نۇربەك ماتجاني. الاشتىڭ ءالىمحانى
ۇلت قايراتكەرى ءالىمحان ابەۋۇلى ەرمەكوۆتىڭ تۋعانىنا 120 جىل
مىنە ەلىمىزدىڭ مويىنىنان بوداندىق قامىتى ءتۇسىپ، تاۋەلسىز ەل اتانعالى 20-جىلعا تاياپ قالدى. 20 جىلدىڭ ىشىندە ەڭسەمىزمىزدى كوتەرىپ، ەتەگىمىزدى ءجيىپ، تاريحتا كەتكەن ۇپايىمىزدى تۇگەندەپ، ۇمىت بولعان ۇلىلاردى ۇلىقتاۋعا كىرىستىك. 20 جىلدىق تاۋەلسىزدىكپەن قاتار، سول تاۋەلسىزدىكتىڭ نەگىزى بولاتىن، ۇلتىمىزدىڭ قۇس ۇشسا قاناتى تالاتىن، ۇلان-عايىر اتىرابىمىزدىڭ قۇجاتقا بەكىتۋگە سەبەپشى بولعان ءالىمحان ەرمەكوۆتىڭ تۋعانىنا 120 جىل.
قازاقتىڭ باعى ءۇشىن قام جەگەن اسىل ازاماتتارىمىز، ارداقتىلارىمىز كوپ ەكەنىن ءبارىمىز بىلەمىز. سولاردىڭ جارقىن وكىلدەرى اسىرەسە «الاش» زيالىلارىنىڭ ىشىنەن كوپتەپ شىقتى. قوعامدىق قايراتكەردىڭ ەتالونى ىسپەتتى، ۇلتقا جان-تانىمەن بەرىلىپ جۇمىس ىستەگەن «الاش» زيالىلارىننىڭ اتى قازاق تاريحىندا التىن ارىپپەن جازىلدى. سول پلەيادانىڭ ىشىندە ەسىمى دارىپتەلمەي جۇرگەن ءالىمحان ابەۋۇلى ەرمەكوۆتىڭ ءومىر جولى، ازاماتتىق بولمىسى جايىندا ءسوز قوزعاساق.
زامانا جۇگىن ارقالاۋ، ۇلتقا قىزمەت ىستەۋ، بابالار اماناتىنا قيانات جاساماۋ اركىمنىڭ قاسيەتتى بورىشى. وسى بورىشقا ادال بولعان، قازاقتىڭ تۇنعىش ماتەماتيكادان پروفەسسورى ءالىمحان ەرمەكوۆ 1891 جىلى وسى كۇنگى قاراعاندى وبىلىسى، اقتوعاي اۋدانى، بورىكتاس دەگەن جەردە دۇنيەگە كەلەدى. اكەسى ابەۋ حالىققا قادىرلى، وزىق ويلى، ورىسشا ساۋاتى بار، ءوز داۋىرىندەگى زيالىلاردىڭ ءبىرى بولعان.
ۇلت قايراتكەرى ءالىمحان ابەۋۇلى ەرمەكوۆتىڭ تۋعانىنا 120 جىل
مىنە ەلىمىزدىڭ مويىنىنان بوداندىق قامىتى ءتۇسىپ، تاۋەلسىز ەل اتانعالى 20-جىلعا تاياپ قالدى. 20 جىلدىڭ ىشىندە ەڭسەمىزمىزدى كوتەرىپ، ەتەگىمىزدى ءجيىپ، تاريحتا كەتكەن ۇپايىمىزدى تۇگەندەپ، ۇمىت بولعان ۇلىلاردى ۇلىقتاۋعا كىرىستىك. 20 جىلدىق تاۋەلسىزدىكپەن قاتار، سول تاۋەلسىزدىكتىڭ نەگىزى بولاتىن، ۇلتىمىزدىڭ قۇس ۇشسا قاناتى تالاتىن، ۇلان-عايىر اتىرابىمىزدىڭ قۇجاتقا بەكىتۋگە سەبەپشى بولعان ءالىمحان ەرمەكوۆتىڭ تۋعانىنا 120 جىل.
