مۇمكىندىگى شەكتەۋلى جانداردىڭ اراسىندا مىلقاۋلار ماسەلەسى ۇنەمى تاسادا قالىپ كەلەدى. باسقالار سياقتى سويلەسۋگە مۇمكىندىگى جوق بولعاندىقتان دا ولاردىڭ قۇقى ساقتالا بەرمەيدى. الەمدىك دەرەككوز بويىنشا، بۇگىندە دۇنيەجۇزىندەگى ادامداردىڭ 6 پايىزى ساڭىراۋلىقتان زارداپ شەگەدى ەكەن. ال ەلىمىزدە قازىرگى تاڭدا 90 مىڭنان استام مىلقاۋ تىركەلگەن. ولاردىڭ تەك 24 مىڭىنا عانا مۇگەدەكتىگىنە بايلانىستى جاردەماقى تاعايىندالعان.

مۇمكىندىگى شەكتەۋلى جانداردىڭ اراسىندا مىلقاۋلار ماسەلەسى ۇنەمى تاسادا قالىپ كەلەدى. باسقالار سياقتى سويلەسۋگە مۇمكىندىگى جوق بولعاندىقتان دا ولاردىڭ قۇقى ساقتالا بەرمەيدى. الەمدىك دەرەككوز بويىنشا، بۇگىندە دۇنيەجۇزىندەگى ادامداردىڭ 6 پايىزى ساڭىراۋلىقتان زارداپ شەگەدى ەكەن. ال ەلىمىزدە قازىرگى تاڭدا 90 مىڭنان استام مىلقاۋ تىركەلگەن. ولاردىڭ تەك 24 مىڭىنا عانا مۇگەدەكتىگىنە بايلانىستى جاردەماقى تاعايىندالعان.

دارىگەرلەردىڭ دابىل قاعاتىندايى دا بار، سوڭعى كەزدەرى ەلىمىزدە ەستۋ جانە سويلەۋ قابىلەتىنەن ايىرىلعاندار سانى ءوسىپ كەلەدى. ونىڭ باستى سەبەبىن  ەكولوگيا دەپ اتاسا، ەكىنشىسى تۇقىمقۋا­لاۋ­شىلىقتان بولاتىندىعى دالەلدەنگەن. ءدال وسى سەبەپتەن تۋىندايتىن ساڭىراۋلىق 15 پايىزدى قۇراپ وتىر. جالپاق تىلدە مىلقاۋلار دەپ ات قويىپ، ايدار تاعىلعان وسى توپتىڭ مۇڭ-مۇقتاجى شاش ەتەكتەن. قۇقى اياققا تاپتالىپ، قوعامنىڭ نازارىنان تىس قالاتىندار دا - وسى توپتاعىلار. ەڭ باستى ماسەلە - بۇگىندە ەلوردامىزدا ەستۋ جانە سويلەۋ قابىلەتى­نەن ايىرىلعاندار ءۇشىن كاسىپ مەڭگەرەتىن وقۋ ورنىنىڭ جوقتىعى. كوڭىلگە دەمەۋ بولارلىعى وبلىس ورتالىقتارىنداعى مەكتەپ جاسىنداعى بالا­لارعا ءبىلىم بەرەتىن 19 مەكتەپ-ينتەرنات بار. مەك­تەپتەن كەيىن مىلقاۋلارعا قوعامنىڭ ەسىگى تارس جابىق دەسە دە بولعانداي. كاسىپ يگەرمەگەن سوڭ ءناسىپتىڭ دە بولمايتىنى بەلگىلى. «ساۋساقپەن ءسوي­لەسەتىن» بالالارعا ارنالعان وقۋ باعدارلاماسىنا سايكەس، ولار مەكتەپتە 13 جىل وقۋى كەرەك. بىراق ولاردىڭ باسىم بولىگى مەكتەپتى تولىق بىتىرمەي، ورتا جولدان تاستاپ كەتەتىن كورىنەدى. وسىعان وراي ءمۇم­كىندىگى شەكتەۋلى بالالارعا ارنالعان وقۋ باعدار­لاماسىن قايتا قاراۋ كەرەكتىگى تۋىنداپ وتىر.

