بۇگىنگى قازاقتىڭ ءتىلىن قويا بەر، تۇرىنەن قورقاتىن بولدىق. ەشقانداي دالەلدىڭ دە قاجەتى جوق، جاي عانا كوشەگە شىقساڭىز وزدەرى-اق وڭ جاعىڭنان، سول جاعىڭنان شىعىپ اشىپ تا، شاشىپ تا كورسەتەدى. قازاق «اعاش كوركى جاپىراق، ادام كوركى شۇبەرەك» دەيدى. وسىندايدا ءار قازاقتىڭ كوركىنە كورىك قوسقان ۇلتتىق كيىمى ەسىڭە ورالادى. سەبەبى، الەمدىك ارەنادا قازاقتىڭ جاراسىمدى شاپانى مەن تىماعى، بۇرمەلى كويلەگى مەن بورىگى،  باسەكەگە قاي قىرىنان الىپ قاراسا دا توتەپ بەرە الادى.  دەگەنمەن كۇندەلىكتى ومىردە فاريزا اپامىز: «زامان جاڭا، ءتۇر جاڭا، كيىم جاڭا، كىنالاما ەرسى دەپ مۇنىمدى انا» دەپ جىرلاعانداي، «اقجەمدەنىپ جىرتىلعالى تۇرعان» شالبارلىلارعا، قۇراق-قۇراق كويلەكتىلەرگە  كوزىڭ ۇيرەنگەلى قاشان. بۇل دا بولسا زاماننىڭ، جو-جوق ادامنىڭ ار-يماننان قۇلان-تازا ادا بولۋى. ەندەشە قازىرگىنىڭ ۇلتتىق كيىمىنە كوز جۇگىرتەيىك ۇياتتا بولسا...

بۇگىنگى قازاقتىڭ ءتىلىن قويا بەر، تۇرىنەن قورقاتىن بولدىق. ەشقانداي دالەلدىڭ دە قاجەتى جوق، جاي عانا كوشەگە شىقساڭىز وزدەرى-اق وڭ جاعىڭنان، سول جاعىڭنان شىعىپ اشىپ تا، شاشىپ تا كورسەتەدى. قازاق «اعاش كوركى جاپىراق، ادام كوركى شۇبەرەك» دەيدى. وسىندايدا ءار قازاقتىڭ كوركىنە كورىك قوسقان ۇلتتىق كيىمى ەسىڭە ورالادى. سەبەبى، الەمدىك ارەنادا قازاقتىڭ جاراسىمدى شاپانى مەن تىماعى، بۇرمەلى كويلەگى مەن بورىگى،  باسەكەگە قاي قىرىنان الىپ قاراسا دا توتەپ بەرە الادى.  دەگەنمەن كۇندەلىكتى ومىردە فاريزا اپامىز: «زامان جاڭا، ءتۇر جاڭا، كيىم جاڭا، كىنالاما ەرسى دەپ مۇنىمدى انا» دەپ جىرلاعانداي، «اقجەمدەنىپ جىرتىلعالى تۇرعان» شالبارلىلارعا، قۇراق-قۇراق كويلەكتىلەرگە  كوزىڭ ۇيرەنگەلى قاشان. بۇل دا بولسا زاماننىڭ، جو-جوق ادامنىڭ ار-يماننان قۇلان-تازا ادا بولۋى. ەندەشە قازىرگىنىڭ ۇلتتىق كيىمىنە كوز جۇگىرتەيىك ۇياتتا بولسا...