قازاقتىڭ باعى ءۇشىن قام جەگەن اسىل ازاماتتارىمىز، ارداقتىلارىمىز كوپ ەكەنىن ءبارىمىز بىلەمىز. سولاردىڭ جارقىن وكىلدەرى اسىرەسە «الاش» زيالىلارىنىڭ ىشىنەن كوپتەپ شىقتى. قوعامدىق قايراتكەردىڭ ەتالونى ىسپەتتى، ۇلتقا جان-تانىمەن بەرىلىپ جۇمىس ىستەگەن «الاش» زيالىلارىننىڭ اتى قازاق تاريحىندا التىن ارىپپەن جازىلدى. سول پلەيادانىڭ ىشىندە ەسىمى دارىپتەلمەي جۇرگەن ءالىمحان ابەۋۇلى ەرمەكوۆتىڭ ءومىر جولى، ازاماتتىق بولمىسى جايىندا ءسوز قوزعاساق.
زامانا جۇگىن ارقالاۋ، ۇلتقا قىزمەت ىستەۋ، بابالار اماناتىنا قيانات جاساماۋ اركىمنىڭ قاسيەتتى بورىشى. وسى بورىشقا ادال بولعان، قازاقتىڭ تۇنعىش ماتەماتيكادان پروفەسسورى ءالىمحان ەرمەكوۆ 1891 جىلى وسى كۇنگى قاراعاندى وبىلىسى، اقتوعاي اۋدانى، بورىكتاس دەگەن جەردە دۇنيەگە كەلەدى. اكەسى ابەۋ حالىققا قادىرلى، وزىق ويلى، ورىسشا ساۋاتى بار، ءوز داۋىرىندەگى زيالىلاردىڭ ءبىرى بولعان.
الياعا 1899 جىلى قارقارالىداعى قالالىق ۋچيليششەگە وقۋعا تۇسەدى. مەكتەپ قابىرعاسىندا زەيىندى، العىر بولعان ءالىمحان مەكتەپتى ۇزدىك ءبىتىرىپ، 1905 جىلى سەمەيدەگى ەرلەر گيمنازياسىنا تۇسەدى. وسى وقۋ ورنىن 1912 جىلى التىن مەدالمەن ءبىتىرىپ، تومسك تەحنولوگيا ينستيتۋتىنىڭ تاۋ-كەن فاكۋلتەتىنە قابىلدانادى.
تومسكتە وقىپ ءجۇرىپ ورىستىڭ وزىق ويلى ويشىلدارىمەن، عالىمدارىمەن تانىسادى. شوقان ۋاليحانوۆتىڭ دوسى گريگوري پوتانين ءالىمحاننىڭ بويىنداعى بىلىمگە دەگەن تالپىنىستى كورىپ، ءتانتى بولادى. قارت پوتانين الىمحانعا اعالىق اقىل بەرىپ، وعان: «ءالىمحان سەنىڭ ءبىلىمىڭ - ول قازاقتىڭ ءبىلىمى. سول سەبەپتى جاقسى وقى جانە وزگەلەردى وقىت» - دەپ، ۇلكەن ءۇمىت ارتقان. وسى سوزدەردى ءالىمحان اعا ومىرلىك ۇستانىمىنا اينالدىرىپ، اقتىق دەمى قالعانشا ۇلتىمىزعا ەڭبەك ەتتى. گريگوري پوتانين ەرمەكوۆكە بەكەر نازار اۋدارماعانىن ۋاقىت دالەلدەدى. ءالىمحان اعامىز ءوز قولىمەن تولتىرعان انكەتارلاردا اعىلشىن، نەمىس، فرانتسۋز، يتاليان تىلدەرىن بىلەتىنىن كورسەتكەن. قىزمەتتەس بولعان، شاكىرت بولعان، ايتەۋىر ءالىمحان ەرمەكوۆپەن ءومىر جولى توعىسقان تۇلعالاردىڭ بارلىعى دەرلىك الياعا جايىندى جىلى لەپەس بىلدىرگەن. تەرەڭ ءبىلىمدى، كوركەم-مىنەزدى ءالىمحان اعامىزعا زامانداسى سۇلتانماحمۇت كەلەسى ولەڭ جولدارىن ارناعان:
ءالىمحان ەرمەكۇلى جاس جىگىتتەن،
كەلەدى ەكىنشى بولىپ بۇل رەتپەنەن.
