي دەگەن ەسەر نوعاي،
بۇل رۇستەم زارقۇمداي قازان بارسا،
سالسال مەن ەكەۋi باسپالانسا
نوعاي ءسوزi ولەڭگە كەلمەيدi
تiلi بوتەن شىعادى ميعا سالسا.
كەلتiرiلگەن ۇزiندiدە اقىن "رۇستەم" مەن "سال-سالدى" باسپاعا جiبەرمەكشi, بiزدەرگە بەلگiلiدەي ماۋلiكەي "زارقۇم" مەن "سال-سالدى" بiرگە قوسا جازىپ اكەتكەن (تومەندەگi ۇزiندiگە نازار اۋدارساڭىز), سوندا اقىن نە سەبەپتەن "رۇستەممەن" بiرگە "سال-سالدى" جiبەرمەكشi دەگەن وي تۋادى. بiزدiڭ ويىمىزشا، سەردالىدان ماۋلiكەي "سال-سالدى" ايىرتاۋدا جاتىپ، ءوزi قاعاز بەتiنە تۇسiرگەن، سونان سوڭ قالادا كiتاپ قىلىپ شىعارعان. ال اقىننىڭ جانە قولجازباسى بار ەمەس پە؟ مiنەكەي، سەردالى قولىندا قالعان قولجازبانى قازانعا "رۇستەممەن" قوسا جiبەرمەكشi. سەردالى جىردا بىلاي دەيدi:

وزار بولسا تاعى دا باسپاعا ەنەر،
ناعىلىپ ولەڭ قىلماي جاسىرايىن.
ياعني، اقىن "تاعى دا" دەپ "سال-سال" جايىندا ايتىپ وتىرعان سەكiلدi, سەبەبi, "رۇستەم داستان" بۇرىن جاريالانباعان. بۇدان قورىتاتىنىمىز، سەردالى "سال-سال" جاريالانعانىمەن دە، ءوز اتىنان قايتا جiبەرسە كەرەك.
ال "سال-سال" جايىندا ماۋلiكەي قيسسانى كوپ iزدەپ تيۋمەنگە بارعاندىعىن، سوڭىنان ومسكiگە كەلiپ، تاسەكە دەيتiن ادامنىڭ ۇيiندە جاتىپ، بiر اقىننان قيسسانى جازىپ العاندىعىن بايان ەتەدi. بiراق تا اقىننىڭ ەسiمiن جازباپتى. سەردالىنىڭ داستانىنا ۇڭiلسەك:

ماۋلiكەي باي بۇندا ءۇش جىل تۇرعان،
ولەڭ قىلعان زارقۇمدى، سوندا كورگەن.
شۋ مەن توبىل، ترويتسك ءبارiن قىدىرىپ،
"زارقۇم" مەن "سالسالدى" باسپا قىلعان.
بۇل ولەڭگە سەردالى باسايىن اتىن،
كورiنسiن تىڭداعانعا جاقسى زاتىڭ.
ماۋلiكەيدiڭ ارۋاعىن بiر قاشىردىم،
رۇستەمنiڭ ەندi جازايىن حيكاياتىن، - دەيدi. ياعني سەردالى دا ماۋلiكەيدiڭ كوپ جەردi ارالاپ، سوڭىندا "زارقۇم" مەن "سال-سالدى" سودان جازىپ اكەتكەنگە ۇقسايدى. ومسك نەمەسە ومبى قالاسى اقمولانىڭ (1895-1918), سiبiر كازاك اسكەرiنiڭ (1808-1917), باتىس سiبiر (1824-82) جانە دالا گەنەرال-گۋبەرناتورلىعىنىڭ اكiمشiلiك ورتالىعى بولعانى بەلگiلi. سەردالى ەلi وسى ايماقتاردا ورنالاسقان. سوندىقتان دا ومسك دەپ تەك قالانىڭ اتى ەمەس، سونىمەن قاتار وعان قاراعان جەرلەردi دە سولاي اتاعان. ماۋلەكەي ومسك دەپ قالانى ەمەس، سوعان قاراعان ايماقتى ياعني قازiرگi ايىرتاۋ جەرلەرiن اتاپ، ال سول "ەسiمسiز" اقىن سەردالى بولۋى ابدەن مۇمكiن. سودان كەيiن سەردالى "رۇستەم داستاندى" اۋدارىپ، 1901 جىلى قازاندا "قيسسا-ي رۇستەم" دەگەن اتپەن باستىرىپ شىعارادى. سەردالى ەڭبەگiنiڭ كiرiسپەسi رەتiندە ولەڭمەن سوناۋ ادام اتا مەن حاۋا انادان باستاپ پايعامبارلار جايلى، حاليفالار مەن ساحابالار، يمامدار مەن اۋليەلەر جايىندا تولعانىپ، ولاردىڭ قانشا ۇلى ادامدار بولسا دا، ءولiمدi جەڭە الماعانىن بايان ەتەدi.
"اجال كەلiپ جونەلگەن پايعامبارلار،
تاعى دا وتىز ءۇش مىڭ ساحابالار
ابۋ باكiر، ومار مەنەن وسمان، ءالي
حاسان، حۋسەين جانە ءوتتi شاحزادالار.
بۇلاردان سوڭ ءتورت يمام تاعى دا ءوتتi,
بiزدەرگە يمام اعزام دiن تۇزەتتi.
قوجا احمەت ياسساۋي اۋليەلەر
رۋحتارى بۇ كۇنگە شەيiن بiزدەردi سۇيەر.
وسىنداي سارىنمەن كەلiپ ءوز قوعامىنداعى ەل جاقسىلارىنىڭ دا قاتارى ازايىپ، ءوزi دە بiراز جاسقا كەلگەندiگiن مىنا جولداردان اڭعارتادى:

