ۇلىلىقتى ايتا ءبىلۋ – ۇلاعاتتىنىڭ سىباعاسى. دانالىقتى اشۋعا الدىمەن ءتۇپ-تامىرى قالىپتاسقان تۇراقتى ورتالىق كەرەك.  اباي الەمىنىڭ ءوزى جەكە ءبىر عانا ينستيتۋتتىڭ دەڭگەيىنە سىيمايتىنىن مويىندايتىن ۋاقىت جەتتى.

1966 جىلدان باستاپ اباي اتىنداعى مەملەكەتتىك سىيلىق تاعايىندالعانىن بىلەمىز. العاش اتالعان سىيلىقتى ەكى جازۋشى - تاحاۋي احتانوۆ، «بوران» پوۆەسى ءۇشىن، ەسەنجانوۆ حامزا – «اق جايىق» رومان-تريلوگياسى ءۇشىن العان بولاتىن.   سوڭعى رەت 1990 جىلى ءجۇمادىلوۆ قابدەشكە – «تاعدىر» رومانى ءۇشىن بەرىلدى.

قازىرگى تاڭدا اباي شىعارماشىلىعىن زەرتتەيتىن عالىمداردىڭ قاتارى ساۋساقپەن سانارلىق قانا. مۇحتار اۋەزوۆتىڭ الدىن كورگەن بۇگىنگى تاڭدا قاتارى سيرەگەن جالعىز عالىم مەكەمتاس مىرزاحمەتوۆتىڭ «ابايتانۋعا ارنايى جەكە ينستيتۋت اشىلماسا، ابايدى دا، ابايتانۋ ءىلىمىن دە جوعالتامىز» دەگەن سەكەمى دە زيالى قاۋىمدى ويلاندىرۋى كەرەك. الماتىداعى اباي ينستيتۋتىنىڭ اتقارىپ جاتقان ەرەن ەڭبەگىنەن وزگە، م.اۋەزوۆتىڭ زامانىندا  اباي شىعارماشىلىعىنداعى ەلەۋلى جاڭالىقتار ءالى كۇنگە دەيىن وزگەرىسسىز  قايتالانىپ كەلەدى. ويتكەنى ابايتانۋ عىلىمى اۋەزوۆتىڭ ىقپالىمەن اۋقىمدى جۇمىس اتقارعان بولاتىن.

ۇلى اقىننىڭ مۇراسىن زەرتتەپ، تانىپ، ءبىلۋ ماقساتىندا  رەسپۋبليكانىڭ جوعارى وقۋ ورىندارىندا  وقىلاتىن  ارناۋلى ءپان رەتىندە العاش رەت قازمۇۋ-دىڭ قازاق ادەبيەتى كافەدراسىنىڭ جانىنان 1942-43 وقۋ جىلدارىندا مۇحتار اۋەزوۆتىڭ ۇيىمداستىرۋىمەن اشىلادى. ابايدىڭ ادەبي مۇراسىن ۇزاق جىلدار بويى زەرتتەۋ، ونىڭ قورتىندىلارىن ابايتانۋدىڭ ارناۋلى كۋرسىندا شىعارماشىلىق تۇرعىسىندا زەرتتەپ، جەتىلدىرىپ، پايدالانۋ ناتيجەسىندە كوپتەگەن تاريحي زەرتتەۋ ەڭبەكتەر جارىق كورىپ، ۇلى ۇستازدىڭ الدىن كورگەن شاكىرتتەرىنىڭ بارلىعى دەرلىك ابايتانۋشى عالىمداردىڭ  قاتارىن ءتۇزدى.

ۇلى جازۋشىنىڭ اباي مۇراسىن زەرتتەپ، تانىپ، بىلۋدەگى ىزدەنىسىنەن تۋىنداعان شىعارمالارىمەن قاتار 1942-1961 جىلدار ارالىعىندا  ابايتانۋ كۋرسىنىڭ جۇرگىزگەن مۇحتار اۋەزوۆتىڭ ءوزى بولدى. 1966-67 وقۋ جىلىنان باستاپ ابايتانۋ مەن ابايتانۋ تاريحىنان ارنايى كۋرس وقۋ قازاقستان مەن وزبەكستاننىڭ بىرقاتار وقۋ ورىندارىنىڭ قازاق ادەبيەتى كافەدرالارىندا جۇرگىزىلدى. وسىنىڭ ناتيجەسىندە حرانولوگيالىق، تاقىرىپتىق جونىندەگى كورسەتكىشتەر مەن ابايتانۋ باعدارلاماسى جارىق كوردى.