قازاقتا مۇنداي جىگىت كورمەدىم، - دەپ،
ارداقتى قارت پوتانين لەپەس ەتكەن.
تومداعى ينجەنەرلىك ساباعىندا،
جەتەدى ءبىل جىلدان سوڭ تامامىنا.
وتكىزبەكشى ءومىرىن ءىلىم ۇستىندە،
ءبىر ءتۇرلى بيىكتىك بار تالابىندا.
سويلەپ كەتسە، قوزعالار بويدا جانىڭ،
تاس بولسا دا ەرىتەر جۇرەك قانىن.
شىندىعى، تەرەڭدىگى، ادىلدىگى،
تۋساڭ تۋ وسىلاي، - دەگىزەر جاننىڭ ءبارىن.
ادالدىق، اقجۇرەكتىك، اقتىعىنا،
ءبىر اۋىز قارسى ايتا الماي قۇرىدى ءالىڭ.
مەنىڭشە ەرمەكوۆ - دەگەن بالا،
ۇقسايدى ۇشقىر قىران قارشىعاعا.
ءسوز، ءبىلىمىن سىنايتىن جەر ىلگەرى،
ءازىر ادال كىسى عوي، جەكە دارا،
تومسكىدەگى وقۋىن 1917 جىلى تاستاۋعا ءماجبۇر بولىپ، ورىنبوردا ءوتىپ جاتقان ءى جالپىقازاق سەزىنە قاتىسادى. وسى ۋاقىتتان باستاپ ءالىمحان اعامىزدىڭ قوعامدىق-ساياسي ءومىرى باستالادى، ياعني قازاق زيالىلارى باس قوسقان «الاش» پارتياسىنىڭ قۇرامىنا كىرەدى. ول اۋمالى-توكپەلى زاماندا، ەرتەڭى نە بولارى بەلگىز، ورتاعاسىرلىق مەشەۋلىكتەن ايىقپاعان، الەمنىڭ كوشىنەن الدەقايدا ارتتا قالىپ بارا جاتقان، وتارلىق ەزگىدەن قايمىققان ۇلتىن دامۋ جولىنا الاش قايراتكەرلەرىمەن بىرگە جەتەلەمەك بولىپ، «الاشوردا» ۇكىمەتىنىڭ قۇرامىنا ەنەدى.. امال نەشىك. زامانىنان وزىپ تۋعان الاش اتتى ارعىماقتىڭ تۇياعىنا جاۋلارىمىز تۇساۋ سالدى. ورىندالماعان ارمان، كادەگە جاراماعان جوسپار...
ويلاعاندارى ىسكە اسپاعان الاشتىقتار ەندى وزگەشە ءىس-قيمىلعا كوشتى. حالىقتىڭ كەرەگىنە جاراۋ ءۇشىن قەڭەس ۇكىمەتىنىڭ ءتۇرلى سالالارىندا قىزمەت اتقاردى.