ولقىلىقتى كورۋ كۇندەگى ادەتكە اينالعالى قاشان. بۇگىندە ايىرىلماستاي دوس بولعان دجينسىلارعا كەڭەس كەزىندە كولحوز باستىعى، ەسەپشىسى سەكىلدى مىقتىلاردىڭ بالالارىنىڭ عانا قولدارى جەتكەن ەكەن. سونداي «باقىتتىنى» كورىپ،  ءبىر اپامىز: «وسىنىڭ اكەسىنىڭ بايلىعىن نە قىلايىن، بالاسى ءومىرى القام-سالقام بولىپ،  كيىمگە جارىماي جۇرەدى»، - دەپتى. مىنە كورەگەندىك پە، جوق باتىستان كەلەر قاۋىپتىڭ تۇرپايىلىعىن تۇسىنگەندىك پە، قارت كوڭىل ەشقاشان جاراتپاعان. باسقاسى باسقا، قازاققا كەلگەندە نەگە قىرسىعات تا تۇرادى بىلمەدىم. ءبىز قازاقتىقتان مۇلدە باس تارتىپ بارا جاتىرمىز. تاۋەلسىزدىگىمىزدى الىپ، كوزىمىزدى اشىپ، جان-جاعىمىزعا قاراساق، شەتەل جۇمىسشىسىنا ارنالعان كيىمىنىڭ ءوزىن الەم مويىندايتىن سانگە اينالدىرىپتى. باسقالار قاراپ قالسىن با؟ اسپان استى ەلى جىبەك كويلەگىن زامانعا ساي يكەمدەپ شىعارىپ جاتىر. جاپوندار كيمانوسىن  كەلىستىرىپ ءجۇر. شوتلاندىقتار دا قالار ەمەس. الەمدىك جۇلدىز ەر-ازاماتتارىنىڭ ءوزى شوتلاندىق يۋبكانى ارلانباي كيىپ، كەرىسىنشە سول ارقىلى  سانقوي ەكەندەرىن تاعى ءبىر دالەلدەگەندەي  باسىلىم  بەتتەرىنەن تۇسەر ەمەس. مۇنداي باسەكەلەستىكتە قازاق جىگىتتەرى دە ءوز ورنىن العان؟ ولار بىردەن قۇلاقتارىنا ساقينا سالدىرىپ، كەرەمەت زاماناۋي كۇي كەشۋدە. وسىندايدا قازاقتىڭ كيىمگە قاتىستى ىرىم-تىيىمدارىنىڭ تاربيەلىك ءمانىن ەسكەرە بەرمەيمىز. ءساندى سالونىمەن اينالىساتىن جىگىتتەرىمىز، دەنەسىنە جاپسىرا كيگەن دجينسى، كويلەگىنىڭ ءوزى قارىنىنا جەتپەيتىن قۇداي ساقتاسىن كيىم كيەدى. بۇدان شىققان تۇلعالى جىگىتىمىزدىڭ سىرت كورىنىسى: بۇيرەگى بۇلتيىپ، بوربايى تىرتيىپ، الدى القام-سالقا ىربيىم، ءوزى مودالەرمىن دەپ ءدۇرديىپ تۇرادى. قازاقتىڭ جىگىتى مۇنداي بولعاندا، قىزىن ايتۋعا اۋزىڭ بارمايدى، ونسىزدا كورىپ جۇرسىزدەر عوي.

باتىس دەسە باس ءيىپ، شىعىس دەسە شاش جۇلامىز...

قازاققا قاشان ءاي دەيتىن اجەسى، قوي دەيتىن قوجاسى شىعار ەكەن. ۇلتتىعىن ۇمىتۋ قۇل بولۋدىڭ بىردەن-ءبىر جولى. ءتىلى مەن مادەنيەتى كەتكەن ەل، جەتىم قوزىداي جەتەككە الىپ جۇرگەنگە وتە جەڭىل. بۇگىندە ايتەۋىر ءبارىنىڭ ورنى اۋىسىپ كەتكەن. سوندىقتان بولار ۇلى قايسى، قىزى قايسى اجىراتۋ قيىن. ورىستار جولى بولعىش جاندى جەيدەمەن تۋىلعان دەۋشى ەدى. ءبىزدىڭ قاراكوز قىزدار قۇددى شالبارمەن تۋىلعانداي. ال سوندايدا كوبىمىز مودەلەردىڭ «قۇربانىنا» اينالىپ جۇرگەنىمىزدى سەزىنە بەرمەيمىز. سەنبەسەڭىز، بۇعان تاريحتىڭ ءوزى دالەل. ءارى ءبارىن باستاعان تاعى سول قۇراما ۇلتتاردىڭ قوسىندىسى بولعان امەريكا حالقى. 19-عاسىردىڭ 2- جارتىسىندا 20-عاسىردىڭ باسىندا فرانتسيانىڭ السىرەۋىن پايدالانعان پىسىقايلار كيىم فابريكاسىن ءوز قولدارىنا الىپ، ۇزىن يۋبكانى قاق ورتاسىنان ەكىگە ءبولۋ جۇمىسىن دەرەۋ باستاپ كەتەدى. ماسەلەنكي، بيىل تۇركىمەنستان عىلىم اكادەمياسى عالىم-ايەلدەردى جۇمىسقا ۇلتتىق ۇلگىدەگى كويلەك كيىپ، باستارىنا جۇقا جىبەك ورامال سالىپ كەلۋدى مىندەتتەدى. ەندەشە، تۇركمەن قىزى ءوزىنىڭ ۇلتتىق كيىمىنىڭ جاندى جارناماسىنا اينالدى. سۇلتانماحمۇت تورايعىروۆشا ايتساق، «اناۋ قىردا تاتار تۇر، باسقالارمەن قاتار تۇر، اناۋ ويدا قازاق تۇر، قاستارىندا ازاپ تۇر، ۇيقىسى كوپ، وياۋى از، بۇل نە دەگەن عاجاپ-ءدۇر». كەزىندە جىبەككە قىزىعىپ، بارىن باعالاماي، تەرى مەن جۇننەن جاسالعان بۇيىمداردان  قول ءۇزىپ قالعان  عۇندار قىتاي پاتشالارى تارتقان تەگىن سىيدىڭ سۇراۋى بارىن سوڭىنان ءتۇسىنىپ، سان ۇرىپ قالعانىنا تاريح كۋا. ال بۇگىندە ماسەلە ەكونوميكالىق تاۋەلسىزدىكتە عانا ەمەس، ماسەلە ۇلتتىڭ ءوزىن-ءوزى تانۋىندا. ال بىزدە ۇلتتىق كيىمدى شەتەلگە شىققاندا عانا ساتىپ الاتىندار بار.

