باتىرحان دارىمبەت. قازاق ادەبيەتى تاريحىنا قايتا ورالۋىمىز كەرەك
باتىرحاننىڭ باستاماسى
ازاتتىعىمىزدىڭ 20جىلدىق تاريحىنا وزىنشە ۇلەس قوسقان ازاماتتار جەتكىلىكتى. سونىڭ ءبىرى - مارقۇم، جۋرناليست،فيلولوگ، ساياساتشى باتىرحان دارىمبەت.
مىنا ماقالانى باتىرحان دارىمبەت وسىدان ون ءتورت جىلداي بۇرىن جازعان ەكەن. مۇندا ءسوز بولعان قازاق ادەبيەتىنىڭ وتارشىلدىق كەزەڭدەگى تاپتىق كۇرەستى، سوتسياليستىك رەاليزمدى،وتارشىلدىققا كونبىستىكتى، وتارشىلىق قۇرساۋىندا قالا بەرۋدى
ماداقتاۋ نەگىزىندە جازىلعان ادەبيەتىمىزگە كەزىندە بەرىلگەن باعانى قايتا قاراۋ كەرەك دەگەن ب.دارىمبەتتىڭ وي-پىكىرلەرى بۇگىنگى تاڭدا كۇن تارتىبىنە ايشىقتى ارىپپەن قايتا
قويىلۋى تيىس دەپ ويلايمىن. بۇل پىكىر بيىل 20 جىلدىق تاۋەلسىزدىكتى تويلاۋ جىلىندا قانشالىقتى قاجەت ەكەنى ايدان انىق.
بۇرىنعى قالىپپەن قازاق ادەبيەتىنىڭ ناعىز رۋحاني تۇلەۋىنىڭ، ەركىندىككە اڭساۋىنىڭ شىرقاعان شىڭى كەڭەس زامانى بولدى دەگەن قاساڭ پىكىر وزگەرگەن جوق. مەكتەپ، ءبىلىم بەرۋ وقۋ ورىندارى وسى باعىتتاعى كوزقاراستى ساناعا ەنگىزۋدى جالعاستىرۋدا. قازاق ادەبيەتىنىڭ تاريحى، ادەبيەتتانۋ سالاسى سول باياعى كەڭەستىك سانا قالپىندا..
س.ءجۇسىپ
باتىرحان دارىمبەت. قازاق ادەبيەتى تاريحىنا قايتا ورالۋىمىز كەرەك
باتىرحاننىڭ باستاماسى
ازاتتىعىمىزدىڭ 20جىلدىق تاريحىنا وزىنشە ۇلەس قوسقان ازاماتتار جەتكىلىكتى. سونىڭ ءبىرى - مارقۇم، جۋرناليست،فيلولوگ، ساياساتشى باتىرحان دارىمبەت.
مىنا ماقالانى باتىرحان دارىمبەت وسىدان ون ءتورت جىلداي بۇرىن جازعان ەكەن. مۇندا ءسوز بولعان قازاق ادەبيەتىنىڭ وتارشىلدىق كەزەڭدەگى تاپتىق كۇرەستى، سوتسياليستىك رەاليزمدى،وتارشىلدىققا كونبىستىكتى، وتارشىلىق قۇرساۋىندا قالا بەرۋدى
ماداقتاۋ نەگىزىندە جازىلعان ادەبيەتىمىزگە كەزىندە بەرىلگەن باعانى قايتا قاراۋ كەرەك دەگەن ب.دارىمبەتتىڭ وي-پىكىرلەرى بۇگىنگى تاڭدا كۇن تارتىبىنە ايشىقتى ارىپپەن قايتا
قويىلۋى تيىس دەپ ويلايمىن. بۇل پىكىر بيىل 20 جىلدىق تاۋەلسىزدىكتى تويلاۋ جىلىندا قانشالىقتى قاجەت ەكەنى ايدان انىق.
