ساكەن ەسىركەپوۆ. تۇلعالار اراسىنداعى ايتىستى، زەرتتەۋشىلەر اراسىنداعى تارتىس تۋدىرىپ وتىر
تاريحتا قايشىلىققا تولى تۇلعالار بار. الايدا، ولاردىڭ ءومىرى مەن قىزمەتىن ارنايى زەرتتەپ جۇرگەن ماماندار ەمەس، قاتارداعى ازاماتتاردىڭ سونىڭ ىشىندە جاس جىگىتتەردىڭ قىزبالىقپەن، دىز ەتپە ساتتەن تۋعان ويلارىنىڭ ءبارىن بۇگىنگى زامانا جەتىستىگىن پايدالانا وتىرىپ ءار جەردەن قىلتيتا بەرۋى ءجون ەمەس. اۆتورلاردىڭ سوزىمەن ايتقاندا، تاريح ەكىنىڭ ءبىرى، ەگىزدىڭ سىڭارىنىڭ ەرمەگى ەمەس. ەندەشە، بۇدان كەيىن ادامنىڭ ەڭبەگىنە جانە ونىڭ تاريحشى رەتىندەگى پىكىرىنە قۇرمەتپەن قاراپ، ناقتى تاريحي دايەكتىلىككە نەگىزدەلمەگەن وي-پىكىرلەردى اسىعىس ايتپاۋعا شاقىرامىز!
قالعانىن وقىرماندارىمىز دا ايتا جاتار...
«اباي» اقپاراتتىق پورتالىنىڭ رەداكتسياسى
«جەر استىنان جىك، جىك شىققاندا تىك شىقتى» دەپ اتام قازاق ايتقانداي 15.01.2011 جىلى «ايقىن» گازەتىندە بەلگىلى قوعام قايراتكەرى، فيلولوگ عالىم تۇرسىن جۇرتبايدىڭ XX عاسىردىڭ باسىنداعى الاش زيالىلارىنا ارنالعان سۇحباتى جاريالاندى. الاش تاقىرىبى قازاقستاننىڭ ءاربىر وتانشىل ازاماتىن قىزىقتىراتىنى انىق. ءبىز دە وسى ماقساتپەن ماقالاعا ماڭىز بەرگەن بولاتىنبىز. الايدا، سۇحبات ىشىندە بولعان كەيبىر ويلار ءبىزدى بەي-جاي قالدىرمادى. ماسەلە قوعامعا بەلگىلى اپتال ازاماتتىڭ قازاق تاريحىنا تومپاق كەلەتىن ويلاردى ورتاعا تاستاۋىندا بولىپ وتىر. فيلولوگ عالىم تاريحي تاقىرىپتا وي قوزعاي وتىرىپ تۇرار رىسقۇلوۆ پەن ساكەن سەيفۋلليندى قارالايدى جانە مۇستافا شوقايدىڭ بۇگىنگى دەڭگەيىمەن كەلىسپەيدى.
تاريحتا قايشىلىققا تولى تۇلعالار بار. الايدا، ولاردىڭ ءومىرى مەن قىزمەتىن ارنايى زەرتتەپ جۇرگەن ماماندار ەمەس، قاتارداعى ازاماتتاردىڭ سونىڭ ىشىندە جاس جىگىتتەردىڭ قىزبالىقپەن، دىز ەتپە ساتتەن تۋعان ويلارىنىڭ ءبارىن بۇگىنگى زامانا جەتىستىگىن پايدالانا وتىرىپ ءار جەردەن قىلتيتا بەرۋى ءجون ەمەس. اۆتورلاردىڭ سوزىمەن ايتقاندا، تاريح ەكىنىڭ ءبىرى، ەگىزدىڭ سىڭارىنىڭ ەرمەگى ەمەس. ەندەشە، بۇدان كەيىن ادامنىڭ ەڭبەگىنە جانە ونىڭ تاريحشى رەتىندەگى پىكىرىنە قۇرمەتپەن قاراپ، ناقتى تاريحي دايەكتىلىككە نەگىزدەلمەگەن وي-پىكىرلەردى اسىعىس ايتپاۋعا شاقىرامىز!
قالعانىن وقىرماندارىمىز دا ايتا جاتار...