قازاق كەرەمەت دانا حالىق دەپ كەۋدە قاعامىز...

بىراق نەسىمەن كەرەمەت ەكەندىگىن سارالامايمىز. كەز كەلگەن ۇلتتىڭ مادەنيەتى ونىڭ ءتىلى، ءدىلى، ءدىنى، سالت-داستۇرىنەن تۇتاس قۇرىلادى. بىرەۋىن بولشەكتەپ الۋ قاتە. ەندەشە، قازاقتىڭ ۇلتتىق كيىمى دە سوناۋ قازاق، قازاق بولىپ قالىپتاسا باستاعان التىن وردا، اق وردا زامانىندا مويىنداعان، حاق ءدىن يسلاممەن بىتە قايناسقان. سوندىقتان، اتا-بابامىز، اۋرەت جەرلەردى جابۋدى پارىز ەتكەن قاسيەتتى كىتاپ قۇران ءسوزىن اياق استى قىلماي، قىزىنا بۇرمەلى كويلەك، كامشات بورىك، انا اتانعاندا كيمەشەك كيدىرگەن. ونسىز بالا ەمىزۋگە تىيىم سالعان. ەشقانداي فابريكا، زاۋىتسىز-اق، ەشبىر اكادەميا بىتىرمەي-اق ۇل-قىزىن ءوزىنىڭ ءتول كيىمىمەن قامتاماسىز ەتكەن. ءبىز  كەشەگى قازاققا جەتە الماي وتىرمىز. بۇگىنگى قاراكوزدەرىمىزدى تۇرىكتىڭ، ءۇندىنىڭ، ارابتىڭ، قىتايدىڭ كيىمىنە قاراتىپ وتىرىپ، مىقتىمىن دەپ كەۋدە كەرىپ وزىمىزگە-ءوزىمىز كەسىر اكەلۋدەمىز. وزبەكتىڭ الا شاپانى، قازاقتىڭ قاي كيىمىنەن اسىپ تۇسەدى، كەرىسىنشە بولماسا. ولار ەش ارلانباي ماقتانىشپەن قالاسىنا دا، دالاسىنا دا كيىپ جۇرە بەرەدى.  قاسيەتتى قۇراندا: «سەندەردى ءوزارا قارىم-قاتىناس جاساپ، ءبىرىن-ءبىرى تانىسىن دەپ ۇلتتارعا، ۇلىستارعا بولدىك» دەپ جازىلعان. ال قازىر كيىمىمىزگە قاراپ كىمدى كىم تانىعانداي؟! كەيدە ارابتارعا تاڭعالام، قانداي رەسمي كەزدەسۋ بولماسىن، مەيلى ول جاھاندىق دەڭگەيدەگى باسقوسۋ بولسىن، اق شاعالاداي بولىپ جارقىراپ وتىرادى. ءدال سولاي قازاقتىڭ كيىمىن الەمگە پاش ەتسەك، قولىمىزدى قاققان بىرەۋ بار ما؟   سوندا قازاقتىڭ ۇلتتىق كيىمدەرى نە مۋزەيدەگى ەڭ قىمبات  جادىگەر  نەمەسە سىيلىق رەتىندە عانا قولدانعانى ما؟ ءبىز قازىر زامانعا ساي ءتىلىمىزدى دە شۇبارلاپ جاڭا قازاق ءتىلىن شىعارىپ الدىق قوي، سول سياقتى ۇلتتىق كيىمىمىزدى دە ادامنىڭ جاس ەرەكشەلىگىنە ساي قىپ تۇزەتىپ المايمىز.  ال ۇلتتىق كيىمنىڭ ۇلاعاتىن تۇسىنگەن بۇركەنشىك ساتاتىن دۇكەندەر بۇگىندە تىگىنشىلەرگە ارنايى تاپسىرىس بەرىپ قازاقى سيپاتتاعى دۇنيەلەردى سورەلەرىنىڭ العاشقى قاتارىنا قويعان. ءارى ولاردىڭ وتىمدىلىگى جوعارى ەكەندىگىن العا تارتادى. كەرەكۋدى قويا بەرىپ، قازاقتىڭ ىڭ-جىڭى بولعان اسقاق الماتىداعى ۇلتتىق كيىمنىڭ تىگىسىن كەلتىرگەن «اق شىمىلدىق»، «ايشا ءبيبى» سىندى ءسان سالوندارى دا قازاقىلىق پەن يماندىلىعى قاتار ورىلگەن دۇنيەلەرىن كوپشىلىككە ۇسىنادى. بىراق بۇلاردىڭ كوپشىلىگى كۇندەلىكتى ومىرگە ەمەس، تويعا نەمەسە ساحناعا ارنالعان، وكىنىشتى...