ولار كۇندەلىكتى اينالادان حابار الۋ مۇمكىندىگىنەن دە شەكتەلگەن. باستى سەبەپ - سۋردواۋدارماشىلاردىڭ ازدىعى. كەزىندە ۇكىمەت سۋردواۋدارماشىلاردىڭ بار شىعىنىن ءوز موينىنا العان بولاتىن. الايدا سول اۋدارماشىلاردى دايىنداۋ ءىسى ساڭىراۋلار قوعامدارىنىڭ موينىنا ارتىلعان. سەبەبى ەلىمىزدە سۋردواۋدارماشىلاردى وقىتىپ شىعاراتىن بىردە-ءبىر وقۋ ورنى جوق.

قوعامنىڭ ءبىر مۇشەسى سانالاتىن ساڭى­راۋلارعا سۋردواۋدارماشىلاردىڭ قىز­مەتى اسا قاجەت-اق. ولاردىڭ نەدەن ساق­تانىپ، قاي نارسەدەن اياق تارتۋى ءۇشىن قاجەت بولىپ تۇر. ويتكەنى بۇگىندە جەر­جيھاندى جاۋلاپ العان سەكتانتتار ەندى ساڭى­راۋلارعا دا قۇرىق سالا باستاپتى. قوعامنىڭ جىلى قاباعىنان تىس قالعان شەرلى تاعدىر يەلەرىنىڭ وزگە ءدىننىڭ جەتەگىندە كەتۋى قوعام ءۇشىن تاعى ءبىر قاۋىپتىڭ شەتىن شىعارارى ءسوزسىز. جات ءدىننىڭ جەتەگىندە كەتكەن ساڭىراۋلار حابارى جوقتىقتان وسىنداي قادامعا بارۋعا ءماجبۇر. راديونى ونسىز دا تىڭداي المايدى، تەلە­ديداردىڭ دا تۇك كومەگى جوق. ساعىزشا سو­زىلعان سەريالداردى تيترمەن كورۋگە عانا مۇمكىندىكتەرى بار. ال سۋردواۋدارمامەن شىعاتىن جاڭالىقتار كەمدە-كەم. تەك «حابار» مەن «قازاقستان» تەلەارناسى عانا مۇنداي قىزمەت ءتۇرىن ۇسىنا الادى. ونىڭ ءوزىن دە زور كومەك دەپ ايتا المايسىز. ويتكەنى سۋردواۋدارماشىنى كىپ-كىشكەنە ەتىپ الادى دا، ونىڭ ساۋساقتارى مەن ەرنىندەگى سوزدەردى اجىراتۋ قيىنعا سوعادى. ساڭىراۋلار قوعامىنىڭ مۇشەلەرى سوڭعى كەزدە جۇمىسسىزداردىڭ اراسىنان سۋردواۋدارماشىلاردى كوپتەپ دايىنداۋعا ۇندەپ ءجۇر. بۇل دا بولسا ساڭىراۋلارعا سەپ بولار ما ەدى دەگەن ءۇمىت.