«اباي» اقپاراتتىق پورتالىنىڭ رەداكتسياسى
«جەر استىنان جىك، جىك شىققاندا تىك شىقتى» دەپ اتام قازاق ايتقانداي 15.01.2011 جىلى «ايقىن» گازەتىندە بەلگىلى قوعام قايراتكەرى، فيلولوگ عالىم تۇرسىن جۇرتبايدىڭ XX عاسىردىڭ باسىنداعى الاش زيالىلارىنا ارنالعان سۇحباتى جاريالاندى. الاش تاقىرىبى قازاقستاننىڭ ءاربىر وتانشىل ازاماتىن قىزىقتىراتىنى انىق. ءبىز دە وسى ماقساتپەن ماقالاعا ماڭىز بەرگەن بولاتىنبىز. الايدا، سۇحبات ىشىندە بولعان كەيبىر ويلار ءبىزدى بەي-جاي قالدىرمادى. ماسەلە قوعامعا بەلگىلى اپتال ازاماتتىڭ قازاق تاريحىنا تومپاق كەلەتىن ويلاردى ورتاعا تاستاۋىندا بولىپ وتىر. فيلولوگ عالىم تاريحي تاقىرىپتا وي قوزعاي وتىرىپ تۇرار رىسقۇلوۆ پەن ساكەن سەيفۋلليندى قارالايدى جانە مۇستافا شوقايدىڭ بۇگىنگى دەڭگەيىمەن كەلىسپەيدى.
سوڭعى جىلدارى مىنا ءبىر ءۇدىرىس كەڭ ەتەك الدى زەرتتەۋشىلەر وزدەرىنىڭ زەرتتەگەن تۇلعاسىنىڭ اتاعىن (ول تۇلعا مۇنداي اتاقتى قاجەت ەتپەسە دە) كوتەرۋ ءۇشىن باسقا تۇلعالاردىڭ دەڭگەيىن تومەندەتۋگە تىرىسۋى. بۇل وكىنىشكە وراي زەرتتەۋشىلەر ەمەس تۇلعالار اراسىنداعى تەكەتىرەستى شىعارىپ وتىر. كەشە عانا اۋەزوۆ پەن مۇقانوۆتى ايتىستىرۋ توقتاعان سياقتى ەدى، ەندى بۇگىن تاعى ءبىر داۋدىڭ بەتى شىعىپ وتىر. بۇل جولى دا سول زەرتتەۋشى عالىمىمىز تۇلعالاردى ءبىر-بىرىنە ايداپ سالۋدا. ايتپەسە بوكەيحانوۆ، رىسقۇلوۆ، شوقاي اراسىندا قانداي دا ءبىر پىكىرتالاس شىعىپتى دەگەن دەرەكتى ەستىمەپپىز. بۇل تۇلعالاردىڭ بارلىعى دا قازاقتىڭ ەرتەڭى ءۇشىن كۇرەسكەن قايراتكەرلەر، قازاققا ءتيىمدى جول وسى دەپ ارقايسىسى يدەولوگيانىڭ ءار باعىتىن ۇستادى، تاڭداعان جولدارى ءۇشىن جاندارىن بەردى. ت. جۇرتباي بولسا تەك الاش قانا قازاق مۇددەسىن كوزدەدى قالعاندارى قازاقتاردىڭ جارتىسى جوق تۇركىستان مەملەكەتىن قۇرعىسى كەلدى دەيدى. بىراق، ت. رىسقۇلوۆ، س. قوجانوۆ تاتار قايراتكەرى ميرسايد سۇلتانعاليەۆ جانە باشقۇرت تەكتى زاكي ۋاليديمەن يدەيالاس بولىپ، ورتالىق ازيا، تاتارستان جەرى جانە باشقۇرتستان اۋماقتارىندا «ۇلكەن تۇركىستان» مەملەكەتىن قۇرۋدى ماقسات ەتكەنىن، ال م. شوقاي مەن م. تىنىشباەۆتىڭ اتالعان اۋماقتا كوممۋنيستىك ەمەس تۇركىستان قۇرۋدى كوزدەگەنىن تاريحشى عالىمدار مەن كوزى قاراقتى ازاماتتار بىلمەيدى دەي المايمىز. ءتىپتى، ولار بۇل مەملەكەتكە ازەربايجان مەن تۇركيانى قوسىپ العىسى كەلدى، وسى ەلدەردىڭ يدەيالاس قايراتكەرلەرىمەن بىرىگىپ جۇمىس جاسادى. بۇل تۇلعالاردىڭ ماقساتى باياعى تۇرىك قاعاناتىن جاڭعىرتۋ بولاتىن. وسى ماقساتپەن 1920-شى جىلدارى الاش قايراتكەرلەرىنىڭ كوبىسى تاشكەنت قالاسىنا جينالدى ەمەس پە؟
ءا. بوكەيحانوۆ، ت. رىسقۇلوۆ، م. شوقايدىڭ ارقايسىسى دا قازاق تاريحىندا وزىندىك ورنى بار شوقجۇلدىزدار. ال ولاردىڭ بىرەۋىن كوتەرۋدى، بىرەۋىن ءتۇسىرۋدى زەرتتەۋشىلەر كوتەرمەسە، مەملەكەت كوتەرىپ وتىر دەگەن قاتە پىكىر بولار. ويتكەنى بۇلاردىڭ تاريحتاعى ورنىن ءبىر-بىرىنەن اسىرۋعا تىرىسۋ بوس اۋرەشىلىك جانە ءبىر تۇلعانى ۇلىقتاۋ ارقىلى وزگەلەرىن تومەندەتۋدەن ەشتەڭە ۇتپايمىز. وتكەنگە توپىراق شاشقانعا بولاشاقتىڭ دا تاس اتاتىنىن ۇمىتپاعانىمىز ءجون.