كۇن كۇندە كەتiپ جاتىر جاقسى-جامان
بiزدە كەلiپ تۇرمىز جول اۋزىنا، - دەپ جىرلايدى. قيسسانىڭ سوڭىندا سەردالى "قيسسا-ي رۇستەمنiڭ" اۆتورى ما دەگەن داۋ تۋىندايدى. وعان سەبەپ جىردىڭ سوڭىندا جازىلعان مىنا جولدار بولىپ وتىر:

مۇنى جازعان موللا حاسەن مەنiڭ اتىم،
ءوزiم ولسەم، ولمەيدi جازعان حاتىم.
فازىل iنiم قالاعا بارا قالساڭ،
جiبەرگiن باسپاشىعا اماناتىم
بۇ رۇستەم ءتامام بولدى قولىڭا ال،
بiر قۇداعا تاپسىرىپ پوشتاعا سال، - دەيدi. سونان سوڭ ەڭ سوڭعى سويلەمدەرiندە تاعى دا:

امانات باسپاشىعا مىنا ءسوزiم،
تاپسىرعان بۇل فازىلعا ءۇشبۋ كەزiم.
مەشجاندا مەن حاسەن نوعاي زاتىم
قىرعىزدا موللاكامدا تۇردىم ءوزiم.
بiر مىڭ ءۇش ءجۇز ون سەگiز حيجريادا
جاماعات ءتامام بولدى مiنە ءسوزiم، - دەپ قيسسا اياقتالادى.
كەلتiرiلگەن ۇزiندiلەردەن حاسەن "قيسسا-ي رۇستەم" اۆتورى بولىپ تۇر. ابەن ساتىبالديەۆ وسى جولدارمەن تانىسقاننان كەيiن مىناداي تۇجىرىمدارعا كەلگەن ەكەن: "...ءوزiنiڭ قولى قىسقا ەكەنiن، سوندىقتان باستىرتۋعا شاماسى كەلمەيتiنiن ايتىپ، الگi فازىل دەگەن كiسiدەن كومەك سۇرايدى.
دەمەك، بۇل داستاننىڭ توبىل ماڭىنان شىققان حاسەن مولدا جاساعان تاعى بiر اۋدارما نۇسقاسى بار. بۇل سياقتى نۇسقالار، iزدەي بەرسە، ءالi كوپتەپ تابىلۋى دا مۇمكiن، - دەپ كەلiپ، - "سال-سال" مەن "زارقۇم" دەيتiن قيسسانى ماۋليكايدiڭ پايدالانىپ كەتكەندiگi تۋرالى ناق وسى داۋ جوعارىداعى حاسەن مولدا اۋدارماسىنان دا شىعا كەلدi. بiراق وندا حاسەن مولدا ماۋليكايدi سەردالىنىڭ اۋدارماسىن پايدالانىپ كەتتi دەپ ايىپتامايدى، "سال-سال" مەن "زارقۇمدى" ءوزiم قيسسا ەتiپ جازىپ ەدiم، سونى قازان جiبەرسەم، ماۋلiكاي دەيتiن بiرەۋ ءوز اتىن قويىپ شىعارىپتى" دەپ رەنجيدi". بiرiنشiدەن، ءا.