اري تايپاسى ءۇندىستان مەن يران ايماعىنا انىق قاي زاماندا بارعانى بەلگىسىز، تەك عالىمدار ب.د.د. ءۇشىنشى مىڭ جىلدىق دەپ شامالايدى. اتالعان ايماق حالىقتارىنىڭ تىلدەرىندەگى ۇقساستىقتار اري تايپاسىمەن بايلانىستى دەپ زەردەلەگەن ماماندار، ولاردى «اري ۇرپاقتارى» («نارودى يندو-يرانسكوي يلي اريسكوي گرۋپپى») دەپ اتاپ كەتتى.

ەڭ ەجەلگى «ۇندىلىك ريگۆەدا» مەن «يراندىق اۆەستا» جازبالارىنان «اري» اتاۋى جەرگىلىكتى ۇلتتار تىلىندە العاشقىدا «باسقىنشى»، «بوتەن» دەگەن ماعىنا بەرگەنىن، كەيىن «قوجايىن»، «بيلەۋشى» دەگەن ماعىناعا يە بولعانىن اڭعارامىز. ونىڭ ۇستىنە «اري» تايپاسى كوشپەلىلەر بولعانىن عالىمدار مويىندايدى، ال جوعارىدا اتالعان جازبالار ولاردىڭ وتانى «قاتتى ايازدى قىسى بار» سولتۇستىك ايماقتا ورنالاسقانىن دالەلدەيدى. ءارى وسى دەرەكتەر «اريلىقتاردىڭ» وزگە ايماقتان بارعان «باسقىنشى ەل» ەكەنىن ايعاقتايدى. ال «قاتتى ايازدى قىسى» بار ولكەنى التاي ايماعى دەپ جورامالداعان ورىندى.

بيلەۋشى بولعانىمەن، سانى از اريلىقتار كەيىن وزدەرىنىڭ وتارىنداعى ءۇندى-يران ۇلتتارىنىڭ تىلىندە سويلەپ، ءتىپتى، ۋاقىت وتە ءسىڭىسىپ كەتتى. سوندىقتان اتالعان ايماق حالىقتارى ءتىلىن «اري ءتىلى» دەگەن ورىنسىز، ولاردى «اري ۇرپاقتارى» دەۋ دە قاتەلىك. ول حالىقتار جەرگىلىكتى ەتنوستاردان قالىپتاستى، ال تىلدەرىندەگى ۇقساستىقتار ەجەلگى تۇبىندە تەگى ءبىر ەكەنىن عانا دالەلدەيدى. ياعني، ولاردى بايلانىستىرىپ وتىرعان ورتاق سوزدەرىنىڭ اري تايپاسى تىلىنە ەش قاتىسى جوق. ولاردا اري تىلىنەن قالعان بەلگى بولسا، ول – بارلىعىنىڭ تىلىندە بار بولۋى مۇمكىن كەيبىر «ەسكى تۇركىلىك» سوزدەر عانا.

قازىرگى يراك، تۇركيا، يران، سيريا ولكەلەرى تۇيىسكەن ايماقتا ب.د.د. IV-III مىڭجىلدىقتا شۋمەر مادەنيەتى بولعانىن تاريحي دەرەكتەر راستايدى. اتاقتى «شۋمەر جازۋىنداعى» كوپ سوزدەردىڭ قازاق سوزدەرىمەن ۇقساس ءارى ماعىنالاس ەكەنىن الەمدىك دەڭگەيدەگى قازاق اقىنى ولجاس سۇلەيمەنوۆ ايگىلى «ازيا» كىتابىندا ايقىن دالەلدەرمەن كورسەتتى. ال ب.د.د. ءىى مىڭجىلدىقتا ترويا ايماعى مەن ەجەلگى گرەكتەردە سوعىس قۇدايى ارەس دەپ اتالعانىن، گرەك اڭىزدارىنان ارەس وتانى فينيكيا، ياعني ەجەلگى شۋمەر ايماعى ەكەنىن كورەمىز. وسى دەرەك ارەس پەن شۋمەر بايلانىستى ەكەنىن بايقاتادى. گرەك اڭىزدارى ارەستى «الىپ دەنەلى، قۋاتتى ەركەك» رەتىندە سۋرەتتەيدى، ال «ارىس» دەگەن قازاق ءسوزىنىڭ ماعىناسى دا تاپ سولاي، «الىپ دەنەلى، قۋاتتى» دەگەنگە سايادى (اڭ پاتشاسىنىڭ قازاقشا «ارىستان» دەپ اتالۋىدا سول ماعىناسىنان بولار). «اريستوكرات» دەگەن ءسوز الەمدىك تىلدەرگە ەجەلگى گرەك تىلىنەن ەندى، ونىڭ ماعىناسى – «تەكتى، بيلەۋشى اۋلەتتەن شىققان مىرزا». وسى ءسوزدىڭ «اريس» دەگەن ءتۇبىرى – «تەكتى بيلەۋشى اۋلەت» اتاۋى اريس بولعانىن كورسەتەدى. ونىڭ ماعىناسىنىڭ ءۇندى-يراندىق ەتنوستارداعى «اري» ءسوزىنىڭ «بيلەۋشى مىرزا» دەگەن ماعىناسىمەن بىردەي بولۋى، اريس پەن اري ءبىر تايپا ەل ەكەنىن دالەلدەيدى.

