قىتايدا 150 ميلليون جۇمىسسىز بار. ولار بىزگە كەلسە نە بولماق؟!
قر پارلامەنتى سەناتىنىڭ توراعاسى ق.توقاەۆتىڭ
سەنات دەپۋتاتتارىنىڭ نازارىنا
قولدانىستاعى «جەر كودەكسىنىڭ» 24-بابىندا اۋىل شارۋاشىلىعى ماقساتىنداعى جەر ۋچاسكەلەرىن شەتەلدىكتەرگە جيىرما بەس جىلعا جالعا بەرۋ قاراستىرىلعان. الايدا پرەزيدەنتىنىڭ جارلىعى بويىنشا 5 جىلعا موراتوري جاريالاندى.
بۇل باپتىڭ زاڭدىق كۇشىن مۇلدە جويماساق، ياعني جەردى شەتەلگە بەرۋ نورماسى ساقتالىپ قالسا، تەك 2021 جىلدىڭ 31 جەلتوقسانىنان كەيىن ەلىمىزگە ەڭ الدىمەن ۇلى قىتاي ازاماتتارى اعىلىپ كەلەدى. ونىڭ باستى سەبەبى شەكارالاس ەل جانە ەڭبەك كۇشى جەتىسپەۋ پروبلەماسى. سونىمەن قاتار، قحر بالا تۋ ساياساتىندا قاتاڭ تىيىم بولۋى.
ول جاقتا 150 ميلليوننان استام ادام جۇمىسسىز ەكەن. قىتاي ۇكىمەتى قابىلداعان «باتىستى يگەرۋ» باعدارلاماسىندا وسى جۇمىسسىزدار قازاقستان رىنوگىن يگەرۋگە جۇمىلدىرىلماقشى. ولاردىڭ استىرتىن ساياساتى -
سوعىسپاي جاۋلاپ الۋ. ال قارا قىتاي قاپتاسا ۇلتتىق قاۋىپسىزدىگىمىزگە، تاۋەلسىزدىگىمىزگە، ەكولوگيامىز بەن ۇلتتىق گەنىمىزگە قاۋىپ تونەدى.
1.گەوساياسي جاعىنان قاتەلىك
تاريحتان بەلگىلى، سسسر مەن قىتاي ەلى اراسىنداعى قارۋلى قاقتىعىس 2 ناۋرىز 1969 جىلى قيىر شىعىستاعى دامانسك ارالىنداعى جانە 1969 جىلى 13 تامىزدا قازاقستاننىڭ جالاڭاشكول دەگەن جەرىندە بولعان ەدى. بۇل قارۋلى قاقتىعىستى ۇمىتپاۋىمىز كەرەك جانە وسى وقيعا بىزگە ۇلكەن ساباق بولۋى ءتيىس. 25 جىلدان كەيىن شىقپايمىن دەپ ءۇشىن كۇش كورسەتۋ ابدەن مۇمكىن. ول كەزدە قازاقستاننىڭ قاۋىپسىزدىگىنە ەشكىم كەپىل بەرە المايدى. ال ءبىزدىڭ قارۋلى كۇشىمىزدىڭ الەۋەتى تومەن جانە اسكەر سانى از - بارلىعى 74 مىڭ سارباز، ال قىتاي حالىق رەسپۋبليكاسىندا اسكەر سانى - 2 ملن. 500 مىڭداي ەكەنىن ۇمىتپايىق!