بۇرىنعى قالىپپەن قازاق ادەبيەتىنىڭ ناعىز رۋحاني تۇلەۋىنىڭ، ەركىندىككە اڭساۋىنىڭ شىرقاعان شىڭى كەڭەس زامانى بولدى دەگەن قاساڭ پىكىر وزگەرگەن جوق. مەكتەپ، ءبىلىم بەرۋ وقۋ ورىندارى وسى باعىتتاعى كوزقاراستى ساناعا ەنگىزۋدى جالعاستىرۋدا. قازاق ادەبيەتىنىڭ تاريحى، ادەبيەتتانۋ سالاسى سول باياعى كەڭەستىك سانا قالپىندا..
س.ءجۇسىپ
باتىرحان دارىمبەت. قازاق ادەبيەتى تاريحىنا قايتا ورالۋىمىز كەرەك
قازاق ادەبيەتىن الەمدىك ءسوز ونەرىنىڭ ءبىر بولشەگى دەپ قارايتىنىمىز دا بەلگىلى. الايدا كەڭەس زامانىندا «جاڭا تۇرپاتتى رەۆوليۋتسياشىل ادەبيەت جاسايمىز» دەگەن ايقايشىلار قازاق ادەبيەتىن الەمدىك پروتسەستەن ءبولىپ الىپ، جاڭا ارناعا سالعىسى كەلدى. ادەبيەتىمىز جەتپىس جىل بويى ۇلى داريادان ءبولىنىپ قالعان جىلعاداي جەكە دارا ءومىر ءسۇردى. وسى كەزەڭدە قازاق ادەبيەتىنىڭ عانا ەمەس، بۇكىل قازاق حالقىنىڭ تاريحى مەن مادەنيەتى دە ءبىر عانا كوزقاراس ارقىلى باعالاندى. ياعني بارلىق سالادا تەك قانا تاپ كۇرەسىن مويىندايتىن، دۇنيەگە 1917 جىلعى قازان توڭكەرىسىنىڭ كوزىمەن قارايتىن كوزقاراس بەرىك ورىن الدى.
ءسويتىپ، 1934 جىلدان باستاپ سوۆەت كەڭىستىگىندە قۋعىن-سۇرگىندى توتاليتارلىق جۇيەگە ارقا سۇيەگەن بىرجاقتى كوزقاراس سالتانات قۇردى. كەڭەس ۇكىمەتى ءوزىنىڭ بۇكىل ساياساتىن توتاليتاريزم ارقىلى جۇرگىزسە، ءدال سول سياقتى سوتسياليستىك رەاليزمنەن باسقا بىردە-ءبىر ادەبي كوزقاراستى كوزگە ىلمەدى، وزگە پىكىرگە ۇركە قارادى. ولاردى جانتالاسا تەرىسكە شىعارۋعا تىرىستى.
وسىنداي قىتىمىر كەزەڭدە قالىپتاسقان قازاق ادەبيەتتانۋ عىلىمى تەك كوممۋنيستىك يدەولوگيانىڭ جەتەگىندە ءجۇردى جانە سونىڭ ايداۋىنا كوندى. ايتقانىنان شىقپادى. كوممۋنيستىك يدەولوگيانىڭ «ارتىقشىلىعىن» عىلىمي تۇردە «دالەلدەۋگە» تىرىستى. 20- جىلداردا ماعجاندار كوتەرگەن «ونەر - ونەر ءۇشىن» دەگەن قاعيدا «بايشىل-ۇلتشىلداردىڭ دۇشپاندىق پىكىرى» سانالدى دا ادەبي شىعارماشىلىق، ءسوز ەركىندىگى ءبىر پارتيالىق جالعىز قاعيداعا باعىندىرىلدى. سول سەبەپتى دە ادەبيەتىمىزدىڭ ءجۇرىپ وتكەن جولىن ءتۇسىندىرۋ مەن باعالاۋدا بىرجاقتىلىققا ۇرىندىق.