مۇحتار اۋەزوۆتىڭ ىقپالىمەن اشىلعان ابايتانۋدىڭ ارناۋلى كۋرسى رەسپۋبليكانىڭ جوعارى وقۋ ورىندارىندا ستۋدەنت جاستاردى ۇلى اقىننىڭ مۇراسىمەن تەرەڭدەي تانىستىرۋ ءۇشىن وتىلەتىن ارنايى سەمينار ساباق رەتىندە وتكىزىلدى. اباي شىعارمالارىن وقىپ-ءبىلۋ، ءمان-ماعىناسىن تەرەڭ مەڭگەرۋ، ونى ءوز بەتىمەن تالداۋ ارقىلى وي قورىتۋ، بايانداما، قوسىمشا شىعارما جازدىرۋعا ەرەكشە ءمان بەردى.  سونىڭ ناتيجەسىندە قازاقستان رەسپۋبليكاسى اباي اتىنداعى ارنايى مەملەكەتتىك سىيلىق تاعايىندالىپ، ەكى جىلدا ءبىر رەت ۇزدىك ەكى شىعارماعا بەرىلىپ وتىردى.  وسى 1940 جىلداردان باستاپ اباي شىعارماشىلىعىنا ۇلكەن ىزدەنىسپەن دەن قويۋ ەتەك الىپ،  سەمەيدە اقىننىڭ مۇراجايى،  ەسكەرتكىشتەر، ەلدى-مەكەننىڭ اتاۋلارى، شىعارمالارى ءجيى جارىق كورە باستادى. بىراق، سول ۋاقىتتا  ابايدىڭ ءومىربايانى مەن شىعارماشىلىعىن زەرتتەۋ قيىندىق تۋعىزدى. عۇمىرىن اباي شىعارماشىلىعىنا ارناعان مۇحتار اۋەزوۆ ەڭ اۋەلى ابايدىڭ، نە بولماسا سوعان جاناس ادامداردىڭ جايىنان جازبا كۇيدە ساقتالعان دەرەك تابا المادى. ادامزات تاريحىندا ىلگەرىندى-كەيىندى زامانداردا جازىلاتىن تاريحي دەرەكتەر سول زاماننان جازىلىپ قالعان حاتتار مەن ارحيۆ قۇجاتتارىنان قۇرالادى. سونىڭ نەگىزىندە تاريحتىڭ ءىزى سۋىمايدى. ەل اۋزىنان الىنعان سۋىرتپا سوزگە ناقتى تاريحي دەرەك ىزدەۋ ماقساتىندا اباي ءومىرى مەن شىعارماشىلىعى جايلى وسى كۇنگە دەيىن ارحيۆتەردى جاعالاپ جۇرگەنىمىز دە سول. بۇل رەتتە مۇحتار اۋەزوۆتىڭ ءۇمىت ارتقان مەملەكەتتىك قوردىڭ ءبىرى اباي زامانىنان قالعان سەمەي، ومبى ارحيۆتەرى ەدى. ودان سوڭ ابايمەن ارالاسى بولعان ميحاەليس، دولگوپولوۆ سياقتى ادامداردىڭ ىستەرى تابىلسا، ابايمەن جازىسقان ەرسىلى-قارسىلى حاتتارى شىعىپ قالار دەپ ۇمىتتەندى.

