ەركەبۇلان ءالىمحانۇلى. تۇرىك ءدىني اعىمدارى تۋرالى نە بىلەمىز؟
قازاقستاندا اراب ءدىني اعىمى ۋاحابشىلار تۋرالى كوپ ايتىلىپ تا جازىلىپ تا ءجۇر. بىراق ولاردىڭ يسلام الەمىندەگى باستى باسەكەلەسى تۇرىك تاريكاتتارى مەن جاماعاتتارى تۋرالى مالىمەتتەر وتە از. سوندىقتان تۇركيادان كەلگەن ءدىني اعىمدارعا توقتالا كەتۋدى ءجون كوردىك.
1923 جىلى مۇستافا كەمال اتاتۇرىك تۇركيا رەسپۋبليكاسىن جاريالادى. اتاتۇرىك، وسمان يمپەرياسىنىڭ دامىماي قالۋ سەبەبىن شىعىسىتىق داستۇرمەن جانە دىنمەن بايلانىستىردى. سوندىقتان جاڭا قۇرىلعان مەملەكەتتىڭ زايىرلى بولۋىن جانە دامىعان باتىس مەملەكەتتەرىنەن ۇلگى الىپ ولارمەن تىعىز بايلانىس قۇرۋىن قالادى. ءدىن مەملەكەتتەن ءبولىنىپ، ءدىندارلاردىڭ مەملەكەت ىستەرىنە ارالاسۋىن شەكتەدى. اتاتۇرىكتەن كەيىن مەملەكەت باسشىلىعىنا كەلگەن يسمەت ءينونۇ، بۇل رەفورمانى ودان ارى قاراي تەرەڭدەتتى. وسى كەزەڭدە دىنگە قاتىستى تومەندنگىدەي ۇلكەن شەشىمدەر قابىلداندى:
- قۇراندى وقىتۋعا تيىم سالىندى;
- مەملەكەت استاناسى انكاراعا ورامال تاققان قىز-كەلىنشەكتەردىڭ كىرۋى شەكتەلدى;
- ازان-تۇرىكشە ايتىلاتىن بولدى تب.
جوعارىداعى ۇكىمگە باعىنعىسى كەلمەگەن ءدىن قايراتكەرلەرى قۋدالاندى. مۇنداي ساياساتتان كەيىن بىرنەشە عاسىر بويى ەڭ ۇلكەن تاريكاتتار بولىپ كەلگەن ءدىني اعىمداردىڭ كوبى جويىلدى نەمەسە جويىلۋعا شاق قالدى.
مەملەكەتتىڭ بۇل ساياساتىنا قاراماي جاسىرىن ءجۇرىپ نەمەسە استىرتىن حالىققا ءدىندى تۇسىندىرۋمەن، وقىتۋمەن اينالىسقان تۇلعالار بولدى. وسى تۇلعالاردىڭ سوڭىنان ەرۋشىلەر تۇركيادا جاڭا جاماعاتتاردىڭ نەگىزىن قالادى.
قازاقستاندا اراب ءدىني اعىمى ۋاحابشىلار تۋرالى كوپ ايتىلىپ تا جازىلىپ تا ءجۇر. بىراق ولاردىڭ يسلام الەمىندەگى باستى باسەكەلەسى تۇرىك تاريكاتتارى مەن جاماعاتتارى تۋرالى مالىمەتتەر وتە از. سوندىقتان تۇركيادان كەلگەن ءدىني اعىمدارعا توقتالا كەتۋدى ءجون كوردىك.
1923 جىلى مۇستافا كەمال اتاتۇرىك تۇركيا رەسپۋبليكاسىن جاريالادى. اتاتۇرىك، وسمان يمپەرياسىنىڭ دامىماي قالۋ سەبەبىن شىعىسىتىق داستۇرمەن جانە دىنمەن بايلانىستىردى. سوندىقتان جاڭا قۇرىلعان مەملەكەتتىڭ زايىرلى بولۋىن جانە دامىعان باتىس مەملەكەتتەرىنەن ۇلگى الىپ ولارمەن تىعىز بايلانىس قۇرۋىن قالادى. ءدىن مەملەكەتتەن ءبولىنىپ، ءدىندارلاردىڭ مەملەكەت ىستەرىنە ارالاسۋىن شەكتەدى. اتاتۇرىكتەن كەيىن مەملەكەت باسشىلىعىنا كەلگەن يسمەت ءينونۇ، بۇل رەفورمانى ودان ارى قاراي تەرەڭدەتتى. وسى كەزەڭدە دىنگە قاتىستى تومەندنگىدەي ۇلكەن شەشىمدەر قابىلداندى:
- قۇراندى وقىتۋعا تيىم سالىندى;
- مەملەكەت استاناسى انكاراعا ورامال تاققان قىز-كەلىنشەكتەردىڭ كىرۋى شەكتەلدى;
- ازان-تۇرىكشە ايتىلاتىن بولدى تب.
