كەيىنگى ۋاقىتتا ايتىس قايتادان تۇعىرعا قونىپ، ايتىسكەر اقىندار ماراپاتتالىپ، جەر-جەردە ايتىسكەر اقىندار مەكتەبى ۇيىمداستىرىلىپ جاتقانى كۇپتارلىق جاي. ياعني، ايتىس قايتىس بولىپ كەتكەن جوق، جان ءبىتىپ، قايتا ءتىرىلدى.

كەيىنگى ۋاقىتتا ايتىس قايتادان تۇعىرعا قونىپ، ايتىسكەر اقىندار ماراپاتتالىپ، جەر-جەردە ايتىسكەر اقىندار مەكتەبى ۇيىمداستىرىلىپ جاتقانى كۇپتارلىق جاي. ياعني، ايتىس قايتىس بولىپ كەتكەن جوق، جان ءبىتىپ، قايتا ءتىرىلدى.

مۇحتار اۋەزوۆ اباي تۋرالى جازعان زەرتتەۋىندە: «وسى كۇنگە شەيىن بىزدە ابايدىڭ ءسوز بايلىعىن تەكسەرگەن ەڭبەك جوق. بىراق، قازاقشاسىن وقىعان ادامنىڭ بارلىعىنا اباي ءتىلىنىڭ اسا ءبىر مول، باي ءتىل ەكەنىن تانۋ قيىن ەمەس... جانە شەشەندىكتىڭ ءوزى دە تاپقىرلىق پەن كەستەلى سوزدەن، كەلىسىمدى، ۇتىمدى ويلاردان قۇرىلعانى دا اقىندىقتىڭ ءبىر اعايىنى. اباي سول ۋاقىتتا دا اقىن... اقىندىعىن جانە مول قولدانعان، كۇندە سىنعا سالىپ، ءوز ونەرىن كۇندە بەزەپ وتىرعان اقىن. ونىسى جانە ءومىر قۇرىلىسىنا كۇنبە-كۇن، قولما-قول ۇشتاسىپ وتىرعان اقىندىق. ءبىر جاعىنان جۇيرىك شەشەن، اسەم، ۇشقىر ءسوزدىڭ اقىندىعى. ولەڭدى، سۋىرىپ سالما ايتىستى اباي ويىندا دا، شىندا دا كوپ قولدانىپ جۇرگەن. بىراق، ءوزىن اقىنمىن دەپ ساناماعان»، - دەيدى.
ءاليحان بوكەيحانوۆ اباي ءومىرى تۋرالى جازعان ماقالاسىندا: «بوزبالالىق جاسىنا قاراماستان اباي سول كەزدەگى قايراتكەرلەردىڭ اراسىنان كورنەكتى ورىن الىپ، ءبيدىڭ زامانىنىڭ وتكەنىنە قاراماستان، ونى ەل-جۇرت بي ەتىپ سايلادى. جيىرما جاسقا جەتكەندە اباي وت ءتىلدى شەشەن، حالىق ءومىرى مەن ادەت-سالتىن، قازاق دالاسىنداعى اتاقتى بيلەردىڭ ءار ءىستى شەشكەندەگى تورەلىكتەرىن جاقسى بىلەتىن ءدىلمار اتانادى. ءوزىنىڭ بىلۋگە قۇشتارلىعى مەن زەردەلىگى ارقاسىندا، قازاقتىڭ عۇلامالارىنىڭ حالىق اۋزىنداعى سوزدەرىن، ماقالدارىن، ەرتەگىلەرى مەن ناقىلدارىن مەڭگەرەدى. اباي بيلەردىڭ شارتتى تۇردە سايلانباي، تالانتىمەن باعالاناتىن ەسكى زاڭى كەزىندە ءومىر سۇرسە، ارتيستەر مەن جازۋشىلاردىڭ داڭقى سياقتى اتاقتى بي اتانار ەدى»،- دەپ جازعان بولاتىن.
اقىندار مەن بيلەر، شەشەندەر قوعام دامۋىندا گۋمانيستىك، مورالدىق-ەتيكالىق رول ويناعانىنا كۇمان كەلتىرۋگە بولمايدى. سوندىقتان دا اقىندىق جانە شەشەندىك ونەر قازاق حالقىنىڭ عاسىرلار بويى قالىپتاسقان، كونە جىلدار قويناۋىنان بۇگىنگى كۇنگە دەيىن جەتكەن حالىقتىڭ مادەني مۇراسى ەكەنىنە ەشكىم داۋلاسا قويماس.