دەمەك ب.د.د. ءىV مىڭجىلدىقتا ەجەلگى گرەكيا ايماعىنا دەيىنگى جەردى جاۋلاعان تۇركىتىلدى «شۋمەرلەر» مەن ءۇندىستان-يران ايماقتارىن باعىندىرعان كوشپەندى اري تايپاسى تىكەلەي بايلانىستى. سوندىقتان اري تايپاسىنىڭ ءوز اتاۋىن ارىس دەپ تانىعانىمىز جانە ولاردى التاي ايماعىنان شىققان تۇركىتىلدىلەر دەگەنىمىز ءجون. وڭتۇستىك قازاقستانداعى وزەننىڭ ارىس دەپ اتالاتىنىن دا ەسكە سالايىق. قازاق حالقى شەجىرەلەرى ارعى تەگىمىزدى بەكارىس، جانارىس، اقارىس دەگەن ءۇش ارىستان تاراتاتىنى دا بەلگىلى فاكت.

ەندى ارىس-اري ۇرپاقتارى كىمدەر بولۋى مۇمكىن ەكەنىنە نازار اۋدارايىق.

ارىس تايپاسى ب.د.د. ءىV مىڭجىلدىقتا التاي ايماعىنان شىققان دەدىك،  ولاردىڭ ۇندىستانعا جاۋلاپ بارعان جولى قازىرگى موڭعوليا دالاسىنان باستاپ، ورتالىق قىتاي مەن شىڭجان اراسىنداعى ايماق ارقىلى وتكەن. ال ەندى ارىس تايپاسى زامانىنان مىڭ جىلدان كەيىن، ياعني ب.د.د. ءىىى مىڭ جىلدىقتا سول موڭعوليا دالاسىندا «حۋن-يۋي» تايپاسى وتىرعانىن، ال ورتالىق قىتايدىڭ تاۋلى ورماندارى مەن شىڭجاندى «جۋندي» حالقى مەكەندەگەنىن قىتاي جازبالارى باياندايدى. «حۋن-يۋي» (قوڭىر-ۋي) تايپاسىنىڭ كەيىنگى ۇرپاعى – 24 تايپالى حۋن حالقى، ول حالىقتىڭ اۋەلگى ءوز اتاۋى قوڭىر ەكەنىن جانە ول حالىق پەن ساق حالقىنىڭ بىرىگۋىمەن قازاق حالقى قالىپتاسقانىن «قازاق اتاۋى تاريحى» دەگەن ماقالادا ەگجەي-تەگجەيلى ءتۇسىندىرىپ، دالەلدەپ كورسەتتىك. سول ماقالادا، «جۋندي» دەيتىندەر «ءجۇندى» حالىق ەكەنىن جانە ولاردىڭ كەيىنگى ۇرپاعى «ۇيسۇندەر» بولاتىنىن ايتىپ كەتتىم. بەلگىلى تاريحشى لەۆ گۋميلەۆتىڭ كورسەتۋىنشە، ءبىزدىڭ ءداۋىردىڭ ءىىى عاسىرىندا كامبودجدا ايماعىنا بارعان قىتاي ەلشىسى «ول ەلدىڭ ۇندىلىك جازۋى حۋن جازۋىن ەسكە تۇسىرەتىنىن» بايانداعان. بۇل دەرەك، قۇڭدار (حۋن) ايماعىنان بارعان ەجەلگى اري تايپاسى ۇندىلىك جازبا مادەنيەتىن قالىپتاستىرعانىن، قۇڭ (حۋن) حالقى سول اري تايپاسى ۇرپاعى ەكەنىن ايعاقتايدى. ۇندىلىك جازبا مەن قۇڭ جازباسىنىڭ ۇقساستىعى، جوعارىدا ايتىلعان «شۋمەر» جازباسىنىڭ «قازاقى ماعىنالى» بولۋى اري-ارىس تايپاسى ەجەلگى ءۇندى-يران-گرەك ەتنوستارى ءۇشىن «ناعىز اريستوكراتتار» بولعانىن جانە كونە تۇركى جازباسى ەجەلگى اري-ارىستاردان باستاۋ الاتىنىن كورسەتەدى. وسى دەرەكتەر «حۋن-يۋي» مەن «جۋندي»، ياعني تۇركىتىلدى قۇڭ مەن ءجۇندى حالىقتارى ارىس تايپاسى ۇرپاقتارى ەكەنىن دالەلدەيدى.