جوعارىداعى ۇكىمگە باعىنعىسى كەلمەگەن ءدىن قايراتكەرلەرى قۋدالاندى. مۇنداي ساياساتتان كەيىن بىرنەشە عاسىر بويى ەڭ ۇلكەن تاريكاتتار بولىپ كەلگەن ءدىني اعىمداردىڭ كوبى جويىلدى نەمەسە جويىلۋعا شاق قالدى.
مەملەكەتتىڭ بۇل ساياساتىنا قاراماي جاسىرىن ءجۇرىپ نەمەسە استىرتىن حالىققا ءدىندى تۇسىندىرۋمەن، وقىتۋمەن اينالىسقان تۇلعالار بولدى. وسى تۇلعالاردىڭ سوڭىنان ەرۋشىلەر تۇركيادا جاڭا جاماعاتتاردىڭ نەگىزىن قالادى.
بۇگىنگى كۇنى تۇركيادا ەڭ كەڭ تارالعان جاماعات سايد نۇر سەيتتىڭ جولىن ۇستاۋشىلار. جاماعاتتىڭ نەگىزىن قالاعان سايد نۇر سەيت (1878-1960) «ريسالە-ي نۇر» (نۇردان حاتتار) كىتاپتار جيناعىنىڭ اۆتورى. وسى جيناقتى نەگىزگە الا وتىرىپ جۇمىس جاسايتىن بۇل جاماعات بىلايعى قاۋىمعا «نۇرشىلار» اتىمەن تانىمال. بۇل جاماعاتتى ۇستاۋشىلار قازىرگى تاڭدا الەمنىڭ كوپتەگەن ەلدەرىنە جايىلىپ ۇلگەردى. دەگەنمەن جاماعات ءوز ىشىندە بىرنەشە تارماقتارعا ايىرىلعان. بۇل تارماقتاردىڭ سانى ونشاقتى بولىپ تابىلادى. بۇل تارماقتاردىڭ ىشىندە ەڭ تانىمالى جانە كەڭ اۋقىمدا جۇمىس جاساپ جاتقانى مۇحاممەد فەتحۋللاح گۇلەن جەتەكشىلىگىندەگى توپ. مۇسىلمان الەمىنىڭ ارتتا قالۋ سەبەبى ءبىلىم مەن عىلىمدا كەنجەلەپ قالۋىندا دەپ تۇسىنەتىن گۇلەن توبى ءبىلىم سالاسىندا جۇرگىزگەن جۇمىستارىمەن تانىمال. وزدەرىنىڭ قىزمەتى جۇرگەن بارلىق ەلدە ءبىلىم وردالارىن اشۋدا، جاماعاتتىڭ جۇمىسىن سولار ارقىلى جۇرگىزۋدە. قازاقستانداعى قازاق-تۇرىك ليتسەيلەرى دە وسى جاماعاتتىڭ ءبىلىم وشاقتارى بولىپ تابىلادى. الەمنىڭ جۇزدەن استام ەلدەرىندە مەكتەپتەر اشقان بۇل جاماعات جىلدا تۇركيادا ءداستۇرلى «تۇرىك ءتىلى وليمپيادالارىن» وتكىزەدى.
پانتۇركيزمدى جانە ءپانيسلاميزمدى ۋاعىزدايدى دەپ نۇر جاماعاتى رەسەي فەدەراتسياسىندا تيىم سالىنعان. سونداي-اق وزبەكستان بيلىگى دە بۇل جاماعاتقا قىرىن قارايدى.