ادەبيەتتىڭ تەوريالىق ماسەلەلەرىن قوزعاماعاننىڭ وزىندە ونىڭ تاريحي جولىن كورسەتۋدە تۇرپايى سوتسيولوگيالىق پايىمداۋ باسىم بولدى. 1960-جىلدارعا دەيىن قازاق ادەبيەتىنىڭ تاريحى ەكى-ءۇش عاسىردان اسپايتىن. 70-جىلداردا ادەبيەت تاريحىن تاعى ءبىر-ەكى عاسىرعا ءارى جىلجىتقاندار بولدى. سونىڭ ناتيجەسىندە اۋەلى «ءۇش عاسىر...»، كەيىن «بەس عاسىر جىرلايدى» دەگەن تۇسىنىكتەر پايدا بولدى. دەسەك تە، مۇنىڭ ءوزى دە ادەبيەتىمىزدىڭ تاريحىن قازاق حاندىعىنىڭ قۇرىلۋ كەزەڭىنەن ءارى اسا المادى. ادەبيەتىمىزدىڭ بۇل تاريحى دا كوممۋنيستىك يدەولوگيانىڭ، سوعان قوساقتالعان ۇلى دەرجاۆالىق ورىس ءشوۆينيزمىنىڭ تالابىنان ونشا الىس ەمەس ەدى. كەڭەس وداعىنا بىرىككەن ۇلتتاردىڭ ىشىندەگى ەڭ ءىرىسى دە، ەڭ ەجەلگىسى دە ورىس ۇلتى بولۋعا ءتيىس بولاتىن. ال «قازاق سياقتى ۇساق ۇلتتار كەڭەس داۋىرىندە عانا ۇلت بولىپ قالىپتاستى». وسى قاعيدادان قارا ءۇزىپ شىعا الماعان ادەبيەتشى-عالىمدار ودان ارىگە تەرەڭدەپ بارا المادى. كەيىنىرەك، 80-90 جىلداردا عانا قوجا احمەت ياسساۋي، باقىرعاني، ماحمۋد قاشقاريلاردىڭ ەڭبەكتەرىن زەرتتەۋگە ۇسىنىس جاسالدى. «قورقىت اتا كىتابى» قازاقشاعا اۋدارىلدى. بىراق بۇنىڭ ءبارى دە جۇيەلى تۇردە زەرتتەلىپ، قازاق ادەبيەتىنىڭ ەجەلگى مۇراسى رەتىندە كورسەتىلمەدى.
كۇلتەگىن، يوللىگ تەگىن، سىنا جازۋلارى تاريحي دەرەكتەر رەتىندە عىلىمي اينالىمدا بولعانىمەن، بۇلار ەجەلگى قازاق ادەبيەتىنىڭ نۇسقالارى رەتىندە زەرتتەلمەدى.
بۇنداي بۇرمالاۋشىلىقتار قازاق ادەبيەتىن داۋىرلەۋ، ياعني ونىڭ ءجۇرىپ وتكەن تاريحي جولىنا قاراي ءداۋىر-داۋىرگە ءبولىپ زەرتتەۋ ىسىنە كوپ زارداپ تيگىزدى. 20-30-جىلداردا «حاندىق ءداۋىر ادەبيەتى»، «ۇتشىل- بايشىل ءداۋىر ادەبيەتى»، «ۇلى وكتيابر سوتسياليستىك رەۆوليۋتسياسىنان كەيىنگى ادەبيەت» دەگەن كەزەڭدەرگە ءبولىپ زەرتتەۋ بەلەڭ السا، ونان كەيىنگى داۋىردە «XV-XVIII عاسىر ادەبيەتى»، «ح1ح عاسىردىڭ باس كەزىندەگى ادەبيەت»، «قازاق سوۆەت ادەبيەتى» دەگەن سياقتى كەزەڭدەرگە ءبولۋ باسىمدىق الدى. ادەبيەت تاريحىن بۇلاي ءبولۋ العاشقىسىندا تازا تاپتىق تۇرعىدان كورىنسە، ەكىنشىسىندە تازا تاريحي تۇرعىدان عاسىر-عاسىرعا بولۋگە جول بەرىلدى. مۇنىڭ ەكەۋى دە ادەبيەت تاريحىن ساياسيلاندىرۋدىڭ امالى ەدى.