ۇلىبريتانيا، شۆەيتساريادا مىلقاۋ­لار­عا ارنالعان ارنايى بالاباقشا، ۋنيۆەرسيتەتتەر اشىلعان. ال ەلىمىزدەگى ارنايى سىنىپتى بىتىرگەن بالالاردىڭ اراسىندا جەكە سۋردواۋدارماشى جالداۋعا دەمەۋشi تاپقاندارى عانا بولماسا، كوپ­شiلiگiن جوعارى وقۋ ورنىنا قابىلداي قوي­مايدى. ويتكەنi ەلiمiزدە مۇنداي بالالاردى وقىتاتىن ارنايى جوعارى وقۋ ورنى جوق. وقۋ ورنى تۇگiل، ارنايى فاكۋلتەت تە جوقتىڭ قاسى. مىلقاۋلار مەكتەبىندە زاڭ بويىنشا بەكىتىلگەن ساۋساقپەن جەست جونىندە ساباق جۇرگىزىلەدى. كەيىنگى بۋىن مۇعالىمدەرى اراسىندا وسى سالانى تەرەڭ مەڭگەرگەندەرى نەكەن-ساياق. وتە قيىن سالانى مەڭگەرۋ كىمگە وڭايعا سوقسىن. سول سەبەپتى دە «ۇنسىزدىك الەمىنىڭ» يەلەرىمەن ءتۇسىنىسۋ قيىنعا سوعىپ جاتادى. ولاردىڭ «ءتىلىن» تۇسىنبەگەن مۇعالىم بالاعا قالاي ساباق ۇيرەتپەك؟ سونىڭ سالدارىنان دا ولاردىڭ العان بىلىمدەرى تولىققاندى ەمەس. سوڭعى 25-30 جىلدا پايدا بولعان مىڭداعان ءسوزدiڭ قول-قيمىل نۇسقاسى ەش جەردە بەكiتiلمەگەن. سول سەبەپتى دە ءار مۇعالiم ءوز بەتiنشە «ونەرتاپقىش» اتانىپ، ءارتۇرلى قيمىلدار قوسىپ، ولارعا بالاما تاۋىپ جاتىر. بۇگىندە ءار ايماقتىڭ ديالەكتiسىنە بايلانىستى قيمىل-يشا­را­نىڭ كوبەيiپ كەتكەنi سونشالىق - رەس­پۋب­ليكانىڭ ءار ايماعىنداعى ساڭىراۋ جان­دار بiر-بiرiن تۇسiنبەيتiندەي دارەجەگە جەتكەن. «وسى ماسەلەنى ءبىر جۇيەلەندىرە­­تىن ۋاقىت جەتتى» دەيدى ماماندار. الايدا وعان مىقتى ماماندار، ەڭ باستىسى، قوماقتى قاراجات قاجەت.

جىل ارالاتىپ وتكىزىلىپ تۇراتىن ساڭىراۋ مۇگەدەكتەر قوعامىنىڭ رەسپۋب­ليكالىق پلەنۋمىندا وسى تاقىلەتتەس مىڭ سان شەشىمىن تاپپاعان ماسەلەلەر ور­تاعا تاستالادى. الايدا كۇرمەۋى كەرتىل­مەگەن كۇيىندە قالىپ كەتەدى. ونىڭ كۇرمەۋىن شەشۋگە ءبىر عانا ساڭىراۋلار قوعامىنىڭ الەۋەتى جەتپەيدى. ازىرگە ءمۇم­كىندىگى شەكتەۋلى جاندارعا ەستۋ قابىلەتىن جاقسارتاتىن قۇرالدار بەرۋمەن عانا شەكتەلىپ، جۇمىسپەن قامتۋ ماسەلەسىنە نۇكتە قويعان جايىمىز بار. اتىراۋدا وسىنداي ساناتتاعى 600-گە جۋىق مۇگەدەك بار. ولاردىڭ 230-ى عانا ەڭ­بەكپەن قامتىلعان. اقتوبە وبلىستىق ساڭى­راۋلار مەن مىلقاۋلار قوعامى ىممەن سويلەسۋدى مەڭگەرۋگە تىلەك بىلدىرگەندەر ءۇشىن وقىتۋ كۋرسىن اشىپتى. ءبىر ايلىق كۋرستى تامامداعاندار سۋردواۋدارماشى بولىپ جۇمىس ىستەي الادى. كۋرستى بىتىرگەندەر جۇمىسسىز قالمايدى. وبلىس بويىنشا سۋردواۋدارماشى كومەگىنە ءزارۋ جۇزدەن اسا قۇلاعى ەستىمەيتىن مۇگەدەك بار ەكەن. زاڭ بويىنشا، قۇلاعى ەستىمەيتىن مۇگەدەكتەرگە سۋردواۋدارماشىلار كومەكتەسۋلەرى كەرەك. ءاربىر قۇلاعى مۇكىس ادامنىڭ جىلىنا 30 ساعات سۋردواۋدارماشى قىزمەتىن پايدالانۋعا قۇقى بار. الايدا بۇل تالاپتىڭ ساقتالۋىن قاداعالاپ وتىرعان ەشكىم جوق. ال قاعازعا جازىپ، سويلەسۋدىڭ وزىندىك ماشاقاتى بار. اۋداندىق جەرلەردى ايتپاعاندا، اقتوبە قالاسىنىڭ وزىندە تەك 10 مامان عانا جۇمىس ىستەيدى ەكەن. قۇلاقتارى ەستىمەيتىندەرمەن ىم ارقىلى ءتۇسىنىسۋ كەزىندە كەزدەسەتىن قيىندىقتار كوپ. تەك، وكىنىشتىسى، قازاقستاندا ىممەن سويلەسۋشىلەرگە ار­نالعان وقۋ قۇرالدارى جوق. سول سەبەپتى ازىرگە رەسەيلىك ادىستەمەلىك وقۋلىقتار قولدانىلادى. جانە وسىدان بىرنەشە جىل بۇرىن قازاقشاعا اۋدارىلعان قالتا كىتاپشالارى پايدالانىلادى. وسىنداي كۋرس­تاردى بارلىق وبلىس ورتالىقتارىنان اشسا دەگەن تىلەك بار. الايدا تاعى دا «اقشا كەرەك، مامان تاپشى...» ماسەلەسى الدان اينالىپ شىعا بەرەدى.