قازاقتىڭ كيىمىنە قاراپ قاسيەتىن ايىراتىنبىز...

نە دە بولسا، بۇگىندە ۇلتتىڭ تاماعى توق، كويلەگى كوك بولعانى جەتكىلىكسىز. قازاق ەلى ازاماتىنىڭ كيىمى ىڭعايلى، ءساندى بولۋىمەن قاتار تۇيمەسى قازاقشا ءتىل قاتىپ، ويۋى «ور تەكە» ءبيىن بيلەپ، بۇلىنان جۋساننىڭ ءيىسى اڭقىپ، الەمگە الاش دەپ ايقايلاپ تۇرعانى ءبىر عانيبەت قوي. الدە قازاقتىڭ كيىمى مىلقاۋ ماتانىڭ قۇراماسى ەمەس ەكەنىن بىلمەيتىن بە ەدىك؟ بۇلدىرشىنگە ۇكىلى تاقيا كيدىرىپ، بورىكتىنى بويجەتكەن دەپ تانىعان، كۇيەۋگە ۇكى تاعىپ، كەلىننىڭ ساۋكەلەسىن ءبىر ءۇيىر جىلقىعا باعالاپ، ارىنداي اپپاق جاۋلىعىنان ءسابيلى بولعانىن، كۇمبەزدەي كيمەشەگىنەن ءۇبىرلى-ءشۇبىرلى انا ەكەنىن تانيتىن ەدىك. شاپانىنا قاراپ ەل-جۇرتىن، اتاق-داڭقىن، كارى-جاسىن، رۋىن اجىراتۋشى ەدىك. ءتىپتى ەرلەردىڭ بوركىنە قاراپ قاي رۋدان ەكەنىن ايتۋعا بولاتىن. بۇل جەردە ماسەلە وتكەندى تولىعىمەن كوشىرىپ الۋ ەمەس، كەشەگىنىڭ بۇگىنگى جالعاستىعىن تابۋدا. سەبەبى، شىندىعىنا كەلگەندە نارىقتا ۇسىنىس جوق. ءوز بالاسىن ءوزى تىگىپ كيىندىرىپ، ءوزى تاربيەلەپ، ءوزى وقىتاتىنداي ۇلى ءداۋىردىڭ ۇل-قىزى اڭىزعا اينالعانى قاشان.

ءبىز بۇگىنگە ۇلتتىق بەدەرى بار، ۇلتتىق كيىمنىڭ قازىرگى زامانعا ساي نۇسقاسىن جاساپ،  وزگەنىڭ جىرتىعىنا جالتاڭداماي، وزگەنىڭ تىرتىعىمەن تالتاڭداماي-اق ءوز كيىمىمىزبەن وزگەنى تارتا الامىز. مەنىڭشە، ءبىزدىڭ كيىمنىڭ كيەسى الەم ارەناسىنان شىعىپ، الەمدى مويىنداتارى ءسوزسىز. قازىرگى ۇلتتىق كيىمنىڭ اتى بار دا، زاتى جوق.  ۇلتتىق كيىمدى مويىنداۋ - قازاقتى مويىنداۋ ەمەس پە! سوڭعى كەزدە «بوياۋشى بوياۋشى دەگەنگە ساقالىن بويايدىنىڭ» كەبىن كيەتىن كەزدەرىمىز كوبەيىپ كەتتى. ماسەلەن، شاپانىنىڭ سانىنان شاتاسقان اقىن-جازۋشىلار قانشاما؟  نەمەسە بازارداعى جىلتىراتىپ قوشقار ءمۇيىزدى جابىستىرا سالعان كيىمدەر ۇلتتى ۇيالتپاسا، ۇپايىن تۇگەندەمەس. ەندى بىردە ساحناعا شىققان ونەر جۇلدىزدارىنىڭ تۇرمىس قۇرماعانى دا، انا اتانعانى دا، اجەسى دە ساۋكەلە كيىپ شىعادى.  اباي اتامىز «ون سەگىزىنشى قارا سوزىندە»: «بىرەۋى اتىن، كيىمىن «ايران ىشەرىم» دەپ، سولاردىڭ ارقاسىندا سىپايى، جۇعىمدى جىگىت اتانباققا، وزىنەن ىلگەرىلەرگە ەلەۋلى بولىپ، ءوزى قاتارداعىنىڭ ءىشىن كۇيدىرىپ، وزىنەن كەيىنگىلەرگە «اتتەڭ، دۇنيە-اي، وسىلاردىڭ اتىنداي ات ءمىنىپ، كيىمىندەي كيىم كيگەننىڭ نە ارمانى بار ەكەن؟!» - دەيتۇعىن بولماققا ويلانباق.

كيىمنىڭ باستان-اياق ۇلتتىق ۇلگىدە بولۋى مىندەتتى ەمەس. تىم قۇرىعاندا، زاماناۋي ستيلدەگى ەلەمەنتتەر ۇيلەسىپ تۇرسا، ونىڭ ءوزى جاقسى. ەگەر مەن سىزبەن قازاقشا قاراپ، ورىسشا امانداسىپ، فرانتسۋزشا پىكىرلەسىپ، اعىلشىنشا ايتىسىپ، قىتايشا قوشتاسسام ، مەنى كىم دەر ەدىڭىز؟ مىنە، قىرىق قۇراۋ قاڭعىباس بولار ەدىم. ءدال قازىرگى جاستارىمىز بەن اقىلدى باستارىمىزدىڭ ۇستىندەگى ىلگەنى وسىنى كورسەتەدى. قازاقپىن دەگەن ءبىر بەلگىسى بولساشى... ونسىزدا كەرەكۋ قازاقتارىنىڭ «ۇلتتىق» دەگەن ءسوز ەستىسە ءىشى اۋىرىپ، باسى اينالادى. مۇندايدى ەستىمەگەن، كورمەگەن بولىپ شىعاتىندار قانشاما. الدىمەن ۇلتتىق كيىمدى استانا كيىنسە، كەيىننەن كەرەكۋدە اقىرىنداپ  ماسىگە تالاسار...

قازاقستاندىق كيىم ءوندىرىسىن دامىتۋدىڭ مەملەكەتتىك باعدارلاماسىن قابىلداۋ قاجەت. وندا ۇلتتىق كيىمدى، ۇلتتىق ناقىشتاعى كيىم ۇلگىلەرىن شىعاراتىن كاسىپورىندار اراسىندا بايقاۋ وتكىزىپ، تەندەر جاريالانسا، رەسپۋبليكالىق، وبلىستىق دەڭگەيدەگى مەملەكەتتىك بۇقارالىق اقپارات قۇرالدارى بايقاۋ جۇلدەگەرلەرىنىڭ ونىمدەرىن  تەگىن جارنامالاسا، مەكتەپ وقۋشىلارىنىڭ كيىم ۇلگىلەرىن كوشىرمەلەمەي، دايىن اسقا تىك قاسىق بولماي، زامانعا ساي قازاقى ەتىپ شىعۋىن مەملەكەت تاراپىنان قاتاڭ قاداعالاسا، بالكىم، ۇلتتىق كيىمنىڭ ۇپايى تۇگەندەلەر مە ەدى؟ ۇلت قالاۋلىلارى ۇلتتىق مۇرانى جوقتاتاپاي، تۇركمەن ەلىنىڭ تاجىريبەسىن ەلىمىزگە ەنگىزۋ كەرەك. ۇلتتىق كيىم -  ۇرپاق مۇراعاتىن ارقالاپ كەلەدى. ءبىز ونى بەرە الماي كەلەمىز، نە الا الماي كەلەمىز. بىزدە ءبارى بار، بىراق نارسە جەتىسپەيدى ول - ۇلتتىق نامىس!!!

پاۆلودار قالاسى.

«اباي-اقپارات»