قازاقستاننىڭ ءوزىنىڭ تاۋەلسىزدىگىمەن قايتا قاۋىشقان التى جىل ىشىندە رۋحاني تۇلەۋدىڭ كەيبىر نىشاندارى بولعانىمەن، ءالى دە بولسا قاساڭ قاعيدا مەن ەسكى دوگمالاردان ارىلا الماي وتىرمىز. سونىڭ ىشىندە ادەبيەتتانۋ سالاسىندا قالىپتاسقان كەيبىر كوزقاراستار سول قالپىندا ءومىر سۇرۋدە. بۇلاردىڭ قاتارىنا قازاق ادەبيەتىنىڭ داۋىرلەۋ پروبلەماسى دا كىرەدى. تاۋەلسىزدىك تالاپتارىنا ساي
ادەبي قاعيدالاردى جاڭا كوزقاراس تالابىنان قايتا قاراۋ قاجەتتىگى تۋسا دا بۇل ماسەلەگە ۇلشىنا كىرىسىپ جاتقاندار بايقالمايدى.
ءبىز ءوز تاراپىمىزدان قازاق ادەبيەتىنىڭ تاريحىن مىناداي ءۇش داۋىرگە ءبولىپ قاراۋدى ۇسىنامىز: 1. ورتاق تۇرىك ادەبيەتى. 2. جىراۋلار ادەبيەتى 3. وتارشىلدىق كەزەڭدەگى ادەبيەت. بۇلار ءوز ىشىنەن بىرنەشە بولىككە ءبولىنۋى دە مۇمكىن. مىسالعا، مۇسىلمان داۋىرىنە دەيىنگى ورتاق تۇرىك ادەبيەتى جانە مۇسىلمان داۋىرىندەگى ورتاق تۇرىك ادەبيەتى. وتارشىلدىق كەزەڭدەگى ادەبيەت تە ەكىگە ءبولىنۋى مۇمكىن: ا) وتارشىلدىققا قارسى ادەبيەتى ءا) وتارشىلدىققا مويىنسۇنعان ادەبيەت.
ەندى بۇل ۇسىنىسىمىزدىڭ دالەلدەرىنە كەلەلىك. ەجەلگى تۇرىك ادەبيەتىنىڭ العاشقى ۇلگىلەرى دەپ ورحون-ەنيسەي جاعاسىنداعى تاسقا قاشالعان داستانداردى ايتامىز. ەسكى تۇرىك تىلىندە جازىلعان بۇل تاس ەسكەرتكىشتەر مەن شاعاتاي تىلىندە جازىلعان قوجا احمەت ءياسساۋيدىڭ «حيكمەتتەرى» اراسىنداعى بۇكىل سىنا-جازبا جادىگەرلەر مۇسىلمان داۋىرىنە دەيىنگى قازاق-تۇرىك ادەبيەتى رەتىندە زەرتتەلۋگە ءتيىس. بۇل ءداۋىر ۇلى كوكتۇرىك مەملەكەتىنىڭ، باتىس-شىعىس تۇرىك قاعاناتتارىنىڭ، قاراحان مەملەكەتىنىڭ تاريحىمەن بىرگە زەرتتەلۋگە ءتيىس. بۇل مەملەكەتتەردىڭ بارلىعى دا قازىرگى قازاقستاننىڭ اۋماعىندا ءومىر سۇرگەن، استانالارى دا قازاق توپىراعىندا بولعان. سوندىقتان دا بۇل داۋىردەگى تاريحتىڭ دا، ادەبيەتتىڭ دە، مادەنيەتتىڭ دە مۇراگەرلىگىنەن قازاقتاردى سىزىپ تاستاۋعا ەشكىمنىڭ قۇقى جوق دەپ بىلەمىز.
ارينە، ەجەلگى تاريح پەن ادەبيەتتى زەرتتەۋ - وتە اۋىر ءارى تۇڭعيىق سىرى كوپ قيىن شارۋا. ورحون-ەنيسەيدەن تابىلعان تاس جازۋلار سياقتى جازبا ەسكەرتكىشتەر قازىرگى قازاقستان اۋماعىندا دا مول بولعان، بىراق اراب قولباسشىسى قۇتايبا قازاقستاندى قالىڭ قولمەن باسىپ العاندا جازۋى بار تاستاردى، ادام سۋرەتى بەينەلەنگەن بالبالداردى قيراتۋعا بۇيرىق بەرگەن. سوندىقتان دا مۇسىلمانشىلىق قانات جايعان جەردە تۇرىك زامانىنىڭ ەسكەرتكىشتەرى، ىلۋدە بىرەۋ بولماسا، تۇگەل جويىلعان. بالبال تاستاردىڭ قازىرگى ۋكرايناعا قارايتىن جەرلەردە، ولكەلەرىندە، ال تاسقا قاشالعان جازۋلاردىڭ موڭعول جەرىندە ساقتالىپ قالۋ سەبەبى دە وسى. كوكتۇرىك زامانىندا بۇل جەرلەردىڭ ءبارى دە ۇلى تۇرىك قاعاناتىنا باعىنىشتى بولاتىن.