ءالىمحان 1920 جىلى مامىر ايىندا سەمەي گۋبرەۆكومنىڭ اتىنان كيرۆوەنكومنىڭ ورتالىعى ورىنبورعا جىبەرىلەدى. كيرۆوەنكومنىڭ 1920 جىلعى 18 مامىرداعى قاۋلىسى بويىنشا ءالىمحان ەرمەكوۆ №2043 ماندات بەرىپ، «قازاق ولكەسىنىڭ جاعدايى مەن ونىڭ شەكاراسىن بەلگىلەۋ جونىندە» - بايانداما جاساۋ ءۇشىن ماسكەۋگە ارنايى جىبەرىلەدى. ماسكەۋگە كەلگەننەن كەيىن لەنيننىڭ توراعالىعىمەن وتكەن ماجىلىستە ءالىمحان اعامىز بايانداما جاساپ، بۇگىنگى قازاق حالقى ءۇشىن وتە ماڭىزدى جەرلەردى، ياعني كاسپيدىڭ سولتۇستىك جاعالاۋىن، كوروستىلەۆ ولكەسىن، اقمولا جانە سەمەي وبلىستارىن قىزۋ تالقىدا قورعاپ قالادى. بۇل ماجىلىستە ءالىمحان اعامىزعا قاتىسۋشىلار كوپتەگەن قارسىلىقتار كەلتىرەدى، الايدا ءوزىنىڭ بىلىمدىگىنىڭ ارقاسىندا جانە ءمان-جايدى جەتىك ءبىلۋىنىڭ ارقاسىندا لەنيننىڭ قولداۋىنا يە بولىپ، ناتيجەسىندە ءوز دەگەنىنە جەتەدى. ماسكەۋدەگى ساپارى 4-ايعا سوزىلىپ، الياعامىز كوپتەگەن قىزۋ-قاندى تالقىلاۋلارعا قاتىسىپ، قەڭەس قازاق اۆتونومياسىنىڭ قۇرىلۋىنا تىكەلەي ات سالىسادى.
1921 جىلى ءالىمحان ەرمەكوۆ قارقارالىدا 2 ساتىلى مەكتەپ پەن پەداگوگيكالىق ۋچيليششە اشادى. وسى وقۋ ورىندارىن قازاقتىڭ بەلگىلى عالىمدارى اقجان ءال-ماشاني مەن ورىنبەك جاۋتىكوۆ بىتىرەدى. ءدال وسى جىلى ءالىمحان ەرمەكوۆ تومسكىدەگى ساباق بەرگەن ۇستازى ميحايل انتونوۆيچ ۋسوۆتىڭ دەنساۋلىعى سىر بەرە باستاعانىن ەستىپ، ول كىسىنى جازدا جايلاۋدا قىمىز ءىشىپ، ساۋىعۋعا قازاق ولكەسىنە الىپ كەلەدى. بايان- اۋىلدا حالىق سۋدياسى بولىپ جۇرگەن ءالىمحاننىڭ دوسى قانىش ساتباەۆتى پروفەسسور ۋسوۆپەن تانىستىرادى. وسى تانىسۋ قانىش يمانتايۇلى ساتباەۆتىڭ ءومىرىن وزگەرتەدى. تۇڭعىش قازاق عىلىم اكادەمياسىنىڭ پرەزيدەنتىنىڭ ماماندىق تاڭداۋىنا ۋسوۆتىڭ اسەرى زور بولادى. 22 جاستاعى قانىش ساتباەۆ پروفەسسور ۋسوۆتىڭ ۇسىنىسىمەن تومسك ينستيتۋتىنا تۇسەدى. قانىش اعامىزعا تۇسۋىنە كومەكتەسكەن، ءدال ايتساق ماتەماتيكادان ءتالىم بەرگەن گاريفۋللا نەومەتۋللوۆ ءالىمحان ەرمەكوۆتىڭ ايەلىنىڭ اعاسى ەدى. ءالىمحان اعامىز پروفەسسور ۋسوۆتى الىپ كەلمەگەندە، بالكىم بۇگىنگى ءبىز بىلەتىن اكادەميك ساتباەۆ بولماس پا ەدى. ساتباەۆتىڭ ومىرىندەگى بۇل وقيعا مەدەۋ سارسەكەنىڭ «عيبرراتتى عۇمىر» سەرياسىندا، پروفەسسور ءۋسوۆتىڭ كۇندەلىگىندە جانە تومسك ينستيتۋتىنىڭ تۇلەكتەرىنىڭ تاعدىرىن زەرتتەگەن ي.ت. لازوۆسكيدىڭ ءالىمحان ەرمەكوۆتىڭ ۇلى ماعاۋياعا ارناعان حاتتارىندا كورىنىس تاپقان.
