كەڭەس وكىمەتى تۇسىندا حالىقتىڭ بيلىككە جانە كوممۋنيستىك يدەولوگياعا قارسىلىق كورسەتۋى الۋان ءتۇرلى بولدى: جەكەلەگەن اشىق قارسىلىق، ۇندەۋحاتتار جانە باسقا دا جاسىرىن ناسيحات قۇجاتتارىن شىعارۋ. وسىلايشا، «جاس تۇلپار» ۇلگىسى بويىنشا بىرلەستىكتەر جانە توپتار قازاقستاننىڭ شەت اۋماقتارىندا دا قۇرىلا باستادى. مۇراعاتتىق قۇجاتتاردا اتاپ كورسەتىلگەندەي، قازاق ستۋدەنت-جاستارىنىڭ ىشىنەن ۇلتتىق توپتار قۇرۋدى قاراعاندى مەدينستيتۋتىنىڭ ستۋدەنتى مۇرات كەيكين، گوركي سۋ كولىگى ينجەنەرلەرى ينستيتۋتىنىڭ ستۋدەنتى سايات ابىلحاسانوۆ، ماسكەۋ مۇناي ينستيتۋتىنىڭ ستۋدەنتى كەڭەس ورىنباساروۆ ويلاستىرعانى تۋرالى فاكتى بار. ولار مەكتەپتە بىرگە وقىعان دوستار ەكەن.
ابىلحاسانوۆ كەيكيننىڭ ويىن قۇپتايدى جانە ءوز تاراپىنان گوركي قالاسىندا، وسىندا وقيتىن ستۋدەنت-قازاقتاردىڭ ىشىنەن ۇيىم قۇرۋ تۋرالى اڭگىمەلەر جۇرگىزەدى.

كەڭەس وكىمەتى تۇسىندا حالىقتىڭ بيلىككە جانە كوممۋنيستىك يدەولوگياعا قارسىلىق كورسەتۋى الۋان ءتۇرلى بولدى: جەكەلەگەن اشىق قارسىلىق، ۇندەۋحاتتار جانە باسقا دا جاسىرىن ناسيحات قۇجاتتارىن شىعارۋ. وسىلايشا، «جاس تۇلپار» ۇلگىسى بويىنشا بىرلەستىكتەر جانە توپتار قازاقستاننىڭ شەت اۋماقتارىندا دا قۇرىلا باستادى. مۇراعاتتىق قۇجاتتاردا اتاپ كورسەتىلگەندەي، قازاق ستۋدەنت-جاستارىنىڭ ىشىنەن ۇلتتىق توپتار قۇرۋدى قاراعاندى مەدينستيتۋتىنىڭ ستۋدەنتى مۇرات كەيكين، گوركي سۋ كولىگى ينجەنەرلەرى ينستيتۋتىنىڭ ستۋدەنتى سايات ابىلحاسانوۆ، ماسكەۋ مۇناي ينستيتۋتىنىڭ ستۋدەنتى كەڭەس ورىنباساروۆ ويلاستىرعانى تۋرالى فاكتى بار. ولار مەكتەپتە بىرگە وقىعان دوستار ەكەن.
ابىلحاسانوۆ كەيكيننىڭ ويىن قۇپتايدى جانە ءوز تاراپىنان گوركي قالاسىندا، وسىندا وقيتىن ستۋدەنت-قازاقتاردىڭ ىشىنەن ۇيىم قۇرۋ تۋرالى اڭگىمەلەر جۇرگىزەدى.
پاۆلودار قالاسى مەكتەپتەرىنىڭ بىرىندە ءان ساباعىنىڭ مۇعالىمى ر.نۇرباساروۆ ۇلتشىلدىققا بوي ۇرىپ، اينالاسىنا تانىس وقۋشىلاردى توپتاستىرىپ، قازاقتاردىڭ ۇلتتىق مادەنيەتىنىڭ توقىراۋى تۋرالى ويدى ساناسىنا ۇيالاتىپ، قازاق جاستارى ءوز انا تىلىندە وقىپ، داستۇرلەردى ساقتاپ، انا ءتىلىن ورىس سوزدەرىمەن بىلعاماۋى ءتيىس دەگەندى ايتادى. نۇرباساروۆتىڭ ىقپالىمەن پاۆلودار قالاسىنداعى مەكتەپ-ينتەرناتتىڭ 9-كلاسس وقۋشىسى، ۆلكسم مۇشەسى قانيەۆ 1969 جىلى قازاندا «جاس ۇلان» استىرتىن جاستار ۇيىمىن قۇرادى. وعان پاۆلودار جانە ەرماك قالالارىنان 29 وقۋشىنى تارتادى. كەيىننەن ولار ۇيىمنىڭ بەس ادامنان تۇراتىن «كوميتەتىن» ۇيىمداستىرىپ، ءتورت جالپى جينالىس جانە بەس «كوميتەت» ءماجىلىسىن وتكىزەدى.