سماعۇل سادۋاقاسوۆ كەزىندە «ترۋدوۆايا سيبير» جۋرنالىندا جارىق كورگەن «قازاق ادەبيەتى» دەپ اتالاتىن تاريحي-تالداۋ ماقالاسىندا: «سۋىرىپ سالما اقىن-جىرشىلار قولىنا دومبىرا الىپ، اۋىل-اۋىلدى ارالاپ، بايلاردىڭ ۇيىنە ءتۇسىپ، ۇلان-اسىر تويلارعا قاتىسىپ، ءان شىرقاپ، ماقتاۋ ولەڭ ايتاتىن. ەكى اقىن كەزدەسە قالسا، تابان اۋزىندا ايتىسا كەتىپ، ارقايسىسى ءوز رۋىن ماداقتايتىن. ايتىس ولاردىڭ بىرەۋى ارىپتەسىنىڭ دارىنىنا ءتانتى بولىپ جەڭىلگەنىن مويىنداعانشا سوزىلا بەرەر ەدى. ال باسىم تۇسكەن اقىننىڭ جەڭىسى ءوزىنىڭ عانا ەمەس، بۇكىل رۋىنىڭ مارتەبەسى سانالاتىن. دەمەك، ولار دا ورتا عاسىرلىق سەرى ساربازدار سياقتى. ايىرماشىلىعى، تەك بۇرىنعىلار قارۋمەن شايقاسسا، بۇلار سوزبەن سەمسەرلەسەدى. جەڭىلگەن ساربازدىڭ جەڭىسكەرگە ءتانتى بولاتىنى سياقتى جەڭىلگەن اقىنا دا باسىم دارىنعا باس ءيىپ قايتىپ، ونىڭ رۋى بۇرىنعىداي ەڭسەسىن اسقاق ۇستاپ جۇرە المايتىن»، - دەي كەلە، مال تاۋىپ، پايدا كورۋدى جات ساناعان اقىندار دا از بولماعانىن اتاپ كورسەتەدى.
احمەت بايتۇرسىنوۆ: «قازاقتا ايتىس ولەڭ كوپ. بىراق، بۇلار دا ەل ىشىندە جوعالىپ، سيرەپ بارادى. جازۋ جايىلعان سايىن ايتىس ولەڭ ازايىپ، قۇرۋعا بەت الىپ بارادى. ونىڭ دا ءبارىن جازىپ الىپ قالماسا، بۇل دا انايى ادەبيەتتىڭ وشەتىن، جوعالاتىن ءتۇرى»، - دەگەن.
قازىرگى ۋاقىتتا ءبىز ايتىس ونەرىنىڭ جازبا ادەبيەتپەن قاتار دامىپ كەلە جاتقانىنا كۋا بولىپ وتىرمىز. بالكىم، اقاڭ ايتقانداي، تۇبىندە ءوشىپ كەتۋى دە ىقتيمال. بىراق، ايتىستىڭ كەڭ قانات جايىپ، تامىرلانىپ كەتۋى سەبەبىنەن ول ءالى دە وركەندەۋ ۇستىندە. ءتىپتى ءبىراز ۋاقىت ءوشىپ كەتتى دەگەن ايتىس ونەرى تاۋەلسىز قازاق ەلىندە قايتا جانداندى. ءداستۇر جالعاستىعى ءالى دە ساباقتاسىپ جاتقانىن قازىرگى ايتىستاردان كورۋگە بولادى.