ەندى ارىس تايپاسىنىڭ پارسى ايماعى مەن ەجەلگى گرەكتەرگە دەيىنگى ايماقتى جاۋلاعان ەكىنشى جولى قازىرگى قازاقستان جەرى ارقىلى ورتا ازيانى باسىپ وتكەنى تاريحتان ايان. ب.د.د. ءى مىڭجىلدىقتا اتالعان ايماق حالقىن پارسىلار ساق دەپ اتايتىنىن، ال گرەكتەر ولاردى سكيف دەگەنىن ەجەلگى گرەك تاريحشىسى گەرودات باياندايدى. گەرودات ساق-سكيف حالقى ارەسكە سىيىناتىنىن، ولار ادامدى قۇرباندىققا شالاتىن «ەرەكشە قىلىشىن» بيىك جەرگە قويىپ تابىناتىندارىن جازادى. قازاق حالقى قىلىشتىڭ ەڭ مىقتىسىن «الداسپان» دەپ اتايدى، ونىڭ «الدى اسپان» دەگەن ماعىناسى اتاۋدىڭ سول ساق-سكيفتەردىڭ «ەرەكشە قىلىش» زامانىنان قالىپتاسقانىن بايقاتادى («اسپان قۇدايى قۇرباندىعىمىزدى قاسيەتتى قىلىش ارقىلى الادى» دەپ سەنگەن ساق-سكيفتەر، ول قىلىشتى «الدى اسپان» دەپ اتاعانىن كورەمىز، بۇل دەرەك قازاق ءتىلى مەن ساق-سكيف ءتىلىنىڭ تىكەلەي بايلانىستى ەكەنىن ايعاقتايدى). لۋكيان ساموساتسكيدىڭ (120-190 جج. ب.د.د.) «توكساريس جانە دوستىق» ەڭبەگىندەگى سكيفتىڭ توكساريس دەگەن ەسىمى، گەرودات پەن سترابون «جەتى ۇلى عالىمنىڭ ءبىرى» دەپ تانىعان سكيف اناكاريس (620-555 جج. ب.د.د.) ەسىمى دە ساق-سكيف حالقى مەن ەجەلگى اري-ارىستار بايلانىسىن بايقاتادى: «توكساريس» – «توعىز-ارىس»، «اناكاريس» – «انىق-ارىس». وسى دەرەكتەر مەن ارەسكە سىيىنۋ، ياعني ارعى باباسىنا سىيىنۋ ءداستۇرى ساق-سكيف حالقى ەجەلگى ارىس تايپاسى ۇرپاقتارى ەكەنىن اڭعارتادى.

دەمەك قۇڭ – حۋن، ساق – سكيف، جۋندي – ۋيسۋن دەپ تانىلاتىن ءۇش حالىق – ەجەلگى ارىس-اري تايپاسى ۇرپاقتارى. وسى ءۇش حالىقتىڭ جەكە تايپالارىنان نەمەسە بىرنەشە تايپالارى وداعىنان بارشا تۇركىلىك ۇلتتار قالىپتاستى (تاتار تايپاسىنان – تاتار; قىرعى تايپاسىنان – قىرعىز-حاكاس جانە باشقىر; الان تايپاسىنان – قاراشاي-بالقار جانە ديگور; قۇمان تايپاسىنان – قۇمىق; ماڭعىت تايپاسىنان – نوعاي مەن قاراقالپاق; ءۇز (اقۇز-وقۇز) تايپاسىنان – تۇركىمەن; وتىرىقشى ۇيسۇندەر مەن ءۇز تايپاسى ارالاسۋىمەن – ۇزبەك، ءۇز-ۇيسۇندەر مەن قىرعى تايپاسى ارالاسۋىمەن – ۇيقىر (ۇيعىر); ۋرۋس پەن ساقالبان تايپالارىنان – قىرىملار (قىرىم تاتارلارى); ابار تايپاسىنان – اۆار; ساقتاردىڭ ەنگر تايپاسى مەن ابار جانە ماجار تايپالارى قوسىلۋىمەن – ۆەنگر). ال قازاق حالقى بولسا، قۇڭ مەن ساق حالىقتارىنىڭ نەگىزگى بولىگىنىڭ ءبىزدىڭ دالادا قوسىلىپ قۇڭزاق دەگەن حالىققا اينالۋىمەن پايدا بولدى. كەيىن قۇڭزاق اتاۋى قىسقارىپ، اۋەلى قزاق, سوسىن قازاق بولىپ ورنىقتى جانە ۇيسۇندەردىڭ كوشپەلى تايپالارى دا قازاق حالقى قۇرامىنا ەندى. قازاق حالقىنىڭ ارعى تەگىن اقارىس، جانارىس، بەكارىس دەگەن اتاۋلاردان تاراتۋى دا سول ەجەلگى ارىس تايپاسى ۇرپاقتارى ەكەنى حالىق جادىندا قالىپ قويعانىن بايقاتادى. مۇمكىن اۋەلدە ساق-سكيفتەر – جانارىس، حۋن-قۇڭدار – اقارىس، ال جۋن-جۇندىلەر بەكارىس دەپ اتالعان بولار. ولارعا «قۇڭ-حۋن»، «ساق-سكيف»، «ءجۇندى-جۋندي» اتاۋلارىن تاڭعان كەيىنگى كورشىلەرى عوي، ولاردىڭ وزىندىك اتاۋلارى جانارىس، اقارىس، بەكارىس بولعان ءتارىزدى.