مۇسىلمان داۋىرىندەگى ورتاق تۇرىك ادەبيەتىن ياعني قوجا احمەت ياسساۋي، ماحمۋد قاشقاري، ءجۇسىپ بالاساعۇني، الىشەر ناۋاي جانە تاعى باسقالارىنىڭ قالامىنان تۋعان اسىل دۇنيەلەردى قازاق ادەبيەتىنىڭ ءتول تۋىندىسى رەتىندە زەرتتەۋىمىز قاجەت. بۇل ءداۋىر تۇرىك تۇتاستىعىنىڭ اجىراماعان كەزى، ءتۇرلى مەملەكەتتەرگە بولىنگەنىمەن، ءبىر ءتىلدىڭ، ءبىر ءدىننىڭ اياسىندا ءومىر سۇرگەن كەز. ەڭ باستىسى، بۇل كەزدە بۇكىل تۇرىك دۇنيەسىنىڭ رۋحاني تۇتاستىعى بار ەدى.
بۇدان كەيىنگى داۋىردە، اسىرەسە التىن وردا جانە قازاق حاندىعى تۇسىنداعى جىراۋلىق ءداستۇر باستى سيپات الدى. بۇل مەملەكەتتەر، نەگىزىنەن، كوشپەلى وركەنيەتتىڭ دامىعان تۇرىنە جاتاتىندىقتان، سۋىرىپ سالما جىراۋلىق ءداستۇر كەڭ قانات جايىپ، ەل باسقارۋ ىسىنە دەيىن ارالاستى. جىراۋشىلىق ءداستۇر ادەبيەتىن دە ءمان-مازمۇنىنا قاراي ەكى داۋىرگە بولۋگە بولادى: نوعايلى زامانىنداعى جىراۋلار ادەبيەتى جانە قازاق حاندىعى تۇسىنداعى جىراۋلار ادەبيەتى. نوعايلى زامانىنىڭ كورنەكتى تۇلعالارى - سىپىرا، قازتۋعان، دوسپامبەت، شالگەز جىراۋلار. قازاقتار ءوز الدىنا ەل بولىپ، جەكە وتاۋ تىككەندە اسان قايعى باستاعان جەكە داستۇردەگى جىراۋلار ادەبيەتى اقتامبەردى، ۇمبەتەي، بۇقار، تاتىقارالارعا ۇلاسىپ، وزىندىك ءبىر كوركەمدىك الەم قۇرايدى. نوعايلى داۋىرىندە جىراۋلار ىدىراپ بارا جاتقان التىن وردانىڭ بىرلىگىن، تۇتاستىعىن اڭساسا، قازاق حاندىعى تۇسىنداعى جىراۋلار سىرتتان كەلگەن دۇشپانعا قارسى ەلدىڭ باسىن بىرىكتىرۋ، ەل بولىپ سوعان تاباندى قارسى تۇرۋ يدەياسىن ۋاعىزدادى.
بۇل داۋىرگە ورتاق قاسيەت - جىراۋلىق ونەردىڭ بىرتەكتىلىگىندە جانە كوركەمدىك قۇرالدىڭ ۇقساستىعىندا. سىپىرا جىراۋدان باستالعان ءداستۇردىڭ زامانانى كوكتەي ءوتىپ، حح عاسىرعا دەيىن ۇلاسقانىن بىلەمىز. ال بۇل ءداستۇردىڭ باستاۋ-بۇلاعى كوكتۇرىك زامانىنداعى تاس-سىنا جازۋلارىنداعى ەرلىك، ەلدىك، بىرلىك يدەياسى ەكەنى دە اڭعارىلادى. وسىنىڭ ءوزى-اق جىراۋلار ادەبيەتىنىڭ كوكتۇرىك زامانىنداعى ەجەلگى ادەبيەت ۇلگىلەرىنىڭ زاڭدى جالعاسى ەكەنىن بىلدىرەدى. وسى ءداستۇردى حح عاسىرعا بار قادىر-قاسيەتىمەن جەتكىزە العان قازاق حالقى ەجەلگى تۇرىك مادەنيەتىنىڭ بىردەن-ءبىر ميراسقورى ەكەنى دە ءسوزسىز.