سول ۇمىتپەن قازاقستاننىڭ ۇلت مادەنيەتى ينستيتۋتىنىڭ ايرىقشا تاپسىرماسى بويىنشا سەمەي، الماتى، ومبى ءارحيۆىن قارادى. بىراق، ءالى كۇنگە دەيىن ابايدىڭ جەكە باسىنا بايلانىستى بولعان ىستەردىڭ ءىزىن تابا المادى. بىرەن-ساران قۇنانباي زامانىنىڭ ىستەرى مەن دولگوپولوۆ جايلى شاعىن ماعلۇماتتار تابىلدى. مۇحتار اۋەزوۆتىڭ جىلدار بويى ىزدەنىسىنىڭ ناتيجەسىندە ابايدىڭ ءومىربايانىنا ازدى- كوپتى دەرەكتەرمەن قوسا اۋىزشا ايتىلعان تىڭ اڭگىمەلەر جيىلدى. ابايدىڭ ءومىرى مەن شىعارماشىلىعى جايلى ايتىپ بەرۋشىلەر ابايدىڭ نەمەرە ءىنىسى – كاكىتاي، بالاسى- تۋراعۇل، اقىننىڭ قاسىندا 25 جىل جولداس بولعان اقىن شاكىرتى – كوكباي جاناتايۇلى ەدى. ابايدى كوزى كورگەن كارى قۇلاقتى زامانداستارىنىڭ ىشىنەن – قۇنانباي مەن ابايدىڭ ءومىر بويى جاۋلاسىپ وتكەن رۋى – جىگىتەكتىڭ ءبىرى – ماديار ءتۇسىپۇلى، تورعاي دەگەن ەلدىڭ ادامى – تۇماباي نادانبايۇلى، اباي اۋىلىنىڭ جىگىتى بولىپ جۇرگەن – قاتپا قورامجانۇلى بولدى. سونىڭ ناتيجەسىندە ۇلى جازۋشىنىڭ  ۇزاق جىلدار بويعى ەڭبەگى «اباي جولى»  رومان-ەپوپەياسىنا اينالدى.

ال، قازىر بىزگە نە كەدەرگى؟!

2012 جىلى 27 ساۋىردە بەكىتىلگەن «قازاقستاننىڭ ىشكى ساياساتىنداعى يدەولوگيالىق مەنەدجمەنتتى قايتا جاڭعىرتۋ جونىندەگى 2012-2013 جىلدارعا ارنالعان جالپىۇلتتىق ءىس-شارالار جوسپارىنىڭ» 41 جانە 42-تارماقتارىنا سايكەس ازىرلەنگەن «نەگىزگى ورتا جانە جالپى ورتا ءبىلىم بەرۋ سالاسىندا «ابايتانۋ» كۋرسىنىڭ تيپتىك وقۋ باعدارلاماسى» قولىمىزعا ءتيدى. بۇل – ءبارىمىز دە كۇتكەن ۇلكەن جاڭالىق بولاتىن. وسى باعدارلاما بويىنشا رەسپۋبليكا مەكتەپتەرى ابايتانۋ وقۋلىعىنى مەن ادىستەمەلىك قۇرالداردىڭ جوقتىعىنا قاراماي-اق، ابايتانۋ كۋرسىن وقۋعا كىرىسىپ تە كەتتى. مەكتەپ مۇعالىمدەرى ءۇشىن بۇل باعدارما ءوز قيىندىقتارىن دا الا كەلدى. سونىڭ سالدارىنان ابايتانۋ ءپانى مەكتەپ باعدارلاماسىندا تەك قوسىمشا ءپان رەتىندە عانا رەتسىز جۇرگىزىلىپ كەلەدى. باستى سەبەبى – باعدارلاماعا سايكەس جازىلعان وقۋلىقتىڭ جوقتىعى.

ابايدى بىلمەيتىن قازاق جوق، ءبارىمىز بىلەمىز، بىراق، تانىماي ءجۇرمىز. مەكتەپ وقۋشىلارىنا لايىق بالا ابايدى تانىتا الماي كەلەمىز. اقىن ابايعا، دانىشپان ابايعا جەتۋ ءۇشىن الدىمەن بالا ابايدىڭ قانداي بولعانىن بالالارعا جەتكىزە الماي، تولىققاندى اباي وقۋلىعىن جازىپ بەرە الماي وتىرىپ، ابايدى تانىپ، بولدىق  دەۋ ابەستىك.

ول ءۇشىن نە ىستەۋ كەرەك؟!