وزگە دامىعان ەلدەردە جەردى جالعا بەرۋ تاجىريبەسى بار ەكەنىن جاقسى بىلەمىز. بىراق ولاردا زاڭ حالىق مۇددەسىنە نەگىزدەلگەن جانە بىزدەر سەكىلدى قازبا بايلىق جوق. ول ەلدەردە شەتەلدىكتەرگە قويىلاتىن تالاپتار وتە جوعارى جانە جەرگىلىكتى حالىقتىڭ مۇددەسى ءۇشىن زاڭ جۇزىندە ءبارىن ورىنداتادى. سىبايلاستىق-جەمقورلىق جايلاعان ەلىمىزدە جەردى جالعا بەرۋ تۋرالى ءسوز مۇلدە قوزعاۋعا بولمايدى. ەلىمىزدە جەردى جالعا العان شەتەلدىكتەر ابدەن قىزىعىن كورىپ، كەتكىسى كەلمەگەسىن، بىرىگە وتىرىپ، قوماقتى قارجىلارى ارقىلى سان قۇبىلىپ وزگەرىپ وتىراتىن زاڭداردى وزگەرتۋگە ىقپال ەتىپ، ول جەرلەردى بىرىكتىرىپ ماڭگى ساتىپ الىپ، ءۇي ىشىنەن ءۇي تىگۋلەرى مۇمكىن. وعان تاريحتاعى جاعداي دالەل. بۇرىنعى پالەستينا جەرىنىڭ 56%-ى (14 مىڭ كم2) شەتەلدىكتەرگە بەرىلىپ، 1948 جىلعى جەر داۋىنا (ساتىلۋىنا جانە جالعا بەرىلۋىنە) بايلانىستى اياق استى 1948 جىلى يزرايل مەملەكەتى قۇرىلگانىن تاريحتان جاقسى بىلەمىز.
2.تاۋەلسىزدىگىمىزدىڭ ىشتەي شايقالۋىنا اپارۋى ىقتيمال
ەلىمىزگە كەلگەن شەتەلدىكتەر مەملەكەتىمىزدىڭ ءالسىز زاڭدارىنا مۇلدە باعىنبايتىنىن كورىپ ءجۇرمىز. ينۆەستيتسيا اعىنى ارقىلى ەلىمىزدە تايراڭداپ جۇرگەن شەتەلدىكتەردىڭ (تۇرىك، اراب، يندۋس، ت.ب.) جەرگىلىكتى حالىققا جازىقسىز ءتيىسىپ باسىنۋلارى جانە قىزدارىمىز بەن قارىنداستارىمىزعا قىرعيداي تيۋلەرى وسى سوزىمە دالەل. باس قالامىز استاناداعى «ابۋ-دالي پلازا» كەشەنىندەگى كيكىلجىڭنىڭ سوڭى ۇلكەن قاقتىعىسقا ۇلاسىپ كەتۋگە قالعانى بيلىك باسىندا وتىرعاندارعا ساباق بولۋى ءتيىس. ال، اقتوبە قالاسىندا قىتاي ەلىنىڭ ءبىر ازاماتىنا 10 شاقتى پوليتسيا قىزمەتكەرى كۇشتەرى جەتپەگەن ۆيدەودان كورگەنبىز. ءبىر قىتاي ازاماتىنا كۇشى جەتپەسە، ولار جەرىمىزدى 25 جىلعا جالعا الىپ، جۇز مىڭداعان قىتايلىقتار كەلگەندە نە بولاتىنى ايتپاسا دا تۇسىنىكتى. ينۆەستيتسيا قۇيىپ وتىرعان شەتەلدىكتەردىڭ زاڭسىز ارەكەتتەرىن قاداعالاۋعا قاۋقارىمىز جەتپەي وتىر. سول سەبەپتى، ولار تالتاڭداپ وزدەرىنىڭ وتانداستارىن جاقسى، جەڭىل جۇمىسقا تارتىپ، ال اقشاسى از، اۋىر جۇمىسقا جەرگىلىكتى حالىقتى تارتىپ وتىرعانىن بىلەمىز. شەتەلدىكتەر جەردى جالعا السا ەلىمىزگە وتىرىك تۋريستەر مەن جالعان جوعارى قاجەتتى ماماندار اعىلاتىنى ءسوزسىز. كۋباعا كەزىندە ساربازدار جۇمىسشى بولىپ اعىلعانىن ۇمىتپاڭىزدار.