ۇيىمنىڭ ءتول جارعىسى، ءسوز سويلەۋشىلەر ءۇشىن ساۋالنامالارى بولعان، مۇشەلىك جارناپۇل جيناعان، ادالدىق انتىن بەرگەن، حاتتامالار جۇرگىزىلىپ، وزدەرىنىڭ پارولدارى دا بولعان. وقۋشىلار توبىنىڭ جەكەلەگەن قاتىسۋشىلارى ۇلتشىلدىق سيپاتتاعى وي-پىكىرلەردى ايتىپ، ولەڭدەر شىعارىپ، «اتا-بابالار تۋىن كوتەرۋگە» شاقىرعان ۇندەۋحاتتار جازىپ، ونى جازۋ ماشىڭكەسىندە ون دانا ەتىپ باسىپ، ونىڭ ۇشەۋىن پاۆلودار قالاسى مەن پاۆلودار اۋدانىنىڭ كەڭەس اۋىلىندا تاراتقان.
مەملەكەتتىك قاۋىپسىزدىك كوميتەتى 1969 جىلى قوستاناي وبلىسىنىڭ ميحايلوۆ نان قابىلداۋ پۋنكتىنىڭ اعا بۋحگالتەرى قايىربەك اجىباەۆتىڭ قازاقستاننىڭ ۇلتتىق ءوزىن-ءوزى باسقارۋى ءۇشىن كۇرەس ءۇشىن استىرتىن ۇيىم قۇرۋ يدەياسىن كوپتەن ويلاپ جۇرگەندىگى تۋرالى مالىمەت العان. قازاقستاندا ۇلتتىق كادرلاردى قىسپاققا الىنىپ جاتقاندىعىن العا تارتىپ، اجىباەۆ ۇلتشىلدىق وزىنەن-ءوزى تۋمايدى، ونىڭ شوۆينيزمگە قارسى جاۋاپ بەرۋ رەاكتسياسى ەكەنىن ايتادى.
اجىباەۆتىڭ ىقپالىمەن تاشكەنت ەلەكتروتەحنيكالىق بايلانىس ينستيتۋتىنىڭ ستۋدەنتى مىرزابەكوۆ «جاس تۇلەك» اتتى ۇيىم قۇرۋعا تىرىسادى. الايدا اتالعان ادامداردىڭ ۇيىم قۇرۋعا دەگەن تالپىنىستارى ىسكە اسپاعان.
سول جىلدارداعى جاستاردىڭ قوعامدىق-ساياسي كونىل اۋانىن بايقاتاتىن مالىمەتتەردىڭ ءبىرى يەسى كورسەتىلمەگەن قۇجاتتار بولىپ تابىلادى. 1970 جىلى ستۋدەنتتەرگە ۇندەۋ تۇرىندە تاراتىلعان، قازاق جاستارىنىڭ بىرىگۋى جانە قازاقتاردىڭ مۇددەسىن قورعاۋ ءۇشىن ۇيىم قۇرۋ قاجەتتىگىن ويلانۋعا شاقىرعان «ويلان، قازاق» جاسىرىن قۇجاتىنىڭ اۆتورى، تسەلينوگراد مەدينستيتۋتىنىڭ ستۋدەنتى گ.بەيبىتوۆا بىلاي دەپ جازادى: «بۇگىنگى كۇنى بارلىق ۇلتتاردى ورىستاندىرۋ ساياساتى ءجۇرىپ جاتىر… ءبىز ۇلتىمىزدىڭ تازالىعى ءۇشىن، كونستيتۋتسيا بويىنشا ءوز قۇقىقتارىمىزدى قورعاۋىمىز ءۇشىن كۇرەسۋىمىز كەرەك. ءتىل ءۇشىن، قازاقتاردىڭ مادەنيەتتى دەڭگەيى ءۇشىن كۇرەسۋ قاجەت».