ارىس-اري تايپسىنىڭ ءوز اتاۋىمەن كەيىنگە دەيىن ساقتالعان بولىگى جايىنداعى دەرەكتەرگە توقتالساق.

ارىس تايپاسىنىڭ تارباعاتايدىڭ شىعىسىندا وتىرعاندارى كەيىن قۇڭ (حۋن) مەن ءجۇندى (جۋندي) دەگەن ەكى حالىق بولىپ قالىپتاسسا، تارباعاتايدىڭ باتىسىندا، قازىرگى قازاقستان مەن ورتا ازيادا قالعاندارى ساق (سكيف) دەگەن حالىققا اينالدى. ال زاكاۆكازە مەن قارا تەڭىز ماڭىنا ورنىققاندارى ارىس اتاۋىمەن كەيىنگە دەيىن ءومىر ءسۇردى. زاكاۆكازە مەن قارا تەڭىز ماڭىنداعى ارىس تايپاسى ب.د.د. ءىى- ب.د. ءىV عاسىرلار ارالىعىنداعى ريمدىك دەرەكتەردە «اورس» اتاۋىمەن كەزدەسەدى. ولار «اورستى» سكيف حالقىنان دەپ تانىعان، كەي تاريحشىلار سارماتتار قۇرامىندا بولعان دەپ بىلەدى. سەبەبى، ساق-سكيف حالقىنىڭ البان مەن سىبان تايپالارى ب.د.د. عاسىرلاردا زاكاۆكازەگە، يازىگ (ۇزىك) پەن سيراق تايپالارى قىرىمعا كورشى دالالارعا بارىپ قونىستانۋىندا ەدى. ياعني، ارىس-اورس تايپاسىن دا ساق-سكيفتىك نەمەسە سارماتتىق دەپ تانۋ ورنىققان (البان مەن سىبان تايپالارى قازاق حالقىندا ساقتالدى، زاكاۆكازەگە كەتكەندەرىن پارسىلار «ساقالبان» جانە «ساقسىبان» دەپ اتاپ كەتكەن، شاحسەۆان دەگەن كوشپەلى تايپا ازاربايجاندار قۇرامىندا بار. سۆان دەگەن كول ارمەنيادا، سۆان دەگەن ۇلت گرۋزيندەر قۇرامىندا بار. ال «ساقالبان» دەگەندەر كەيىن قىرىمدا وتىردى، ولاردىڭ قارا تەڭىزدەن ارى كەتكەندەرى قازىرگى البانيا ەلىنىڭ حالقىن قالىپتاستىردى، قىرىمدا قالعانى كەيىن ارىس-ۋرۋس تايپاسىمەن بىرگە قىرىم تاتارلارىن قالىپتاستىردى ء(وز اتاۋى قىرىملار ۇلتى)).

ارىس اتاۋىن «اورس» ەتكەن ريمدىك ءتىل. دەرەكتەردە اورس تايپاسى «جوعارعى اورس» جانە «تومەنگى اورس» بولىپ ەكىگە بولىنەتىنى باياندالادى. ولاردىڭ زاكاۆكازەدەگىلەرى قۇڭ حالقىنىڭ الان تايپاسى كەلگەن ءى عاسىردا كىشى كاۆكاز تاۋىنا جاقىن ىعىسىپ، ءىىى عاسىردىڭ سوڭىندا تاۋعا كوشىپ، ەجەلگى گرەك تىلىندە حريستياندىقتى قابىلداپ، ارميان ۇلتىن قالىپتاستىرۋعا اتسالىستى. ارميانداردىڭ حريستياندىققا دەيىن ارەسكە تابىنعانى جايلى دەرەكتەر جانە ارميانداردىڭ «اريتسى ۇرپاعىمىز» دەگەن تۇسىنىكتەرى سوزىمىزگە ايان. قازىرگى اراكس وزەنى اتاۋى اۋەلدە «ارىس» بولعان دەۋدە ورىندى. عالىمداردىڭ ارميانداردىڭ ەڭ ەسكى حريستياندىق جازبالارى «قىپشاق ءتىلدى» ەكەنىن مويىنداۋىنىڭ ءوزى ولاردىڭ اۋەلدە تۇركىتىلدى بولعانىنا جەتكىلىكتى دالەل. ول جازبالار ارميانداردى حريستياندىققا كىرگىزۋ ءۇشىن ەسكى ارميان تىلىندە نەمەسە «قىپشاق تىلىندە» جازىلعانى تۇسىنىكتى. ارينە، حريستياندىق كۇش العاننان كەيىن ەجەلگى گرەك ءتىلى «شىركەۋ ءتىلى» بولىپ ورنىقتى، سوندىقتان ارميانداردىڭ ءتول ءتىلى قاتتى وزگەرىسكە ۇشىراپ، نەگىزى ەجەلگى گرەك سوزدەرى بولعان قازىرگى ارميان ءتىلى قالىپتاستى، الايدا ارميان تىلىندە تۇركىلىك سوزدەردىڭ ءالى دە كوپتىگىنە كۇمان جوق.