ساتىبالديەۆتiڭ قاي جەردەن قاتەلەسكەنiن اڭداپ كورسەك، العاشقى قاتەلiك نەگiزiنەن قازان باسپاسىنان نەمەسە سەردالىنىڭ وزiنەن كەتكەن، ولار كiتاپتىڭ سىرتىنا جانە بiرiنشi بەتiنە داستاننىڭ اتىن جازعانىمەن، اۆتوردىڭ اتىن جازباعان. ياعني تۇڭعىش رەت قيسسانى قولعا العان ادامعا ەڭبەك يەسiز بولىپ كورiنەدi. سونان سوڭ داستاننىڭ iشiندە سەردالىنىڭ ەسiمi بiر-اق رەت ۇشىراسادى. ال، جىردىڭ سوڭىندا حاسەن مولدانىڭ اتى اۆتور رەتiندە بiرنەشە جەردە كەزدەسەدi, سوندىقتان دا وقىپ وتىرعان ادام ابدەن شاتاسۋى مۇمكiن. ابەن اعامىزدىڭ دا قاتەلەسكەن جەرi وسى بولسا كەرەك. ماقالامىزدىڭ باسىنان سەردالىنى "قيسسا-ي رۇستەمنiڭ" يەسi دەپ تانىستىرىپ كەلiپ، نە سەبەپتەن ونىڭ تۋىندىسىندا تاعى بiر اۆتور ءجۇر دەگەن سۇراق تۋىنداعان شىعار. وعان جاۋاپتى "قازاق ادەبيەتiنiڭ تاريحىنان" بەرگەندi ءجون كوردiك: "كەيبiر ادەبيەت زەرتتەۋشiلەرi سەردالىنىڭ بۇل اۋدارماسى قۇسايىندiكi (حاسەندiكi - س.ب.) دەپ شاتاستىرىپ ءجۇر. شىنىندا، قۇسايىن اۋدارماشى ەمەس، سەردالى ەڭبەگiن كiتاپ قىپ باستىرۋشى، كوشiرۋشi عانا. قولجازبانى ءوز قولىمەن كوشiرiپ، قازانعا جiبەرگەن قۇسايىن كiتاپتىڭ سوڭىنا ءوز اتىن قوسقان...
رەۆوليۋتسياعا دەيiنگi باسىلعان قازاق كiتاپتارىنىڭ كوپشiلiگiنە ءتان نارسە - باستىرۋشى، جيناۋشى ادام ەكiنشi اۆتور بولىپ، ونىڭ اتى كiتاپتا قوسارلانىپ جۇرەتiن ادەتi بار. سوندىقتان "مۇنى جازعان" دەگەن بiر سوزگە سۇيەنiپ، بۇل كiتاپقا قۇسايىندى يە ەتسەك، وندا سەردالىعا قيانات جاساعان بولامىز", - دەيدi. بۇعان بiزدەردiڭ الىپ قوسارىمىز جوق.
قورىتا ايتقاندا، تاۋەلسiز ەلدiڭ تاريحى بۇگiنگi كۇنi ەشكiمگە جالتاقتاماي جازىلۋى كەرەكتiگiن ايتپاسا بولادى. اقيقاتتى بايراق ەتiپ ۇستاپ، بۇرىن اتىن دا اتاۋعا رۇقسات ەتiلمەگەن ساڭلاقتارىمىزدىڭ جارقىن ەسiمدەرiن تۋعان حالقىمەن قاۋىشتىرۋ - بۇگiنگi ۇرپاقتىڭ پارىزى دەپ تۇسiنەمiن.

سايات بايمۇراتۇلى, تاريحشى

«تۇركىستان» گازەتى