«ۇشقىن» قازاق جاستارىنىڭ ۇيىمى اتىنان كوكپ ورتالىق كوميتەتىنە جىبەرىلگەن «تالاپ» دەپ اتالاتىن جاسىرىن قۇجاتتىڭ اۆتورى، قازمۋ-ءدىڭ زاڭ فاكۋلتەتىنىڭ ستۋدەنتى جاڭاباي كەمەلحانوۆ بولىپ شىعادى. جاسىرىن حاتتا: «… ەشقانداي دا قازاق رەسپۋبليكاسى جوق. مەكەمەلەردە ءىس جۇرگىزۋ قازاقشا ەمەس، ورىسشا جۇرگىزىلەدى. جوعارى وقۋ ورىندارىندا وقۋ - ورىس تىلىندە. قازاق جەرلەرىنىڭ اتاۋلارى قايتادان ورىسشا اتالىپ جاتىر». ودان ءارى كەمەلحانوۆ كونستيتۋتسياعا سۇيەنە وتىرىپ، قازاقستاننىڭ كسرو قۇرامىنان شىعارىلۋىن تالاپ ەتەدى.
1969 جىلدىڭ قىركۇيەگىندە پارتور-گاندارعا وسكەمەن جانە لەنينوگورسك قالالارى، ءىشىنارا سەمەي جانە وسى وبلىستاردىڭ بىرقاتار اۋداندارىنىڭ جاس مامان-قازاقتارى 75 ادامنان قۇرالاتىن «ۇلتتىق كادرلار ءۇشىن ادىلدىك توبىن» قۇرعانى تۋرالى جازىلعان جاسىرىن قۇجات جىبەرىلگەن. جاسىرىن قۇجاتتا: «ءبىز كاسىپورىن باسشىلارىنىڭ ءبىزدى بەتى شىمىرىكپەستەن قورلاعانىنىڭ جانە مازاقتاپ كۇلگەنىنىڭ بىرقاتار فاكتىلەرىنىڭ كۋاسى بولدىق جانە قازىرگى كەزدە ءبىزدى جۇمىسقا المايدى. وسىعان بايلانىستى جۇمىستى ءوزىمىز جۇرگىزۋگە شەشىم قابىلدادىق، سوندىقتان استىرتىن باسپا ۇيىمداستىرىپ، ساياسي مايدان اشۋعا بەل بۋدىق» دەپ كورسەتىلگەن.
جوعارى ءبىلىمدى، الماتى قالالىق جىلۋ جۇيەسى ديرەكتسياسىنىڭ اعا ينجەنەرى كوشەرباي ەرماعامبەتوۆ پارتيا ۇيىمىنا ۇلتتىق ماسەلەنى كوتەرە وتىرىپ، قازاقستاندا قازاقتاردىڭ ىشىنەن تەحنيكا ماماندارىن دايارلاۋعا نازار اۋدارىلماي وتىرعانىن ايتادى. بالاباقشالاردا بالالار ورىس تىلىندە تاربيەلەنۋدە. قازاقتار بالالارىن ورىس مەكتەپتەرىنە بەرۋگە ءماجبۇر. قازاق ءتىلىنىڭ بىرتىندەپ ىعىستىرىلۋى ءجۇرىپ جاتىر دەيدى. ودان ءارى وسى حاتتىڭ كوشىرمەسىن تسەلينوگرادتاعى ءوز تانىسىنا جىبەرىپ، وعان قازاقستانداعى جاعداي تۋرالى ءبىر ۇلكەن حات جازۋىنا جانە ونى كوكپ وك، قكپ وك، كسرو عا، رەسپۋبليكانىڭ جازۋشىلار وداعىنا جىبەرۋىنە كەڭەس بەرگەن.
قىزىلوردا پەدينستيتۋتىنىڭ 4-كۋرس ستۋدەنتى ش.سادىقوۆ 1970 جىلدىڭ جازىندا «جاس تۇلپار» سىندى جاستار توبىن قۇرۋعا تىرىستى. ونىڭ پىكىرىنشە، ونىڭ ءوز گازەتى بولۋى كەرەك، باسقا قالالاردىڭ ستۋدەنتتەرىمەن بايلانىستا بولىپ، مۇشەلىك جارناپۇل جيناۋى ءتيىس. الايدا، ول توپ قۇرا المادى.
فيلولوگيا عىلىمدارىنىڭ دوكتورى، قازمۋ-ءدىڭ قازاق ادەبيەتى كافەدراسىنىڭ دوتسەنتى تۇرسىنبەك كاكىشەۆ 1969 جىلى ءوز اينالاسىندا رەسپۋبليكاداعى ءىس جۇرگىزۋ ورىس تىلىندە جۇرگىزىلەتىنىن ايتا ءجۇرىپ، «ۇمىتىلعان اقىنداردىڭ» شىعارماشى-لىعىن زەرتتەۋ تۋرالى ماسەلەنى كوتەردى.