قازاق دالاسىنا ورىس پاتشاسى كوز الارتا باستاعاننان-اق ادەبيەتتىڭ مازمۇنى وزگەرىپ سالا بەردى.تاۋەلسىز قازاق مەملەكەتىنىڭ باس جىراۋى - بۇقاردىڭ ءوزى سولتۇستىكتەن ءتونىپ كەلە جاتقان قاۋىپتى الدىن-الا سەزىپ، «قاراعاي باسىن شورتان شالاتىن» زاماننىڭ تۋىپ كەلە جاتقانىنان حابار بەردى. ورىس پاتشاسىنىڭ قازاق جەرىنە قولىن شەڭگەلدەپ سالعانىن سەزگەن ماحامبەت، شەرنياز، نىسانباي جىراۋلار قولعا قارۋ الا وتىرىپ، جالىندى جىرلارىمەن ەلدى جىگەرلەندىردى. ءسويتىپ، ادەبيەتتە وتارشىلدىق ءداۋىرى تۋدى. بۇل ءداۋىر حح عاسىردىڭ 90-جىلدارىنا دەيىن، قازاقستان ءوز تاۋەلسىزدىگىمەن قايتا قاۋىشقانعا دەيىن سوزىلدى، ح1ح-حح عاسىرلاردى تۇگەل قامتىدى. ادەبيەتىمىزدەگى وتارشىلدىق كەزەڭنىڭ ەكىگە ءبولىپ وتىرعانىمىزدىڭ سەبەبى مىنادا: ماحامبەت پەن ماعجاننىڭ اراسى وتارشىلدىققا قارسى كۇرەس ءداۋىرى بولدى. بۇل كەزدە قازاق اقىندارى ەل باسىنا تونگەن قاۋىپتى دەر كەزىندە سەزىپ، دابىل قاقتى. كەيبىرەۋى ۇلت-ازاتتىق كۇرەستىڭ باسىندا بولدى. ماحامبەت، شەرنياز، نىسانباي جىراۋلاردىڭ تاعدىرى ادەبيەت وكىلدەرىنىڭ بۇل كەزدە ۇنەمى وتارشىلدىققا قارسى كۇرەستىڭ قاق ورتاسىندا بولعانىن بىلدىرەدى. وسى داۋىردەگى دۋلات، شورتانباي، مۇرات موڭكەۇلدارىنىڭ شىعارماشىلىق ءومىرى دە - وتارشىلدىققا قارسىلىقتىڭ وزىق ۇلگىلەرى. جيىرماسىنشى عاسىردىڭ باسىنداعى ومار قاراش، نارمامبەتتەردىڭ وسى ءداستۇردى جاقسى جالعاستىرعانىن بىلەمىز. ورىس وتارشىلدىعى داۋىرىندە پاتشا اكىمشىلىگىنە قازاق اراسىنان ءتىلماش-شەنەۋنىكتەر دايارلاۋ ماقساتىمەن قازاق بالالارىن ورىسشا وقىتا باستادى. وسى وقىعاندار قازاق جازبا ادەبيەتىن ەۆروپالىق داستۇرمەن جالعاستىردى. ادەبيەتتە رومان، پوەما، جانرلارى پايدا بولدى.