3.الەۋمەتتىك تەڭسىزدىك قالىپتاسادى
قازاقستان رەسەيگە «بايقوڭىر» عارىش ايلاعىن 2050 جىلعا دەيىن جالعا بەردى. ودان نە ۇتتىق؟ ۇتقانىمىزدان ۇتىلعانىمىز كوپ بولدى. مۇمكىن مەملەكەتتىك قازىناعا قوماقتى قارجى قۇيىلعان شىعار. الايدا ونىڭ يگىلىگىن حالىق كورمەسە، ول ماتەريالدىق قۇندىلىقتىڭ قۇنى ءبىر تيىن. ەسەسىنە، بايقوڭىردا ۇلتتىق مۇددەمىز بەن انا ءتىلىمىز تاپتالىپ، رۋحاني قۇندىلىقتارىمىز ەزىلىپ جاتىر. كورشى ەلدىڭ زاڭى ءجۇرىپ، ۇستەمدىگى ورناپ، ال قاراكوز بالالارىمىز سولاردىڭ تاريحى مەن مادەنيەتىن وقىسا، جەرگىلىكتى حالىق تۇرمىستىق جاعدايىن ويلاۋدىڭ ءوزى قورقىنىشتى. امالسىزدان وزگە ەلدىڭ ازاماتتىعىن الۋعا ءماجبۇر بولىپ وتىرعانى اششى بولسا دا شىندىق. ەگەر جەرىمىز شەتەلدىكتەرگە بەرىلسە، ەلىمىزگە كەلگەن شەتەلدىكتەردىڭ بارلىعى بايقوڭىرداعى جاعدايداي اركىم ءوز ۇستەمدىگىن ورناتىپ، ءوز زاڭدارىن جۇرگىزەتىنى ءسوزسىز. ودان سوڭ، كەلىمسەكتەر ۇلتتىق رۋحاني قۇندىلىعىمىزدى تاپتاپ، مەملەكەت قۇراۋشى- قازاق حالقىنىڭ نامىسىنا تيىسە بەرسە، الەۋمەتتىك تەڭسىزدىكتەن ورناۋىنان جانە شەتەلدىكتەردىڭ ۇستەمدىك جۇرگىزۋىنەن ونى ارتى ۇلكەن قاقتىعىستارعا ۇلاسىپ، تاۋەلسىزدىگىمىزدىڭ شايقالۋىنا سوقتىرۋ مۇمكىن.
4.ەكونوميكالىق قاۋىپسىزدىك
اۋكتسيوندار مەن كونكۋرستار جەمقورلىققا جول اشىپ بەرەدى. ساۋدا-ساتتىقتى ۇيىمداستىرۋ اشىق ءارى ءادىل وتەدى دەگەنگە كۇدىگىمىز باسىم. جەمقورلىق جايلاعان، زاڭى ءالسىز قوعامدا شەتەلدىكتەر اۋكتسيون مەن كونكۋرستاردى ۇيىمداستىرۋشىلار مەن ۋاكىلەتتى ورگانداردىڭ لاۋازىمدى تۇلعالارىن جانە مەملەكەتتىك مەكەمەلەر باسشىلارى مەن قاداعالاۋ ورگاندارىنىڭ قىزمەتكەرلەرىن جانە اراندارى اشىلعان، قارا باستارىن عانا ويلاعان جانە اكىم -قارارلاردى وڭايلىقپەن ساتىپ الا الادى.
5.ەكولوگيالىق قاۋىپسىزدىك.
جەردى جالعا العان قىتايلىقتار ءونىمدى كوبىرەك الۋ ءۇشىن حيميكاتتاردى بەلسەندى پايدالاناتىنىن بىلەمىز. ونىڭ ارتى جەردىڭ جانە ەكولوگيانىڭ بۇلىنۋىنە، وسىمدىك شارۋاشىلىعىنىڭ قۇرۋىنا اپارىپ سوقتىرادى. ال جەردى پايدالانۋىن قاداعالايمىز دەۋ بەكەر ءسوز. قاداعالاۋ ورگاندارىن وڭايلىقپەن ساتىپ الادى.