وسى ورايدا ورتاعا سالار ءبىر وي، عىلىمي اينالىسقا «اقىنعا» قوسا «ايتىسكەر» دەگەن ءسوز ەنگىزىلسە، وتە ورىندى بولعان بولار ەدى. ويتكەنى، ايتىس اقىندارى مەن پروفەسسيونال، ياعني جازبا اقىندار تۋرالى ەل ىشىندەگى ۇعىمدار ءارتۇرلى. ولاردىڭ ۇقساستىقتارىنان كورى ايىرماشىلىقتارى كوپ ەكەنىنە كوبىنەسە ءمان بەرىلمەيدى. سوندىقتان دا ابايدىڭ جانىنا جامبىلدى اپارىپ قويۋ، نەمەسە كەز كەلگەن كورنەكتى اقىننان قازاقستاننىڭ حالىق اقىنىن (بۇل جەردە اڭگىمە ايتىسكەر تۋرالى) بيىك قويۋ جاراسپايدى. ايتىسكەرلەر مەن اقىنداردىڭ قوعامدىق قايراتكەرلىگى تۋرالى ءسوز قوزعار بولساق، وندا ولاردىڭ ارقايسىسىنىڭ ەڭبەگىنە، جاساعان ىسىنە، بەدەلىنە قاراي باعا بەرىلۋى كەرەك. ال ءارى جازىپ، ءارى سۋىرىپ سالىپ ايتاتىن اقىنداردى اقىن ءارى ايتىسكەر دەپ قوسارلاپ اتاعان ورىندى سەكىلدى.
سوندىقتان دا قازاق حالقىنىڭ كەمەڭگەر پەرزەنتى، ۇلى اقىنى ابايدى كەيبىر زەرتتەۋشىلەر ول ولەڭدى سۋىرىپ-سالىپ تا ايتقان دەپ ابىرويىن اسپانداتقىسى كەلگەن نيەت بايقاتسا، ودان ابايدىڭ اقىندىعى اسىپ كەتەدى دەپ ايتا المايمىز.
ايتىسكەرلەر اراسىندا مىڭنان تۇلپار شىعىپ جۇرگەن ويلى اقىندار از ەمەس. مۇحامەدجان تازابەكوۆتىڭ «ۇياتسىز قىز يودسىز تۇز سەكىلدى»، ارمان بەرداليننىڭ «ەل بولدىق مۇنايى كوپ، قۇدايى جوق» سەكىلدى جولدارى قيىننان قيىسىپ تۇرعان جوق پا؟!
بىراق، ەكى اۋىز ءسوزدى ۇيقاستىرعانعا ءماز بولعان ايتىسكەرلەر كوبەيىپ كەتتى. نە سوزىندە ماعىنا جوق، نە ولەڭىندە ىرعاق جوق. سولاردىڭ كوپشىلىگى وزدەرىن پروفەسسيونال اقىنداردان ارتىق سانايتىنىن قايتەرسىڭ؟! ال ونداي اقىنداردىڭ كولىك ءمىنىپ، جۇلدە العانىنان نە قايىر؟
جالپى، اقىندار ەكىگە بولىنەدى. العاشقىلارى - بيلىكتى ماقتاعان، كۇشتىنى جاقتاعان ساراي اقىندارى. ەكىنشىلەرى - حالىق اقىندارى، ياعني ەلدىڭ ءسوزىن سويلەيتىن انىق اقىندار.
عافۋ اقىننىڭ جاس ادەبيەتشىلەردى باۋلۋداعى، ولارعا اقىل-كەڭەس بەرۋدەگى ۇستازدىق ەڭبەگىنىڭ ءوزى ءبىر توبە. اقىن مىنەزىندەگى ەرەكشە قاسيەت - ونىڭ تۋرا سويلەۋى، شىندىقتى شىڭعىرتىپ ايتۋى. حالىق اراسىنان شىقكان، حالىقتىڭ جان سىرىن ۇققان اقىن حالىق جازۋشىسى دەگەن اتاقتىڭ كەزىندە كورىنگەن كەك اتتىلارعا ۇلەستىرىلىپ كەتكەنىنە نارازى بولىپ:
«كوبەيدى حالىق ارتيست، حالىق اقىن،
ەستىگەن اتىنان دا جاڭىلاتىن.
قاجەت پە حالىق دەگەن سوزبەن ويناۋ
توڭعاندا تون سەكىلدى جامىلاتىن» -
دەپ اشىنا جازدى.