1969 جىلى قازمۋ-دە امەريكالىق جانە كانادالىق ستۋدەنتتەرمەن بولعان كەشتە زالدان شەتەلدىكتەرگە: «ءبىز قازاقستاندى كولونيا دەپ ەسەپتەيمىز، ال ءسىز بۇل تۋرالى نە ويلايسىز؟» دەگەن سۇراق قويىلعان حات بەرىلگەن.
قازسسر مقك-ءنىڭ قازاقستان كومپارتيا-سىنىڭ ورتالىق كوميتەتىنە جىبەرىلگەن ارنايى حابارلاماسىنىڭ بىرىندە 1973 جىلى 3 قاڭتاردا الماتىدا م.اۋەزوۆ اتىنداعى قازاق دراما تەاترىندا قويىلىم باستالاردان بۇرىن كورەرمەندەرگە «سارى ارقا» ۇيىمىنىڭ اتىنان «قازاق حالقىنا ۇندەۋ» اتتى ۇندەۋحاتتار تاراتىلعاندىعى، وندا قازاق حالقى ورىستانۋعا ۇشىراپ، ونىڭ ءتىلى، مادەنيەتى مەن داستۇرلەرى جانشىلىپ جاتقاندىعى ايتىلعان دەپ كورسەتىلگەن. ۇندەۋحاتتاردىڭ بارلىعى جازۋ ماشىڭكەسىندە ورىس تىلىندە باسىلعان. «سارى ارقا» ۇيىمى 1972 جىلى قازمۋ-ءدىڭ تاريح فاكۋلتەتى 1-كۋرس ستۋدەنتتەرىنىڭ باس-تاماسىمەن قۇرىلعان بولاتىن. ۇيىمنىڭ باعدارلاماسى مەن جارعىسى قازاق جاس-تارى اراسىندا مادەني-اعارتۋشىلىق جۇمىس جۇرگىزۋ، قازاق ءتىلى مەن مادەنيەتىن ناسيحاتتاۋ، ەڭ سوڭىندا قازاقستاننىڭ كسرو-دان ءبولىنىپ شىعۋىن كوزدەدى. وسىنداي توپتاردىڭ رەسپۋبليكانىڭ باسقا دا قالالارىندا قۇرۋ قاجەتتىگى كورسەتىلدى.
مۇراعاتتىق ماتەريالداردا كورسەتىل-گەندەي، «سارى ارقا» ۇيىمىنىڭ قاتىسۋ-شىلارىنا جۇرگىزىلگەن تەرگەۋدەن كەيىن «قاتىسۋشىلاردىڭ كوپشىلىگى جاستاردىڭ ساياسي ءپىسىپ-جەتىلمەگەندىگىنەن پايدا بولعان ءوز يدەيالارى مەن كوزقاراستارىنىڭ ىسكە اسپايتىندىعىن مويىنداپ، قاتەلىكتەرىن تۇسىنگەن». 1973 جىلدىڭ اياعىندا «سارى ارقا» ۇيىمى ىدىرادى، ونىڭ باعدارلاماسى مەن جارعىسى، ماجىلىستەرىنىڭ حاتتامالارى جويىلدى.
قازاق جاستارىنىڭ ازاماتتىق قوزعالىس-تارى، قازاق ينتەلليگەنتسياسى مەن ستۋدەنتتەرىنىڭ 1960-70 جىلدارى كەڭەستىك يمپەريانىڭ ۇلتتىق ساياساتىنا جاۋاپ رەتىندەگى كوڭىل كۇي اۋانى تۋرالى كەيبىر مۇراعاتتىق دەرەكتەر وسىلايشا سويلەيدى.
قورىتا ايتقاندا، توتاليتارلىق جۇيە قىسىم جاساپ، ءارتۇرلى قارسى ارەكەتتەر ۇيىمداستىرسا دا، قازاق حالقىنىڭ ۇلتتىق رۋحىن سىندىرا المادى. بۇل قانشالىقتى يدەولوگيانى ۋىسىندا ۇستادىق دەگەنىمەن، كەڭەس يمپەرياسى قازاق جاستارىنىڭ ساناسىن تولىققاندى جاۋلاي الماعاندىعىن كورسەتەدى. قانداي قيىن كەزەڭدە دە، قازاق ەلىنىڭ تاۋەلسىزدىگى ءۇشىن كۇرەس ءبىر ساتكە تولاستاعان ەمەس. قازاق جاستارىنىڭ كۇرەس جىلناماسى وسىنى ايعاقتايدى.

جاننا قىدىرالينا، تاريح عىلىمدارىنىڭ كانديداتى، دوتسەنت
«نۇر استانا» گازەتى 4 ماۋسىم 2009 جىل