قىزمەتى مەن تارالۋ اۋقىمى جاعىنان نۇرشىلارمەن باسەكەلەسە الاتىن جاماعات سۇلەيمان حيلمي تۋناحان (1888-1959) جولىن ۇستانۋشى «سۇلەيمانشىلار» بولىپ تابىلادى. جاماعات عاسىرلار توعىسىندا ەكىگە ايىرىلعان بولاتىن. ونىڭ سەبەبى اعايىندى اريف احمەت پەن مەحمەت تەڭىزۇلدارىنىڭ جاماعات ليدەرلىگىنە تالاسۋىندا بولسا كەرەك. وسىلايشا ەكى قولى قالىپتاسقانىمەنەن ءبىر تارماعى ءالسىز، جۇمىسىن تەك تۇركيا دەڭگەيىندە جۇرگىزىپ كەلەدى. ال ەكىنشى تارماعى بولسا قىزمەتىن قارىشتى دامىتۋدا. مەدرەسە جۇيەسى نەگىزىندە جۇمىس جاسايتىن بۇل جاماعاتتىڭ دا قىزمەتى الەمنىڭ جۇزگە جۋىق ەلدەرىنە جايىلعان.
جوعارىداعى ەكى جاماعاتتان باسقا تۇركيادا ناكشي جولىن ۇستاۋدى جالعاستىرۋشىلار بار، سونىمەن بىرگە نەگىزىن ماحمۇت ۇستاوسمانۇلى قالاعان «ماحمۇتشىلار»، سوڭعى جىلدارى كوپشىلىككە حارۋن ياحيا دەگەن اتپەن تانىلعان ادنان وكتاردىڭ سوڭىنان ەرۋشىلەرمەن تاعى باسقا جاماعاتتار بار. بىراق بۇل جاماعاتتار جوعارىداعى جاماعاتتار سياقتى كەڭ تاراماعان.
جوعارىداعى جاماعاتتاردىڭ بارلىعىنىڭ دەرلىك بۇگىن تۇركيادا بيلىكتە وتىرعان اك پارتيامەن (ادىلەت جانە دامۋ پارتياسى) اراقاتىناسى جاقسى. ءتىپتى تۇرىك سولشىلدارىنىڭ اراسىندا بۇل پارتيانى بيلىككە الىپ كەلگەن نۇرشىلار جاماعاتى دەگەن پىكىرلەر دە بار. بىراق سۇلەيمانشىلار جاماعاتىنىڭ كەڭ تاراعان تارماعى مەن پارتيانىڭ اراسىندا قايشىلىق شىققان بولاتىن، كەرىسىنشە ەكىنشى تارماعى پارتيامەن تىعىز بايلانىستى جانە جەتەكشىسى اك پارتيانىڭ پارلامەنتتەگى فراكتسياسىنىڭ مۇشەسى.
جوعارىدا اتاپ وتكەن تيىمداردىڭ كوبى 1950-ءشى جىلدارى الىپ تاستالعانىمەن ولاردىڭ ورنىن كەيبىر جۇمساعىراق تيىمدار الماستىرعان. سوندىقتان تۇركيا جاماعاتتارى وزدەرىن ەركىن سەزىنە المايدى. 1990 جىلدارى تۇرعىت ءوزالدىڭ ليبەرالدىق رەفورمالارىنان كەيىن جاماعاتتارعا قىسىم ازايعان بولاتىن، بىراق ارتىنان جاسالعان اسكەري توڭكەرىستەن كەيىن قىسىم قايتا كۇشەيدى. تەك بيلىككە يسلامشىل دەلىنەتىن اك پارتيا كەلگەننەن كەيىن عانا جاماعاتتار وزدەرىن قايتادان ەركىن سەزىنە باستادى، بىراق زاڭدا جاسالىنعان تيىمدار ءالى الىنباعاندىقتان (ول ءۇشىن اتا زاڭ وزگەرۋى كەرەك) ولار جۇمىستارىن ءالى دە اشىق جۇرگىزە الماي كەلەدى.