وتارشىلدىق ءداۋىرى «زار -زامان» اقىندارىن تۋعىزدى. بۇل ادەبيەتىمىزدەگى وزگەشە ءبىر اعىم رەتىندە قالىپتاستى. يساتاي-ماحامبەت، جانقوجا، كەنەسارى كوتەرىلىستەرى كۇشپەن باسىلعان سوڭ قازاق دالاسىندا ورىس وتارشىلدىعىنا قارسى باس كوتەرەتىن كوسەم دە، كۇش تە قالمادى. وسىنى جانىمەن سەزگەن اقىندار زار كۇيىنە باستى، ورىس مۇجىعىنىڭ قولىنا كوشكەن جەرىن جوقتادى، ورىستىڭ زەڭبىرەگىنە توتەپ بەرە الماعان ەسىل ەرلەرىن جوقتادى. بولاشاعىنان ءۇمىت كۇتە الماي، وتكەنىن اڭساعان زار-زامان اقىندارى ەلىنىڭ ايانىشتى حالىنە وزدەرىنىڭ زارلى ءۇنىن قوستى. بۇل دا وتارشىلدىققا قارسىلىقتىڭ ءبىر ءتۇرى ەدى. كەشەگى قازاقتىڭ تاۋەلسىز كەڭ زامانىن اڭساۋ ارقىلى ولار سول كەزەڭدەگى ەل باسىنا تۇسكەن اۋىرتپالىقتى شىنايى بەينەلەي ءبىلدى.
وتارشىلىق كەزەڭى اباي سياقتى ۇلى تۇلعانى تۋدىردى. اباي شىعارماشىلىعىنداعى تراگەديالىق حال ەلىنىڭ تىعىرىققا تىرەلگەن جاعدايىنا كۇيزەلگەن ونەر ادامىنىڭ جان تەبىرەنىسى ەدى. اشىق قارسىلىق ناتيجەگە جەتكىزبەسىن بىلگەننەن كەيىن اباي ءوز ۇلتىن ونەر-بىلىمگە، ىشتەي تۇلەۋگە شاقىردى. زاماننىڭ تەتىگىن يگەرىپ، ونەر-ءبىلىم جونىنەن وتارشىلدارمەن تەڭەسكەن كەزدە عانا ازاتتىق الۋعا بولاتىنىنا مەڭزەدى. ابايدىڭ جان كۇيزەلىسىنەن تۋعان كوپتەگەن ولەڭدەرى ونىڭ زار-زامان اقىندارىمەن ۇندەستىگىن دە بىلدىرەدى.
حح عاسىردىڭ باسىندا وقىعان قازاقتار شوعىرى زاماننىڭ ىڭعايىمەن اۋەلى گازەت-جۋرنال شىعارۋ ىسىمەن اينالىسسا، بارا-بارا ساياسي كۇرەس جولىنا دا تۇسە ءبىلدى. قازاقتا اعارتۋ ىسىمەن اينالىسقان «ايقاپ» جۋرنالى مەن «قازاق» گازەتىنىڭ اينالاسىنا توپتاسقان زيالى قاۋىم ەل ازاتتىعىن قايتارۋ ماسەلەسىن تالقىلاي باستادى. وسى كەزدە احمەت بايتۇرسىنۇلى مەن مىرجاقىپ دۋلاتۇلى وتارشىلدىققا قارسى كۇرەستىڭ جاڭا سيپاتتاعى ءدانىن سەپتى. سول داننەن ۇلى ازاتشىل اقىنىمىز ماعجان جۇمابايۇلى ءوسىپ جەتىلدى. ونىڭ بۇكىل شىعارماشىلىعى ورىس وتارشىلدىعىنا قارسىلىق اياسىندا دامىدى. وتارشىلدىق زاردابىن ول اشىپ ايتا ءبىلدى جانە كوركەمدىك شەبەرلىكتىڭ ەڭ بيىگىنە كوتەرىلدى. قازاقستاندا كەڭەس ۇكىمەتى جەڭىپ، بار بيلىكتى قولىنا العانىمەن، ماعجان وتارشىلدىقتىڭ جاڭا باعىت العانىن سەزىپ، بۇرىنعى قارسىلىقتى ۇدەتە ءتۇستى. ءسويتىپ، قايران اقىن العان بەتىنەن قايتپاي، توتاليتارلىق جۇيەنىڭ قۇربانى بولدى. ورىس وتارشىلدىعىنا قارسىلىق ادەبيەتىنىڭ حح عاسىردىڭ 30 جىلدارىنا دەيىن سوزىلعانىنا ماعجان شىعارماشىلىعى - نەگىزگى بەلگى، نەگىزگى كