“ۇلتتىق ءبىلىم” دەگەندە كوز الدىڭىزعا نە ەلەستەيدى؟

ال، “ۇلتتىق عىلىم” دەگەندە نە تۋرالى ويلاناسىز؟

ەگەر شەكسىز قيالىڭىز ىركىلىپ، اۋزىڭىزعا وڭدى ءسوز تۇسپەسە، مەنىڭ قيالىمنىڭ جەتكەن تۇسىن قاراڭىز. ءارى قاراي كۇلۋ، نە جىلاۋ ءوز شارۋاڭىز.

“قايتالاۋ – ءبىلىمنىڭ اناسى”. تەك كوشىرۋ ەمەس. تاياقتىڭ ەكى ۇشى بولاتىنى سەكىلدى ماسەلەنىڭ دۇرىس ءھام بۇرىس تۇستارى بار. تاياق تەك قوي قايىرۋ ءۇشىن كەرەك پە؟ ماسەلە ونىڭ قاي جەرىنەن ۇستاۋدا. جەرگە قادالعان بولىكتى قولعا ۇستاپ، تازا بولىگىن جەرگە تىعىپ لاستاۋدا ءبىز اقيقاتىن شاتاستىرىپ الدىق. مۇنى ۇققان كىسىگە عيبراتلى ءھام ماعريفاتتا ۇلكەن جول اشىپ، دۇنيەلىك بىلىمدە تەمىرقازىق بولماق.

قىتايلىق ءھام جاپوندىق ءبىلىم ءداستۇرى دەگەندە ءبىزدىڭ ويىمىزعا بىركەلكى ۇلگىدە كيىنگەن، سىپايىلىق پەن تارتىپكە شەكسىز مويىنسۇنعان، ۇستاز بەن شاكىرتتىڭ اراسىنداعى بەلگىلى ءبىر گارمونياعا نەگىزدەلگەن وقۋ ۇلگىسى ەلەستەيدى. مۇنداعى جۇيەنىڭ باستى ەرەكشەلىگى بارلىق پروتسەسس دزەنگە (ۇيلەسىمدىلىك) نەگىزدەلگەن.

اعىلشىندىق جانە امەريكاندىق ءبىلىم جۇيەسى وزىنە ءتان ەركىندىك پەن شىعارماشىلىققا نەگىزدەلگەن، وزىندىك ويىن اشىق بىلدىرەتىن وقىتۋ ءداستۇرى ەلەستەيدى. ال شىعىستىق نەمەسە مۇسىلماندىق داستۇردە ءبىلىم الۋدىڭ قاينار كوزى رەتىندە ءتۇبى دىنگە بارىپ تىرەلەتىن، بەلگىلى ءبىر شەكارالارمەن شەكتەلگەن، ودان ءارى اتتاپ وتۋگە تىيىم سالىنعان وقۋ جۇيەسىن كورۋگە بولادى.

مەن اتاعان وسى ەلدەر قازىر الەمدىك دامۋ بويىنشا نەشىنشى ورىندا تۇر؟ ەكونوميكا بولسىن، ساياسات، الەۋمەتتىك جاعداي، دەموكراتيا، ازاماتتىق قوعام، عىلىم مەن جاڭا تەحنولوگيا، قانداي سالانى الىپ قاراڭىز، بۇل ەلدەر ۇنەمى ءبىرىنشى ورىندا. بىزگە ۇناسىن مەيلى ۇناماسىن اقيقات شىندىق وسى. تولستويدى ەلۋىندە اقىلىنان الجاستىرعان ءولىم مەن ءومىر بولسا، مەنى ۇيىقىدان ايىرعان “ۇلتتىق ءبىلىم” ءھام “ۇلتتىق عىلىم” ماسەلەسى.

“قازاق عىلىمى” مەن “قازاق ءبىلىمى” دەگەندە كوز الدىمىزعا نە ەلەستەيدى؟ جاڭادان سالىنعان، بىراق ءستيلى نە اعىلشىندىق نەمەسە امەريكاندىق ساۋلەت ونەرى پىشىندە تۇرعىزىلعان عىلىم اكادەمياسى ما؟ بىلاي ەلەستەتىڭىزشى: سول اكادەميانىڭ قاق ماڭدايىندا جازىلعان “قازاق” ءسوزىن جانە ويۋ – ورنەكتى ءوشىرىپ تاستاڭىزشى. سوسىن كەز كەلگەن ادامدى اكەلىپ بۇل قاي ۇلتتىڭ  وقۋ ورداسى ەكەنىن سۇراڭىز. شەت ەلدىك تۇگىلى، ءوزىمىز تانىماي قالاتىنىمىزعا مەن ءباس تىگۋگە بارمىن.

ەگەر مەنىڭ بۇل سوزدەرىممەن كەلىسپەي، جالعاندىقتى بۇزىپ وتۋگە باتىلىڭىز بارماسا بۇل ماقالانى ءارى قاراي وقىماۋعا كەڭەس بەرەمىن. وسىنىڭ وزىندە ءسىز ءومىرىڭىزدىڭ 3 مينۋتىن بەكەرگە وتكىزدىڭىز. سەبەبى شىندىق ءبىز ويلاعاننان دا كۇشتىرەك.

جارايدى، بۇل عىلىم مەن ءبىلىم عوي دەلىك. ەندى كەز كەلگەن قالاداعى ويۋ مەن قازاقشا جازىلعان كوشە اتاۋىن ءوشىرىپ تاستاساڭىز قازاققا ءتان بەلگىنى تابا الاسىز با؟ قىتايعا بارساڭىز مىڭ كوشەنىڭ اتىن وزگەرتىپ ولارعا قازاق باتىرلارىنىڭ اتىن ءىلىپ تاستاساڭىزدا ءسىز ءوزىڭىزدى قىتايدا جۇرگەندەي سەزىنەسىز. مىنە، ءبىزدىڭ عىلىم مەن ءبىلىمنىڭ ايانىشتى جاعدايى وسىنداي. ءبىزدىڭ ەلدە كەرەمەت ماتەماتيكتەر تولىپ جاتىر، بىراق كومپيۋتەرگە پروگرامما جاسايتىن ماماندار جوق. ءبىزدىڭ سول ماتەماتيكتەرىمىزدى الەمدىك دەڭگەيدە اتاقتى Google, Apple كومپانيالارى جۇمىسقا شاقىرادى. بىزدە مىقتى فيزيكتەر مەن حيميكتەر دە جەتەدى، بىراق ولاردىڭ باسىن قوسىپ ءبىر يدەياعا جۇمىس جاساتاتىن، ەلدىڭ جاڭا تەحنولوگياسىن جاساپ شىعارۋدا ىسكە قوساتىن ادام جوق، ادام بولعانىمەن وعان مۇمكىندىك بەرەتىن جۇيە جوق.

ءبىزدىڭ عاسىر بىلىمدىلەر مەن اقىلماندار عاسىرى. ال ءبىز ءوز ءبىلىم كەڭىستىگىمىزدى ءالى كۇنگە قۇرا الماي كەلەمىز. بىزدە دامۋ بولمادى  دەپ ايتساق قاتە بولار. كسرو كەزىندە جاقسى بولسىن، جامان بولسىن عالىمدار ءبىر يدەياعا  توڭىرەگىندە جۇمىستاندى. اتتەگەن، ايى سول قارقىن ارتىنشا توقتاپ قالدى. سول عالىمدار 10 جىلدا اشقان جەتىستىگىن پوستكەڭىستىك ەلدەرى 30 جىل وتسە دە  جاساي الماي كەلەدى. تمد ەلدەرىنە ءتان كەرتارتپالىق بولىپ وتىرعان عىلىم مەن ءبىلىمنىڭ جايى تۇگەل ورتاق.

رەسەي دەگەندە قانداي ءبىلىم جۇيەسىن ەلەستەر ەدىڭىز؟ نە باتىستىق ەمەس، نە شىعىستىق ەمەس الەمدىك ستاندارتتى قايتالاۋشى جۇيە عانا.

عاسىر الىپتارى تەحنولوگيالار سوعىسىن باستاپ كەتكەندە ءبىزدىڭ بار ەرمەگىمىز سولاردىڭ جاساعان دۇنيەسىن كوشىرۋ (ەشقانداي جاڭالىق قوسپاستان قازاقشاعا اۋدارۋ), اسسا شەتەلدىك بەلدى جۋرنالعا اعىلشىن تىلىندە ماقالا جاريالاۋ. ءبىز ولاردان قالعان نارسەنى پايدالانىپ كەلەمىز، قالايشا ولاردان ارتىق نارسەنى ويلاپ تابا الماقپىز؟ ولارعا ءبىزدىڭ ءبىر – ەكى ماقالامىزدىڭ كەرەگى قانشا؟ ولاردا اقپارات اعىنى سۇمدىق. ءبىر جىلدىڭ كىتابى كەلەسى جىلعا جاراماي قالادى. بىزدەگىدەي مۇقاباسىن وزگەرتىپ تاستاپ، بۇرىنعى بوتقانى قايتا ۇسىنبايدى. ءبىز تاماعىمىز قارلىعىپ ءجۇرىپ جازعان ءبىر – ەكى ماقالانى كىم، قاي شەتەلدىك اڭدىپ وقيدى؟ ءبىز وزىمىزدە قولدانا الماي جاتقان، وزىمىزدە يگەرە الماي جاتقان دۇنيەمىزدى شەتەلگە تىقپالاعاندا قانداي ابىروي الماقپىز؟ عىلىمي دارەجە مەن اتاق پا؟ ەگەر راسىمەن ءسىزدىڭ اشقان جاڭالىعىڭىز كەرەمەت بولسا وندا ولار وزدەرى كەلىپ ساتىپ الادى نەمەسە ءبىر امالىن تاپسا دا ۇرلاپ الادى. جەر بەتىنە شىققان ءبىر ءتۇپ جۋسان قوزىنىڭ كوزىنە كورىنبەي قالۋى مۇمكىن بە؟ ءسىز ء“يا” دەسەڭىز عالامدىق زاڭدىلىقتى بۇزعانىڭىزدى حابارلاۋعا رۇقسات ەتىڭىز.  ماسەلە، شەتەلدى دامىتۋ ەمەس، ءوز ءبىلىمىمىزدى، ۇلتتىق ءبىلىمدى دامىتۋدا.

بىزدەگى ەرەكشە دەپ اتايتىن، ەڭ مىقتى دەپ اتايتىن ءبىلىم بولسىن، عىلىم نەمەسە الەۋمەتتىك كەز كەلگەن باعدارلاما وسىدان بىرنەشە جىل بۇرىن شەتەلدە جاسالىپ قويعان. شىندىق قاشاندا اششى كەلەدى، سوندىقتان ول ءسىزدىڭ جاراڭىزدىڭ بەتىنە تيگەندە ماۋجىراتىپ ۇيىقىعا سالمايدى. اشۋىڭىزدى كەلتىرىپ، ازاپتايدى. قالاي دەسەڭىز دە، قانداي رەنىش بىلدىرسەڭىز دە اقيقاتتان اتتاپ كەتە المايمىز. سەبەبى ءبىر يدەياعا بەرىلمەگەن جۇرەكتەر تولىق جالعىزدىقتا قارتايماق.

ۋنيۆەرسيتەت تەرريتورياسىنداعى تاس جولدى عانا الىڭىز. ونىڭ جارىلعان سىزىعى ءسىزدىڭ ءبىلىم ورداڭىزدىڭ جاعدايىنىڭ قانشالىقتى دەڭگەيدە ەكەنىن ءسىز سويلەمەسەڭىز دە، پرەزەنتاتسيا جاساماساڭىز دا سىرتتان كەلگەن ادامعا ءبارى ايقىن كورىنىپ تۇر. ءبىلىم – كىتاپتا، جاڭالىق – ومىردە.

“قازاقتى نە قۇتقارادى؟ جاھاندىق جۇتىلۋدان قالاي امان قالامىز؟” – دەگەن سۇراقتىڭ ءبىر عانا جاۋابى بار. ول –  ۇلتتىق ءبىلىم ءھام ۇلتتىق عىلىم. وزگەلەردەن كوش بويى وزىق تۇرامىز دەپ جارماسقانىمىزبەن، كولگە جەتپەي تاراۋ – تاراۋ بوپ قۇمعا ءسىڭىپ جوعالعان وزەننىڭ كەبىن كيەمىز.

ەگەر ءبىز وسى قارقىنىمىزبەن الەمدىك ستاندارتتاردان اسپاي، وزگەلەر جاساعان دۇنيەگە ءماز بولىپ، كوشىرە بەرسەك ءبىز ەشقاشان ءبىرىنشى بولا المايمىز. باقىلاۋدا ەسەپتى كوشىرىپ بەستىك العان وقۋشىنىڭ ۇرلىعى ءتۇبى اشىلادى. سوندا ءبىز، قازاقستان قانداي وقۋشى بولعانىمىز؟

“كوشىرگەن ادام ەشتەڭەنى جاڭادان جاساپ شىعا المايدى. ال جاڭا نارسە جاساۋعا قابىلەتسىز ادام ەشقاشان ءبىرىنشى بولا المايدى”.

وسى ءسوزدى قايتالاپ وقىپ شىعىڭىزشى...

ءوز بەتىنشە قيمىلداي الماعان جۇرتتى “قازاقستان - 2050”، “الەمنىڭ ەڭ دامىعان 50 ەلى”، “ماڭگىلىك ەل” سەكىلدى مىڭ باعدارلاما بولسا دا قۇتقارا المايدى. كوشىرۋ ارقىلى ءبىز تەك وزىمىزگە عانا قيانات جاساپ جاتىرمىز با؟ جوق!

ءبىز كوشىرۋ ارقىلى الەم عىلىمىنا ءبىر زيانىمىز، ءوز ەلىمىزگە ءبىر زيانىمىز ءتيىپ وتىر. وزگەنىڭ ءجۇرىپ وتكەن جولىمەن ءجۇرىپ، سوڭىنان ەرىپ ونىڭ تار تابان جولىن داڭعىلعا اينالدىرعانشا، اپپاق قاردى ومبىلاپ، ءوز ءىزىمىزدى سالىپ، ءوز جولىمىزدا ازاپ شەككەن مىڭ ەسە ارتىق. سوندا ءبىزدىڭ سوڭىمىزدان ەرگەن حالىقتار ءبىز ءجۇرىپ وتكەن تار تابان جولدى ۇلكەن داڭعىلعا اينالدىراتىن بولادى.

سىزگە، امەريكانىڭ قاشان قۇلايتىنىن ايتايىن با؟ ءبىز قاشان كوشىرۋدى قويامىز، سول كۇنى امەريكا قۇريدى.

رىسبەك رامازانۇلى، عالىم، جازۋشى

Abai.kz