تۇرىك جاماعاتتارى ساۋد ارابيالىق ۋاحابشىلار سياقتى باي ەمەس. ولاردىڭ قارجىلىق مۇمكىندىگى شەكتەۋلى. نەگىزگى قارجىلاندىرۋشىلارى قاراپايىم جۇمىسشىدان ۇلكەن كاسىپكەرلەرگە دەيىنگى ارالىقتاعى ادامدار بولىپ تابىلادى. ولاردىڭ بارلىعى تابىستارىنىڭ بەلگىلى بولىگىن زەكەت، قايىرىمدىلىق، قۇربان رەتىندە وزدەرى بايلانعان جاماعاتتارعا اۋدارىپ وتىرادى. سونىمەن بىرگە جاماعاتتار جاعدايى تومەن جاستارعا جاتىن ورىن، ستيپەنديا تاعى باسقامەن قارجىلاي كومەك بەرىپ ولارعا ءدىندى ۇيرەتەدى ءارى وقۋىن بىتىرۋگە كومەكتەسەدى. وقۋ ءبىتىرىپ تابىس تابا باستاعان جاس ودان كەيىن ءومىر بويى جاماعاتىنا كومەكتەسىپ وتىرادى. بۇل جۇيە تۇرىك جاماعاتتارىندا جاقسى جولعا قويىلعان.
قازاقستاندا جوعارىدا اتى اتالعان جاماعاتتاردىڭ كوبىنىڭ ءتىپتى ولاردىڭ تارماقتارىنىڭ دا ورتالىقتارى بار. ولار قازاقستاننىڭ بارلىق ايماعىندا دەرلىك جايىلعان دەۋگە بولادى. تۇرىك جاماعاتتارىنا بايلانعان ادامداردىڭ سانى ۋاحابشىلاردان مەن ياسساۋيشىلاردان كەم بولماۋى مۇمكىن. بىراق تۇركياداعى تيىمداردان ساباق العان ولار تىنىش جۇمىس جۇرگىزەدى جانە وزدەرىن قوعام وكىلدەرىنەن بولە-جارىپ ۇستامايدى. ەگەر ينتەلليگەنتسيا وكىلدەرىنىڭ اراسىندا تارالۋىن سالىستىرساق وندا ولاردىڭ سانى ءتىپتى ۋاحابشىلارمەن ياسساۋيشىلەردەن دە كوپ بولۋى مۇمكىن. سەبەبى تۇرىك جاماعاتتارىنىڭ ءبىلىم سالاسىندا كوبىرەك جۇمىس ىستەيتىنىن جوعارىدا اتاپ وتتىك. قازىردىڭ وزىندە باقىلاپ قاراعان ادامعا تۇرىك جاماعاتتارىنا جۇمىس جاسايتىن مەديا مەن باسپاحانالاردى، ءىرى باق قۇرالدارىنىڭ جۋرناليستەرىن اجىراتۋ قيىن ەمەس.
ال ەندى بۇل اراب، تۇرىك، پارسى، پاكىستاندىق جاماعاتتاردىڭ اراسىنداعى باستى ايىرماشىلىق نە دەگەن سۇراققا كەلسەك. تۇرىك جاماعاتتارىنىڭ ۋاحابشىلاردان باستى ءدىني ايىرماشىلىعى بۇلاردا دا ارۋاقتى قۇرمەتتەۋ بار. بۇل، يسلام ءدىنىن ورتا عاسىردا قابىلداعان تۇركى حالىقتارىنىڭ جاڭا ءدىندى وزدەرىنىڭ داستۇرىنە سايكەستەندىرۋىمەن بايلانىستى بولسا كەرەك. ياعني حالىقتاردىڭ اراسىنداعى سالت-ءداستۇر ەرەكشەلىگى ءار حالىقتىڭ يسلامدى وزدەرىنە ءتان ەتىپ الۋىنا سەبەپ بولعان سياقتى. بۇلاردىڭ اراسىنداعى نەگىزگى ءدىني ايىرماشىلىقتاردى تەولوگتارىمىز اجىراتىپ بەرەر، ءبىز ساياسي استارىن اقتارىپ كوردىك. باستى ساياسي ايىرماشىلىق، ول، بولاشاق حاليفتتا كىم گەگەمون بولادى دەگەن تالاس سياقتى. يسلام الەمىندە ۋاحابشىلار ساۋد اۋلەتىنىڭ ۇستەم بولعانىن قالايدى، تۇرىك جاماعاتتارى وسمان يمپەرياسى تۇسىنداعى گەگەموندىقتى، پارسى اعىمدارى بۇرىنعى پارسى يمپەرياسىنىڭ وكتەمدىگىن، پاكىستاننان كەلگەندەر وزدەرىنىڭ يدەولوگياسىنا نەگىزدەلگەن حاليفات قۇرىلۋىن كوزدەيدى.
«اباي-اقپارات»