ال قىرىمعا تاياۋ دالاداعى اورس تايپاسى قۇڭ حالقىنىڭ قۇمان تايپاسى كەلگەن ءى عاسىردا ىعىسىپ، قىرىم جارتى ارالىنا قونىستانعان. سول جەردەن ءىV عاسىردا ريم يمپەرياسىنا ءجيى جورىقتار جاساپ وتىرعانى، ول شابۋىلداردى ريم جازبالارى «سكيف سوعىسى» دەپ كورسەتكەنى بەلگىلى. سول دەرەكتەردەن سكيفتەر تەڭىزدە كەمەمەن ءجۇزۋدى، ارتىنشا كەمەلەر جاساۋدى يگەرگەنىن كورەمىز. سوندىقتان «سكيف سوعىسى» تاريحقا «سكيفتەردىڭ تەڭىز كەمەلەرىمەن ريم يمپەرياسىنا جاساعان جورىقتارى» دەگەن ماعىنادا ەندى.

سودان 300 جىل وتكەندە، ياعني ءVىى عاسىردا قىرىمعا جاقىن جەرگە كەلىپ ورنىققان قازاقتار اورس تايپاسىن «ورىس» دەپ اتاپ كەتتى. ال وعىزدىق حازارلار ولاردى «ۋرۋس» دەپ اتادى، وسى ۋرۋس اتاۋى اراب جازبالارىنا ەندى. ح عاسىرداعى اراب گەوگرافى ءارى تاريحشىسى ءال-ماسۋدي جازباسىندا قىرىم جارتى ارالىندا «كەمەلى ۋرۋس جانە ساكالبا ەلدەرى» قاتار وتىرعانىن، ۋرۋستار كوپ رۋلاردان قۇرالعان ەل ەكەنىن كورسەتەدى (مۇنداعى ساكالبا دۇرىسىندا – «ساقالبان»). عالىم قىرىمعا تاياۋ دالادا «كوشپەلى قازاقتار» كوشىپ-قونىپ جۇرەتىنىن دە ايتادى، رەسەيلىك اۋدارماشىلار ولاردى «كوچەۆنيكي گۋزي» دەپ بۇرمالاپ كورسەتەدى (ارابشادا «ي» مەن «ق» ارىپتەرىنىڭ جازىلۋى ۇقساستىعىنان دا قاتەلەسۋى مۇمكىن), الايدا اراب جازباسىمەن تانىس ادامعا ونىڭ دۇرىس جازىلۋى «كوشپەلى عازاق» ەكەنىن ءتۇسىنۋ قيىنعا سوقپايدى. ونىڭ ۇستىنە، ءحى عاسىردا ول جەردە كاسوگتا دەگەن كوشپەلى جۇرت وتىرعانى «ەسكى-سلاۆياندىق» جازبالاردا كەزدەسەدى. ونداعى «كاسوگتا» دەپ بۇرمالاعاندارى – «كاساگتار»، ياعني «قازاقتار». ول جەردە ح عاسىردا «گۋزي» دەگەن كوشپەلىلەر بولسا، ولاردى ءحى عاسىردا «كاسوگتا» دەپ كورسەتپەس ەدى. ولار قازاقتار بولعاندىقتان، سلاۆياندالعان جازبالاردا «كاسوگتا» دەپ كورسەتىلگەن عوي. قىرىمدىق ۋرۋس پەن ساكالبا ەلدەرى ءحى عاسىردا كاتوليكتىك حريستيادىقتا بولدى، وسى شىندىقتى رەسەيلىك قۇمىق عالىمى مۇراد ادجي ناقتى دالەلدەرمەن تالاي رەت كورسەتتى. «كودەكس كۋمانيكۋس» دەپ اتالىپ جۇرگەن كونە جازبا، انىعىندا سول قىرىمدىق ۋرۋس پەن ساكالبانداردىڭ كاتوليكتىك ءدىني كىتابى بولىپ تابىلادى. ول كىتاپتىڭ لاتىن ارپىمەن تۇركى تىلىندە قىرىمدا ءحىىى عاسىردىڭ سوڭىندا جازىلعانىن جانە ونىڭ ءتىلى قىرىملار (قىرىم تاتارلارى) تىلىنە وتە جاقىن ەكەنىن عالىمدار مويىندايدى. قىرىمدىق «ۋرۋس-ساكالبا» ەلىنىڭ پراۆوسلاۆيالىق سلاۆيان ەمەس، تۇركىتىلدى ءارى كاتوليك ءدىندى بولعانىنا جانە ولاردىڭ ۇزىلمەگەن ۇرپاعى قىرىم تاتارلارى ەكەنىنە «كودەكس كۋمانيكۋس» جازباسى جەتكىلىكتى دالەل.

ءحى عاسىردا داعىستاندىق اۆارلار بيلىگىنە قىرىمدىق رۋس توبى وتىردى (سارير مەملەكەتى ورنىنا اۆار نۋتسالدىگى پايدا بولدى), وسى سەبەپتەن ۆيزانتيالىق حريستيان ءدىنىن ۇستانعان اۆارلار ريم-كاتوليكتىك حريستياندىققا كوشتى. سول اۆار ءنۋتسالدارىنىڭ، ياعني «رۋستىك» اۆار بيلەۋشىلەرىنىڭ شەجىرەسىندە ارعى اتالارى «ارىسحان» دەپ كورسەتىلگەن. وسى ناقتى دەرەكتىڭ ءوزى قىرىمدىق «اورس-ۋرۋس-رۋس» تايپاسىنىڭ ءوز اتاۋى ءبىز كورسەتكەندەي «ارىس» ەكەنىن دالەلدەيدى. رەسەي عالىمدارى شوۆينيستىك ادەتىمەن ۋرۋس اتاۋىن «رۋس»، ساكالبا اتاۋىن «سلاۆيان» دەگىزدى. قازاق اتاۋىن «كاسوگتا» ەتىپ بۇرمالاپ تاريحقا ەنگىزگەن دە سولار. وسىلايشا ۋرۋس ەلى مەن قازاقتار قاقتىعىسىن «ورىس اسكەرى مەن كاسوگتا اسكەرىنىڭ ءحى عاسىرداعى سوعىستارى» ەتىپ بۇرمالاپ جازدى، ال «كاسوگتا» دەگەندەر قازاقتار ەكەنىن دالەلدەۋگە ول زاماندا قازاق تاريحشى عالىمدارىنىڭ مۇمكىندىگى بولعان جوق.

رەسەي حالقىنىڭ نەگە «رۋسسكيە» دەپ اتالعانى جانە ولاردىڭ قىرىمدىق اورس-ۋرۋس تايپاسىمەن قالاي بايلانىساتىنىن بولەك ماقالادا ايتارمىز. ەڭ باستىسى، قىرىمدا بولعان «ارىس-اورس-ورىس-ۋرۋس-رۋس» دەگەن اتاۋلارمەن بەلگىلى تايپا-ەل مەن ونىڭ جاقىن كورشىسى ساكالبا-ساكالبان ەلىنىڭ قازىرگى ۇرپاقتارى سول جەردە ءالى وتىر. ولاردى «قىرىم تاتارلارى» دەپ بۇرمالاعان – رەسەي يمپەرياسى. ولاردىڭ ءوز اتاۋلارى «قىرىملار» جانە تىلدەرى قاراشاي-بالقار تىلدەرىنە جاقىن، ياعني قازاق تىلىنە دە وتە ۇقساس.

قوسىمشا اقپارات:

ۇندىلىك تىلدەردەگى سوزدەردىڭ كەيبىرى سلاۆيان سوزدەرىنە ۇقساستىعىن پايدالانىپ، «اريدى – سولتۇستىكتەن بارعان سلاۆياندار» دەيتىن رەسەي عالىمدارى بار. شىندىققا جۇگىنسەك، ەڭ العاشقى «سلاۆيان» – بولگار ۇلتى، بولگارلار تۇركىتىلدى بۇلعار تايپاسىنىڭ شوقىنۋىنان پايدا بولدى، ياعني، بولگاريا ايماعى 169 جىل ۆيزانتيا قۇلدىعىندا بولعان، ءحى-ءحىى عاسىرلارداعى بۇلعارلار شىركەۋ تىلىنە كوشىپ «بولگار» دەگەن ۇلتقا اينالدى. تۇركىلىك بۇلعار سوزدەرى ارالاسقان، الايدا نەگىزگى سوزدەرى ۆيزانتيالىق بولعان «شىركەۋ ءتىلى» پايدا بولدى. ونى بارشا سلاۆيان ۇلتتارى «ەسكى بولگار ءتىلى» نەمەسە «سلاۆياندىق-شىركەۋ ءتىلى» دەپ اتايدى. ويتكەنى، بارشا سلاۆياندىق ۇلتتار وسى ەسكى-بولگارلىق شىركەۋ تىلىمەن حريستياندىق قابىلداعان. حريستياندىق قابىلداعان بۇلعارلار ءوز تىلدەرىنەن باس تارتىپ، وسى شىركەۋ تىلىنە كوشۋگە ءماجبۇر بولدى، بۇلعار تىلىنەن باس تارتپاعانداردى «يازىچنيكي» دەپ ايىپتاپ، قىرعىنعا ۇشىراتقان. «ۆيزانتيالىقتاردىڭ 30 مىڭ بۇلعاردىڭ كوزىن اعىزىپ جىبەرگەنى» جايلى ناقتى دەرەك بۇلعارلاردىڭ ءوز تىلىنەن قالاي ايرىلعانىنان حابار بەرەدى. ۆيزانتيالىقتار ولاردى «سلاۆون» دەپ اتاعان، ونىڭ ماعىناسى – «قۇل»، الايدا بۇلعارلار ءوز ۇلتىن «بولگار» دەگەن نۇسقادا ساقتاپ قالدى.

بولگار پاتشالىعىنىڭ شىركەۋ ءتىلى (ەسكى بولگار ءتىلى) ءحىى-ءحVى عاسىرلار ارالىعىندا شىعىس ەۋروپالىق كوپتەگەن تۇركى تايپالارىن شوقىندىردى. ولاردىڭ ارقايسىسى «بولگار-شىركەۋ» ءتىلىنىڭ ديالەكتىسى بولىپ تابىلاتىن جاڭا تىلدەرى بار حريستيان ءدىندى جەكە ۇلتتارعا اينالدى، ۆيزانتيالىق «سلاۆون» ءسوزى ولاردىڭ ورتاق اتاۋى بولىپ قالىپتاستى. ياعني، سلاۆيان ۇلتتارى «كەشە عانا» وسىلاي پايدا بولدى. ۆيزانتيا ءتىلى ەجەلگى-گرەك ءتىلى مەن يران تىلدەرى ارالاسۋىمەن پايدا بولعانى – بەلگىلى جايت، سوندىقتان ۆيزانتيا ءتىلىن «ورتا گرەك ءتىلى» دەپ تە اتايدى. ال كازىرگى گرەتسيا ءتىلى – جاڭا گرەك ءتىلى. ياعني، ۆيزانتيا تىلىندە يراندىق سوزدەر كوپ بولعان، وسى يراندىق سوزدەر بولگار-شىركەۋ تىلىنە ءوتتى، بارلىق سلاۆياندىق ۇلتتار – وسى بولگار-شىركەۋ ءتىلى ارقىلى حريستيان بولعاندار. ولاردىڭ تىلدەرىندەگى يراندىق سوزدەر وسىنداي سەبەپپەن پايدا بولدى، ال يران مەن ۇندىلىك تىلدەر – تۋىس. دەمەك، سلاۆيان تىلدەرىندەگى سوزدەردىڭ ءۇندى-يراندىق سوزدەرگە ۇقساستىعى مەن «ەجەلگى اريتسى» تايپاسىنىڭ ەش بايلانىسى جوق، ول ۇقساستىق سلاۆياندىق شىركەۋ ءتىلىنىڭ ۆيزانتيانىڭ يران-گرەكتىك تىلىنەن قالىپتاسقاندىعىن كورسەتەدى.

قازىرگى بارشا سلاۆياندىق ۇلتتاردىڭ ارعى تەكتەرى – تۇركىتىلدى تايپالار، ول تايپالار ساق-سكيف، گۋنن-قۇڭ، جۋندي-ءۇيسۇن دەگەن ءۇش حالىققا جاتادى. ال اتالعان ءۇش حالىقتىڭ ارعى ءتۇبى اري-ارىس تايپاسىنا بارىپ تىرەلەتىنىن ايتتىق. وسى سەبەپتەن سلاۆيان حالىقتارىن دا ەجەلگى اري-ارىستار ۇرپاعى دەۋگە بولار ەدى. الايدا، ءدىنى ارقىلى وزگە تىلگە كوشكەندىكتەن، ولاردىڭ تىلدىك جانە مادەني بايلانىستارى تولىق ۇزىلگەن، سوندىقتان سلاۆيانداردى «اري-ارىستار ۇرپاعى» دەۋ قيسىنعا كەلىڭكىرەمەيدى.