گاۋھار ءتالىپوۆا، №1 ساڭىراۋ بالالار مەكتەپ-ينتەرناتىنىڭ كىتاپحاناشىسى:

- بۇگىندە سۋردوپەداگوگ مامان­داردىڭ جەتىسپەيتىندىگى وتە كۇردەلى ماسەلەگە اينالىپ وتىر. بۇرىن ءوڭى­رىمىزدە ءبىردى-ەكىلى جوعارى وقۋ ورىندارىندا دەفەكتولوگ، سۋردوپەداگوگ ماماندارىن دايىندايتىن ەدى. بۇگىندە ولار جابىلىپ قالعان. رەسەيلىك ماماندار وسىنداي ساڭىراۋ بالالاردى وقىتاتىن مەكتەپتەرگە كەلىپ، كۋرستىق ساباقتار وقىتىپ، سەرتيفيكات بەرىپ كەتەتىن. بۇل سالا رەسەيدە مىقتى دامىعان. ودان كەيىنگى ماسەلە - وقۋلىق جەتىسپەۋشىلىگى. وبلىستىق ءبىلىم باسقارماسى بيىل بىردە-ءبىر كىتاپ بەرگەن جوق. نەگىزى، ەسكى وقۋلىقتاردى پايدالانامىز.

الاقانداي اقپارات

قازاق ساڭىراۋلار قوعامى 1997 جىلدان باستاپ بۇكىل دۇنيەجۇزىلىك ساڭىراۋلار فەدەراتسياسىنىڭ تولىق دارەجەلى مۇشەلىگىنە ءوتتى. وسى جىلدان باستاپ قازاقستاندىق قۇلاعى ەستىمەيتىندەر حالىقارالىق مادەني-اعارتۋ جانە سپورت، دەنەشىنىقتىرۋ شارالارىنا قاتىسا باستادى. 1999 جىلى مۇمكىندىگى شەكتەۋلى جاندار بۇكىل دۇنيەجۇزىلىك ساڭىراۋلار فەدەراتسياسىنىڭ قولداۋىمەن وتكىزىلگەن حالىقارالىق سەمينارعا قاتىسۋ مۇمكىندىگىنە يە بولدى.

ءبىر دەرەك

حVI عاسىردا يتاليالىق دارiگەر جەرومين كاردان مىلقاۋلاردى ارنايى تاسiلمەن وقىتۋعا بولاتىندىعىن دالەلدەگەن بولاتىن. كەيىنىرەك ءبىر عاسىر وتكەن سوڭ، ياعني حVII عاسىردا فرانتسۋز عالىمى شارل دە لەپي مىلقاۋلارعا ارنالعان الفاۆيت ويلاپ تاپتى. ارنايى بەلگiلەردەن تۇراتىن بۇل الفاۆيت ءالi كۇنگە دەيiن قولدانىلىپ كەلەدى.

«الاش ايناسى» گازەتى