ميللياردتاردىڭ كوسەمى كونفۋتسيدىڭ الەم مەملەكەتتەرى بويىنشا 250-دەن ارتىق ينستيتۋتتارى بار ەكەن. ونىڭ ىشىندە قازاقستاندا ءۇش بىردەي ينستيتۋتى اشىلعان. كونفۋتسيگە جاسالعان قۇرمەت، اشىلعان مەكەمەلەر، ەسكەرتكىشتەر الەم ءۇشىن الدىمەن اقپاراتتاندىرىلعان. سول ءۇشىن كونفۋتسيدى الەم تانيدى، نە قۇدىرەتى بار ەكەنىنە كوز جەتكىزۋ ءۇشىن وقيدى.  ال، كونفۋتسيدى ەكى وراپ اكەتەتىن ابايدىڭ تۋعان ەلىندە بىردە-ءبىر ينستيتۋتى جوق. وقۋ ورىندارىنىڭ بۇرىشىندا، مادەني وشاقتىڭ بوساعاسىندا قوسامجارلانىپ اشىلعان بولمەلەر مەن كابينەت، اۋديتوريالاردى عانا مىسە تۇتامىز. ءسويتىپ قوعامدا «ابايتانۋ زەرتتەلىپ بولعان» دەگەن پىكىر قالىپتاستىرىپ وتىرمىز. ال، ول شاعىن كابينەتتەر مەن زالدار  مەكەمەلەردىڭ دەڭگەيىندە عانا جۇمىس جاسايتىن بولعاندىقتان - م.اۋەزوۆ قالىپتاستىرعان ابايتانۋ عىلىمىن قالىپتاستىرا المايدى. اباي شىعارمالارىن الەمنىڭ سەكسەننەن ارتىق شەت تىلدەرىنە اۋدارىلعان دەپ ءجۇرمىز.  كەيبىر دەرەكتەردە 116 شەت تىلدەرىنە اۋدارىلعان دەيدى. ناقتى ساناق جۇرگىزىلمەگەننەن كەيىن، وسىنىڭ ءوزى زەرتتەۋدى قاجەت ەتەدى. سەمەيدەگى اباي مۇراجايىنىڭ دەرەگى بويىنشا 1980 جىلدارى الەمنىڭ 40-تان اسا شەت تىلەرىنە اۋدارىلعان دەگەن دەرەك جۇرگىزىلگەن. قازاقستاننىڭ وزىندە قانشا قالادا ابايدىڭ ەسكەرتكىشى ورناتىلعان، اباي اتىنداعى مەكەمەلەردىڭ، اباي كوشەلەرىنىڭ سانى قانشا ەكەنىن ەشكىم ايتا المايدى.  وسىنىڭ بارلىعى اقپاراتتىق عاسىردا  الدىمەن اقپارات ءۇشىن قاجەت. ابايدىڭ وسى كۇنگە دەيىن ءوز ەلىندە وزىنە ارنالعان جەكە ءۇيىن ەلوردادان اشا الماي وتىرعانىمىز نامىسىمدى قايرايدى. ءتىپتى كەيبىر كوزى اشىق، ساۋاتتىلاردىڭ وزدەرى، «ابايدى زەرتتەلىپ بولدى، قازاقستان بويىنشا ءار قالادا كوشە بار، مەكتەپتەرگە ەسىمى بەرىلگەن، ءزاۋلىم ەسكەرتكىشتەر قويىلعان» دەگەن قىسىر اڭگىمەلەردى ءجيى ەستيمىن. ابايدى ءومىر بويى زەرتتەگەن مۇحتار اۋەزوۆتىڭ «اباي تاۋسىلمايتىن مۇحيت بولسا، مەن سودان شومىشتەپ قانا الدىم» دەگەنىن ءبىلىپ تۇرسام دا ايتقىم كەلمەيدى. قازىرگى «ءسوز ۇقپايتىنداردان كۇندە جەڭىلىپ جۇرگەن» زاماندا كىمگە وكپەلەيسىڭ؟ ول تۋرالى ەلباسى ن.ءا.نازارباەۆ: “اباي - قازاق حالقىنىڭ رۋحاني قازىناسىنا ولشەۋسىز ۇلەس قوسقان عۇلاما عانا ەمەس، سونىمەن قاتار ول قازاق حالقىنىڭ ەل بولۋىنا ۇلان-عايىر ەڭبەك ەتكەن داناگەر. اباي-الەمدىك دەڭگەيدەگى ويشىلداردىڭ قاتارىنداعى عاجايىپ تۇلعا ”، - دەگەنىنە توقتالساق تا بولادى. ايتپەسە، اباي شىعارماشىلىعىندا تىڭ ويلار ايتىپ، جاڭا كوزقاراس قالىپتاستىرىپ  ەل اۋزىندا   جۇرگەن تاۋەلسىز ەلدىڭ ابايتانۋشىلارى  ومار جالەل، ىقىلاس ولجاي سىندى عالىمداردىڭ قاتارىن تولىقتىرۋعا  مۇمكىندىك  بار عوي.