باتىس ەۋروپا حالىقتارىنىڭ تىلدەرىن «گەرماندىق تىلدەر توبى» دەپ تانيدى. گەرمان تايپالارى ءى عاسىردا «ساكسى» اتاۋىمەن كورسەتىلەتىن، ياعني ولار ساق-سكيف حالقى بولىپ تابىلادى. قىرىمدا ساقتالعان سكيف قورعاندارى مەن «ساكس اۋدانى» اتاۋى جانە گەرمانياداعى «ساكسونيا» ءوزارا بايلانىستى ەكەنىنە كۇمان جوق. ەۋروپانى V عاسىردا گۋنن-حۋنندار جاۋلاپ العانى جانە «ساكسى-گەرمان» تايپالارى ولارمەن وداقتاس بولعانى بەلگىلى. وسى دەرەكتى جانە «گەرماندىق تىلدەر توبى» تەرمينين ەسكەرسەك، وندا ەۋروپالىق ۇلتتار ساكسى-سكيف پەن گۋنن-قۇڭداردىڭ جەرگىلىكتى تايپا-ەتنوستارمەن ارالاسۋىنان پايدا بولعان دەۋگە تولىق نەگىز بار. مىسالى، نەمىستەر – ساكسى-گەرمان تايپاسى ۇرپاقتارى، ولاردىڭ «اريتسى ۇرپاعىمىز» دەۋى وسىدان بولار. اعىلشىندار بولسا ساكسى تايپاسى مەن جەرگىلىكتى انگل تايپاسى ارالاسۋىنان پايدا بولعان، سوندىقتان ولاردى «انگلو-ساكسوندار» دەپ تە اتاپ كەلەدى. مىنە، «گەرمان تىلدىلەر» دەلىنگەن ەۋروپا حالىقتارى دا ەجەلگى اري-ارىستارمەن بايلانىستى بولىپ شىقتى. الايدا، ول بايلانىس پەن سلاۆيانداردىڭ ەجەلگى اري-ارىستارعا بايلانىسى ءوزارا ۇقساس، ويتكەنى «گەرمان ءتىلدى توپتا» سانالاتىن ۇلتتار ريم-يتالياندىق شىركەۋ ءتىلى كومەگىمەن پايدا بولدى. دەمەك، ولاردىڭ بارلىعى – حريستياندىق قابىلداعاندا ءوز تىلدەرىنەن باس تارتىپ، شىركەۋ تىلىنە كوشكەندەر.

ۆيزانتيالىق شىركەۋ ءتىلى ءحى-ءحVى عاسىرلار اراسىندا سلاۆياندىق ۇلتتاردىڭ پايدا بولۋىنا الىپ كەلدى. ال ءىح-حV عاسىرلار اراسىندا ريمدىك شىركەۋ ءتىلى ىقپالىمەن گەرماندىق، ياعني باتىس ەۋروپالىق ۇلتتار قالىپتاستى. سلاۆياندىق جانە گەرماندىق تىلدەردە كوپتەگەن تۇركىلىك سوزدەر ساقتالعان، ولاردى كەيىنگى «وسمان يمپەرياسى زامانىندا ەنگەن سوزدەر» دەپ سانايدى. دەسە دە، ول سوزدەردى سول حالىقتاردىڭ حريستياندىققا دەيىنگى ءوز سوزدەرى دەگەن ورىندى. حريستياندىق ءدىن ولاردىڭ تىلدەرىن عانا ەمەس، دىلدەرىن، ياعني ۇلتتىق بولمىستارىن دا تولىق وزگەرتىپ، تۇركىلىك تەكتەرىنە جاۋ ەتىپ جىبەردى. ونىڭ سەبەبى، قالعان تۇركىتىلدى حالىقتاردىڭ نەگىزىنەن جاپپاي يسلام ءدىنىن قابىلداۋلارىمەن بايلانىستى. الەمدىك ەكى ءدىننىڭ ءوزارا باقتالاستىعى ولاردى ۇستاناتىن حالىقتار اراسىندا الاۋىزدىق تۋدىردى. الەمدىك ەكى ءدىن اراسىنداعى باقتالاستىق ىقپالى حريستياندىق يمپەريالاردىڭ ەۋرازيالىق بارشا ۇلتتار تاريحىن وزگەرتىپ بۇرمالاۋىنا اپارىپ سوقتى. وسىلايشا تۇركىتىلدى حالىقتاردى «كەيىن پايدا بولعان جاس ۇلتتار»، ال حريستيان ءدىندى حالىقتاردى «ەجەلدە قالىپتاسقان ۇلتتار» دەگەن جالعان تۇجىرىم ورنىقتىرىلدى.

ەۋروپالىق ۇلتتاردىڭ بارلىعى دا (ورىستار دا) كەشەگى اتا-بابالارىنىڭ تىلدەرىن تۇسىنبەيتىنىن مويىندايدى. ال باتىس ەۋروپا حالىقتارى اتا-بابالارىنىڭ تىلدەرىن «ءولى لاتىن ءتىلى» دەپ تانيدى. الايدا، شىندىق باسقاشا، ولاردىڭ اتا-بابالارى تۇركى تىلدىلەر بولعان (ساكسى-ساق جانە گۋنن-قۇڭ تىلدەرى), نەمىستىڭ «يا» دەگەنى مەن قازاقتىڭ «ءيا» ءسوزىنىڭ ماعىناسى ءبىر بولۋى، اعىلشىننىڭ «بيگ» ءسوزى مەن قازاقتىڭ «بيىك» ءسوزى ماعىنالاس بولۋى سونىڭ بەلگىلەرىنەن. ورىستىڭ «تۋىستىعىن ۇمىتقان يۆان» دەگەن ناقىل ءسوزى دە، ورىس حالقىنىڭ تۇركىلىك سكيف-بۇلعارلىق ارعى تەگىن ۇمىتقانىنان حابار بەرەدى.

بەكجان ادەنۇلى

Abai.kz