6.ۇلتتىق –رۋحاني كودىمىز جويىلىپ، قانىمىز بۇزىلادى
1980 جىلى ماسكەۋ وليمپياداسىنان (81 ەلدەن 6475 سپورتشى قاتىسقان) كەيىن جانە 1985 جىلى XII بۇكىلالەمدىك جاستار مەن ستۋدەنتتەر فەستيۆالىنەن (157 ەلدەن 26 مىڭ ادام قاتىسقان) كەيىن ماسكەۋ قالاسىندا تۇراتىن قىز-كەلىنشەكتەردىڭ شەتەلدەردىكتەردەن اياقتارى اۋىر بولىپ، بوسانعاندارى، ابورت جاساتقاندارى، ءتىپتى ستۋدەنت قىزدارعا وزدەرىنىڭ «گەنەتيكالىق اقپاراتىن» سالىپ كەتكەندىگى تۋرالى كوپتەگەن دەرەكتەردى كەزدەستىرۋگە بولادى. ايتايىن دەگەنىم، «سانانى تۇرمىس بيلەيدى» دەمەكشى، الەۋمەتتىك تۇرمىستارى ناشار، جۇمىسسىز قاڭعىپ جۇرگەن قازاقتىڭ قاراكوز قىزدارى مەن كەلىنشەكتەرى كۇن كورىستەرى ءۇشىن شەتەلدىكتەرگە جالدانىپ، ولارعا مازاق بولۋعا ءماجبۇر بولادى. ال ونىڭ ارتى اسسيميلياتسياعا ۇلاسادى، ياعني 25 جىل ىشىندە كەلەتىن ميلليونداعان قىتايلار مەن شەتەلدىكتەرگە بىرتىندەپ ءسىڭىپ، ۇلتىمىز جۇتىلىپ كەتەدى.
كەيبىر ارسىز قىزدارىمىز بەن قارىنداستارىمىز شەتەلدىكتەردىڭ اقشاسى مەن بايلىعىنا بۋلىعىپ، «مىنە شەتەلدىك جىگىتتەر كەرەمەت، بارلىق جاعدايىمىزدى جاساۋدا» دەپ، ارانداتۋ ارقىلى قازاق جىگىتتەرىنىڭ نامىستارىنا تيۋلەرى مۇمكىن (قازىردىڭ وزىندە سولاي جاساپ جاتىر). ال، بۇل سوزدەر وزدەرى اربا سۇيرەپ، قىس بويى قۇرىلىستا ءجۇرىپ، كۇندەرىن ازەر كورىپ، باسپاناسىز قاڭعىپ جۇرگەن قازاق جىگىتتەرىنىڭ نامىستارىنا قاتتى ءتيىپ، ونىڭ ارتى شەتەلدىكتەردى ۇرىپ-سوعىپ، ۇلكەن قاقتىعىس پەن كيكىلجىڭگە سوقتىرتاتىنىن ۇمىتپاۋىمىز كەرەك.
ءتۇيىن: پارلامەنتتىڭ سەنات پەن ءماجىلىس دەپۋتاتتارى جانە ۇكىمەت مۇشەلەرى ۇلت بولاشاعىن، ۇرپاق تاعدىرىن، مەملەكەت قاۋىپسىزدىگىن ويلاسا، جەردى شەتەلدىكتەرگە ساتۋعا دا، جالعا دا بەرگىزبەۋى ءتيىس. «قىزدىڭ ارىن قورعاعان ۇلتتىڭ بولاشاعى زور بولادى» - دەپ اتا-بابامىز وسيەت ەتكەن. قىزدىڭ ارىن قورعاۋ ءاربىر قازاق بالاسىنىڭ قاسيەتتى بورىشى، اتا-بابا اماناتى. ءاربىر قازاق قىزى ءبىزدىڭ اپكە-قارىنداسىمىز. سول سەبەپتى، جوعارىدا كەلتىرگەن قاۋىپ-قاتەردىڭ الدىن الۋ ءۇشىن «جەر كودەكسىن» ۇلت مۇددەسىنە سايكەس قايتا قاراپ، جەرىمىزدى شەتەلدىكتەرگە ساتۋعا جانە جالعا بەرۋگە قاتاڭ تىيىم سالۋىمىز قاجەت. ۇلتتىق-رۋحاني كودىمىز جويىلىپ، ۇلتتىق مادەنيەت ساقتالماسا، ەشقانداي جاڭعىرۋ بولمايدى.
تالعات قاتاۋوۆ
ورال قالاسى
Abai.kz