قوستانايدا وتكەن جىلى قازاق­ستاننىڭ حالىق اقىنى ءاسيا بەر­كەنوۆانىڭ الپىس جىلدىق مەرەيتويى قۇرمەتىنە ءدۇبىرلى ايتىس ءوتتى. ايتىسقا سۋساپ قالعان جۇرتشىلىقتىڭ كوپ جينالعانى سونداي، زالدا ينە شانشار ورىن بولمادى. ايتىستا شىندىقتى ەستيمىز دەگەن ەلدىڭ ءۇمىتى دە اقتالعانداي بولدى. ايتىستىڭ بەتاشارىندا ءاپ دەگەنەن ءسوز باستاعان اتىراۋلىق ايتىسكەر ءجانيبا قاراساەۆا: «راحمەت كۋلاگينداي باسشىڭىزعا، توي جاساعان ءاسياداي اقىن قىزعا» - دەگەن ماراپات ايتسا دا، قازاقستاننىڭ حالىق اقىنى اسەلحان قالىبەكوۆا ايتىسقا تۇسپەسە دە، ءوزىنىڭ ارناۋىندا وبلىس اكىمى تۋرالى «وسى ەلدىڭ بولسا بولدى تۋرا ءبيى» دەگەن بازىناسىن ايتىپ الىپ، «قازاقتىڭ قالاسىندا جۇرگەندەي بوپ، قۇشتارى اقىنداردىڭ قانار ما ەكەن؟» - دەگەن كۇدىگىن جاسىرمادى.
قوستانايلىق ايتىسكەر سالتانات وتەلباەۆا مەملەكەتتىك ءتىلدىڭ ءورىسىنىڭ تارىلىپ وتىرعانىن تىلگە تيەك قىلىپ، «بىلە بىلسەڭ، باسشىنىڭ بارلىعىنا ءبىر-بىردەن ءتىل بىلەتىن ءتىلماش كەرەك» - دەپ ورىندى سىنادى. ارقالىق قالاسىندا تۇراتىن ايتىسكەر ايبەك قاليەۆ: «تورەمىز وزگە ۇلتتان بولعاننان سوڭ، ءوز ۇلتىن توبەمىزگە تورە قىپ تۇر» - دەي كەلىپ:
ورىستان كورمەگەندى بىزدەن كورىپ،
پۋشكين دە بار قۇرمەتكە بولەنىپ تۇر،
شوقاننان كورى ءبىزدىڭ باسشىلارعا
ناپولەون مەن چاپلين كەرەگىپ تۇر.
كوشەلەر قالاي عانا كوگەرەدى،
اكىمنىڭ كوزى عانا كوگەرىپ تۇر» - دەپ ماقتامەن باۋىزداپ، بۇعان دەيىن دە حالىققا بەلگىلى بولىپ كەلگەن جايلاردى اقىندىق شابىتىمەن ورنەكتەدى. ءسوز رەتى كەلگەندە «ايتپەسە، ەگىن ەككەن بارلىق جەرىڭ «يۆولگا» دەگەن حولدينگ - الىپتىكى. ايتەۋىر، مەن بىلەتىن قوستانايدا ءاسيا اپام عانا حالىقتىكى» - دەپ كوسىلدى.
قىزىلوردادان كەلگەن ايتىسكەر مۇحتار نيازوۆپەن ايتىسقان ايبەك قاليەۆ جابىلىپ قالعان تورعاي وبلىسىنا بايلانىستى ۇكىمەتتتى سىناپ، مۇحتارعا: «تورعايدان قىز الام دەپ، الماي كەتكەن، سەن-داعى ۇكىمەتتىڭ باجاسىسىڭ» - دەسە، مۇحتار دا قاراپ قالماي: «ۇكىمەت ەگەر مەنىڭ باجام بولسا، باجاعا قاراعاندا باعىم باسىم» - دەپ تابان اۋزىندا تاۋىپ ايتىپ، از سوزگە كوپ ماعىنا سيعىزىپ، كوپشىلىكتىڭ ىقىلاسىنا بولەندى. قوستانايلىق ءالفيا ورمانشينامەن ايتىسقان وسكەمەندىك ايتىسكەر اقىن، التايدىڭ اقيىعى اتانعان سەرىك قۇسانباەۆ ادەمى ازىلمەن ايتىسا وتىرىپ، شاباقتاردى شورتانداي جۇتىپ جاتقان سىبايلاس جەمقورلىقتى دا تۇيرەپ ءوتتى. ايتىس قورىتىندىسىندا سەرىك قۇسانباەۆ باس جۇلدەنى جەڭىپ السا، باسقا اقىندار ارناۋلى سىيلىقتارمەن ماراپاتتالدى.