كەيبىر كوزى قاراقتى عالىمدار مەن زيالى قاۋىم وكىلدەرى اراسىندا: «اباي، اباي دەي بەرۋدىڭ قاجەتى قانشا؟! مۇحتارداي الىپتاردان نە قالدى دەيسىڭ» دەگەن پىكىردى دە كوپ ەستيمىن. كەڭەس داۋىرىندە مۇحتار اۋەزوۆتىڭ ايتا الماي كەتكەن، زامانىنا قاراي بۇرا تارتىپ جىبەرگەن تۇستارىنان ابايداي الىپتىڭ كەيبىر تۇستارىن قايتا تانىۋىمىز كەرەك. ءتىپتى تانىمال جازۋشىنىڭ وزدەرى «اباي جولى» رومان-ەپوپەياسى تۋرالى باسقاشا كوزقاراستى ايتىپ جاتقاندا ءبىر تەمىرقازىق كەرەك-اۋ دەپ ويلايمىن. ابايدى زەرتتەۋشىلەر ءۇشىن، ادەبيەتتە تىڭ ءۇردىس، جاڭا كوزقاراس تۋدىراتىن شىعارمالار جازۋ ءۇشىن  اباي اتىنداعى مەملەكەتتىك  سىيلىق قايتا تاعايىندالۋ كەرەك!

ادەبيەت قۇدىرەتى ءۇشىن م. اۋەزوۆ تۋرالى جازعان ليديا ليبەدينسكايانىڭ «ەستەن كەتپەس دوسىمىز» ەستەلىگىنەن ءۇزىندى كەلتىردىم.

"...ءبىزدىڭ ۇيىمىزدە كەشكىسىن، جۇمىس كۇنى ءبىتىپ، بالالار ۇيىقتاپ، بولمەگە تىنىشتىق ورناعان سوڭ، بىرەر ساعات ءبىر-بىرىمىزگە داۋىستاپ كىتاپ وقيتىن ءبىر جاقسى ءداستۇر بار ەدى. بۇل ءوزى مەنىڭ كۇيەۋىم مايداننان اۋىر كونتۋزيامەن قايتقاننان كەيىن باستالىپ ەدى. 1945 جىلدىڭ اياعى ما ەكەن، الدە 1946 جىلدىڭ باسى ما ەكەن، ايتەۋىر قىستىڭ ۇزاق كەشتەرىنىڭ بىرىندە مۇحتار اۋەزوۆتىڭ «اباي جولى» رومانىن داۋىستاپ وقي باستادىق.

تەرەزەنى كوكشىل پەردەمەن تۇمشالاپ تاستاۋدى قويعان العاشقى قىستا سىرتتا دىبىسسىز جاپالاقتاپ قار جاۋىپ، پەشتە بولمە ءىشى جىلىلىق پەن قىزعىلت الاۋعا بولەنگەن وت ساتىرلاپ جانىپ، اندا-ساندا اۆتوموبيلدەر گۇرىلدەپ جاتتى. بۇل موسكۆانىڭ العاشقى بەيبىتشىلىك قىسى ەدى.

ال، ءبىز باسقا حالىقتىڭ بەيتانىس ءومىرى تۋرالى، دۇنيەدەگى بارلىق اقىن سياقتى ءوز حالقى ءۇشىن قام جەپ، قاسىرەت شەككەن اقىن تۋرالى وقىدىق. ول ادامداردى ءوز ولەڭىمەن كۇرەسكە ءھام شىندىققا شاقىردى، بۇل كۇرەستە ايانىپ قالعان جوق.

كىتاپ بەتتەرىنەن بىزگە قازاق دالاسىنىڭ جۇپار ءيىسى، جەلىنىڭ سالقىنى، اقساقالدارىنىڭ دانالىق سوزدەرى جەتىپ جاتتى..."

الماحان مۇحامەتقاليقىزى

Abai.kz