قازاق اسسر-نىڭ كوپتەگەن جاۋاپتى لاۋازىمدا قىزمەت اتقارىپ، حالىق شارۋاشىلىعىن كوتەرۋگە كۇش-جىگەرىن جۇمسايدى.
1926 جىلى تاشكەنتتە اشىلعان قازاق پەداگوگيكالىق ينستيتۋتىنا ارنايى شاقىرىلىپ، سول وقۋ ورنىندا 1927-1928 جىلدار ارالىعىندا ماتەماتيكا پانانەن ءدارىس وقيدى. ينستيتۋت رەكتورى تەمىربەك جۇرگەنوۆپەن (تەمىربەك 1927 جىلى ءالىمحاننىڭ قارىنداسى دامەش امىرحانقىزى ەرمەكوۆاعا ۇيلەنەدى) ءالىمحان اعا وتە جاقىن ارالاسادى.
1928 جىلى قازپي الماتىعا كوشىرىلەدى. سول جىلى 1 قىركۇيەكتەن باستاپ قازاق مەملەكەتتىك ۋنيۆەرسيتەتىنە جۇمىسقا ورنالاسادى.
1930 جىلى الماتى زووۆەتينستيتۋتىندا كافەدرا باسقارادى.
1935 جىلى اشىلعان الماتى تاۋ-كەن ينستيتۋتىنا (بۇگىنگى قازۇتۋ) ماتەماتيكا جانە تەوريالىق مەحانيكا كافەدراسىنىڭ مەڭگەرۋشىسى جانە جالپىتەحنيكالىق فاكۋلتەتىنىڭ دەكانى بولىپ تاعايىندالادى. 1935 جىلى كسرو جاك-نىڭ شەشىمىمەن (ۆاك سسسر) ءالىمحان ەرمەكوۆ ماتەماتيكانىڭ پروفەسسورى اتانادى. جول جىلدارى ءالىمحان ماتەماتيكا تەرميندەرىن قازاق تىلىنە اۋدارىپ، «جوعارى ماتەماتيكا كۋرسى» دەگەن قازاق تىلىندەگى ەڭبەگى جارىققا شىعادى.
1937 جىلى رەپرەسسيا تولقىنى الماتىعا دا جەتەدى. ءالىمحان اعا دوس تۇتقان جاراڭدارى اباقتىعا جابىلادى. ولاردىڭ ىشىندە پروفەسسورلار سانجار اسفەندياروۆ جانە قۇدايبەرگەن جۇبانوۆ، اعارتۋ جونىندەگى حالىق كوميسسارى تەمىربەك جۇرگەنوۆتەر بار ەدى. سول جىلى ول ماسكەۋگە بارىپ، كۋيبىشەۆ جاسپارلاۋ ينستيتۋتىنا جولداما الادى. 1938 جىلدىڭ 17 ناۋرىزىنا دەيىن وسى ينستيتۋتتىڭ ماتەتاماتيكا كافەدراسىنىڭ مەڭگەرۋشىسى قىزمەتىن اتقارادى. سودان كەيىن جالعان جازالارمەن رەپرەسسياعا ۇشىرايدى. 1947 جىلى ول تۇرمەدەن بوساپ، شىمكەنتتەگى حيميا-تەحنولوگيا ينستيتۋتىنا جۇمىسقا تۇرادى، بىراق بوستاندىقتاعى ءومىرى ۇزاققا سوزىلمايدى. از ۋاقىتتان كەيىن ءالىمحاندى نكۆد قايتادان تەمىر توردىڭ ارعى جاعىنا تىعادى. 1955 جىلى ول ازاتتىققا شىعىپ، 1957 جىلى تولىق اقتالادى. 1955 جىلى بوستاندىق العان ءالىمحان اعا قاراعاندى قالاسىنا كەلىپ، جاڭادان اشىلعان تاۋ-كەن ينستيتۋتىنا (بۇگىنگى قارمتۋ) ماتەماتيكا ءپانىنىڭ اعا وقىتۋشىسى بولىپ ورنالاسادى. بۇل وقۋ ورنىندا 1958 جىلعا دەيىن قىزمەت اتقارىپ، زەينەتكەرلىككە شىعادى.