بەلگىلى قوعام قايراتكەرى، قر پارلامەنتىنىڭ ەكى مارتە ەكس-دەپۋتاتى ىسقاق ەسىركەپوۆ: «اقىندار شىندىقتى جاقسى ايتتى. بىراق، ونى جوعارعى جاقتا ەستىپ جاتقان قۇلاق جوق. قوستانايداعى «قازاق» دەپ اتالاتىن لاس كوشە قازاققا قورلىق ەكەنى بۇعان دەيىن دە ايتىلعان. قالالىق كىتاپحانا وستروۆسكيدىڭ، وبلىستىق كىتاپحانا تولستويدىڭ، بالالار كىتاپحاناسى پۋشكيننىڭ ەسىمىمەن اتالادى. سوندا قوستانايدا قازاق اقىن-جازۋشىلارى تۋماعان با؟ مۇلدە ولاي ەمەس قوي. قالالىق كىتاپحاناعا ارقانىڭ تاقتاق اقىنى نۇرجان ناۋشابايۇلىنىڭ ەسىمىن بەرۋ جانە ياروسلاۆ گاشەك كوشەسىن قازاقتىڭ تۇڭعىش جوعارعى ءبىلىمدى دارىگەرلەرىنىڭ ءبىرى، ۇلى اعارتۋشى ىبىراي التىنساريندى ەمدەگەن مۇحامەدجان قاراباەۆ ەسىمىمەن اۋىستىرۋ تۋرالى ۇسىنىستار اياقسىز قالدى. قالاداعى جينالىستىڭ بارلىعى دا ورىس تىلىندە وتەدى. كوشەدەگى دۇكەندەر مەن ءدامحانالار اتاۋلارىنىڭ دا كوبى ورىسشا. قوستاناي كەيىنگى ۋاقىتتا شىنىندا دا ورىس قالاسىنا ۇقساپ بارادى» - دەيدى.
راسىندا دا، ايتىستا شىندىق ايتىلىپ جاتسا، ودان ءتيىستى قورىتىندى شىعارىلىپ جاتسا، سوندا عانا ايتقان ءسوز اتقان وقتاي دالاعا كەتپەس ەدى.
قازاقتىڭ ۇلى عالىمى شوقان ايتىس اقىندارى تۋرالى: «كايساتسكي يمپروۆيزاتور نە سوەدينياەت ۆ سەبە ناشيح پونياتي و پوەتە. ون، نەسموتريا نا سۆوە داروۆانيە، نە سموتريت نا نەگو كاك نا دوستوينستۆو، كوتورىم ۆوزۆىشاەتسيا پرەۆىشە ساميح سۋلتانوۆ، ناپروتيۆ، سموتريت كاك رەمەسلو، داننوە ەمۋ دليا دوبىۆانيا پوداركوۆ»، - دەيدى. ۇلى ابايدىڭ: «قوبىز بەن دومبىرا الىپ توپتا سارناپ، ماقتاۋ ولەڭ ايتىپتى اركىمگە ارناپ، ءار ەلدەن ولەڭمەنەن قايىر تىلەپ، كەتىرگەن ءسوز قادىرىن جۇرتتى شارلاپ» - دەگەنى دە عالىم ويىمەن ساباقتاس. ەستىگەندە قول سوعىپ، ايتىس ءبىتىپ، توي تارقاعاننان كەيىن قۇلاعىندا ءبىر اۋىز ءسوزى دە قالمايتىن ايتىسكەرلەردى قازىر دە كورىپ ءجۇرمىز.
توقسان اۋىز ءسوزدىڭ توبىقتاي ءتۇيىنىن ايتاتىن بولساق، جازبا اقىندارعا مەملەكەت تاراپىنان قالاماقى الاتىن، كىتاپتارىن شىعاراتىن جاعداي تۋعىزىلۋى كەرەك تە، ايتىسكەرلەر ونەرىنە تالعاممەن جانە بيىك تالاپپەن قاراۋ كەرەك. ايتىسكەرلەرگە باعالى سىيلىقتار تاپسىرىلىپ، جازبا اقىندارعا جىر ءمۇشايرالارىندا جەڭىل-جەلپى جۇلدەلەر بەرىلۋى دە ناعىز اقىندارعا قيانات.

«جاس قازاق ءۇنى» گازەتى