ەگەر ساكەن مەن تۇراردىڭ كىناسىن دالەلدەيتىن دەرەكتەر بار بولسا ول دەرەكپەن الدىمەنەن دەرەكتانۋشىلار اينالىسسىن. بۇل عىلىم سالاسىن وقىعاندار تاريحي دەرەكتەردى تالداپ، ىشىندەگى جازىلعان سويلەمدەردى ءتىپتى سوزدەرگە دەيىن جىكتەپ اۆتوردىڭ قانداي ماقساتپەن جازعانىن انىقتاپ بەرەدى. وكىنىشكە قاراي، قولىنا دەرەك تۇسكەن كەز-كەلگەن عالىم جوعارىداعىداي سۇزگىدەن وتكىزبەي دەرەكتەردى وڭدى-سولدى پايدالانىپ كەلەدى. بۇل ءتۇرلى پىكىرتالاستىردىڭ تۋىنداۋىنا سەبەپ بولىپ وتىر. سوندىقتان دەرەكتەرمەن جۇمىس جاساۋدى دەرەكتانۋشىلاردىڭ نەمەسە كاسىبي تاريحشىلاردىڭ ەنشىسىنە قالدىرعان دۇرىس بولار.
سونداي-اق، سۇحباتتا فيلولوگ عالىم ت. جۇرتباي تايىر جاراكوۆتىڭ ولەڭدەرىن «وڭدەۋ» جايلى ءوز ويىن ورتاعا سالعان ەكەن. ءتىپتى مۇنى بىرنەشە مىسالمەن كەلتىرگەن ول ولەڭ شۋماقتارىنىڭ ىشىندەگى «كومسومول» دەگەن ءسوزدى «جاسۇلان» دەپ اۋدارۋ ارقىلى بۇگىنگى ۇرپاققا وقىتۋدى ۇسىنۋدا. وسى ارقىلى فيلولوگ اعامىز بەلگىلى-ءبىر سەبەپتەر تۋا قالسا كەز-كەلگەن تاريحي دەرەكتى بۇرمالاي الاتىنىن كورسەتىپ العان سەكىلدى. مۇمكىن شىعارمالارىنداعى تاريحي ماسەلەلەردى ادەبي جەلىمەن جازعان شىعار؟ بىراق تاريح ادەبيەت ەمەس، ەگەر ونى بۇرمالاساڭ ءبىر حالىقتىڭ وتكەنى بۇرمالانادى. ونسىز دا جەتپىس جىل بۇرمالانعان تاريحتى تۇزەتەمىز دەپ تاريحشىلارىمىز جانتالاسۋدا. مۇمكىن ولاردىڭ مۇنداي ماسەلەلەرگە كوڭىل اۋدارا الماي جاتقاندىعىنا جوعارىداعى بۇرمالانعان تاريحتى تۇزەتۋدەن قولدارى تيمەي جاتقاندىعى سەبەپ بولىپ وتىرعان شىعار.
ت. جۇرتباي تاريحشىلارعا ءبىراز سىن ايتىپتى. ارينە «بوزوكپە» تاريحشىلاردىڭ بار ەكەندىگىن جوققا شىعارۋعا بولماس («بوزوكپەلەر» الەمنىڭ بارلىق ەلىندە جانە بارلىق عىلىم سالاسىندا تابىلادى), بىراق ءوز سالاسىن جەتىك بىلەتىن تاريحشىلارىمىز دا جەتەرلىك جانە مۇنداي تۇلعالار اراسىنداعى تارتىستىڭ اق-قاراسىن سولار اجىراتىپ بەرەدى دەپ ويلايمىز. ت. جۇربايمەن بولعان سۇحباتتان تاريحپەن كاسىبي تاريحشىلاردىڭ اينالىسۋى قاجەتتىگى اڭعارىلىپ تۇر. ويتكەنى تاريح عىلىمى كەز-كەلگەننىڭ باس سۇعا بەرەتىن اۋىلدىڭ التى اۋىزى ەمەس. ول وتە نازىك عىلىم، ەگەر قارا قىلدى قاق جاراتىنداي دالدىكپەن جۇرمەسەڭ قيسايۋى مۇمكىن، وندا ونىڭ زاردابى ۇلكەن بولادى. تاريح يىرىمدەرىنە تاريحشىلاردىڭ شەبەرلىك مەكتەبىنەن وتپەگەن ازاماتتاردىڭ قالام تارتۋى بابالار الدىندا ۇياتقا قالدىرا بەرەرى انىق!
ەركەبۇلان ءالىمحانۇلى, ساكەن ەسىركەپوۆ
«اباي-اقپارات»