1970 جىلى 22 ماۋسىم كۇنى، 79 جاسىندا «الاش» ارداقتىلارىنىڭ سوڭعىسى ماڭگىلىك ساپارعا اتتاندى. جۇرەگى ماڭگىگە توقتاعانىمەن، ومىرلىك جولى الاش جۇرتىنا ماڭىگىگە ۇلگى بولىپ قالا بەرمەك. قارالى ميتينگتە ءسوز العان اكادەميك ەبنەي ارىستانۇلى بوكەتوۆ: «ومىردەن قازاق ۇلتىنىڭ كەرەمەت ۇلدارىنىڭ ءبىرى ءوتتى. ول بارلىق جەردە «ءبىرىنشى» بولىپ، قازىرگى مەملەكەتتىك قۇرىلىمعا ايانباي قىزمەت ەتىپ، ونىڭ ورنىعۋىنا ۇلكەن ۇلەس قوسسا دا، ءومىرىنىڭ 17 جىلىن تۇرمەدە وتكىزدى» - دەدى.
كوزى تىرىسىندە قەڭەس ۇكىمەتى تاراپىنان قوشەمەت پەن قۇرمەتكە يە بولا الماۋىنىڭ سەبەبى تۇسىنىكتى بولسا، تاۋەلسىز قازاق ەلىندە ەرلىگى ەسكەرىلمەۋى، ەڭبەگى ءتيىستى دەڭگەيدە ەلەنبەۋى تۇسىنىكسىز. ۇلىلارىمىزدى تەك مەرەيتوي قارساڭىندا جارىلقايتىن ادەتىمىز بار عوي، سول ادەتىمىزگە سالىپ، الماتى قالاسىندا كوشەنىڭ ەسىمىن بەرسەك، جۇمىس ىستەگەن وقۋ ورىندارىندا ەڭ بولماعاندا مەموريالدى تاقتا ورناتساق، كونفەرەنتسيالار ۇيىمداستىرساق ءجون بولار ەدى. ەرىم دەيتىن ەل بولماسا، ەلىم دەيتىن ەرلەر شىقپايتىنى بەشەنەدەن بەلگىلى. سول سەبەپتى ەسىل ەرلەرىمىزدى ۇلگى تۇتىپ، دارىپتەۋ مىنا ءبىز بەن ءسىزدىڭ قاسيەتتى بورىشىمىز دەپ ۇعىنايىق.
بابالاردان قالعان اماناتقا وتكەن عاسىردىڭ باسىندا ءالىمحان ەرمەكوۆ اعامىز قيانات جاساۋعا جول بەرمەدى. اعا ۇرپاق ءوز اماناتىن ابىرويمەن ارقالاپ، كەلەسى ۇرپاققا ءداستۇر بويىنشا تاپسىرىپ كەتتى. اماناتقا قيانات جوق دەسەك - اماناتىڭا بەرىك بول، الاش بالاسى!
«اباي-اقپارات»
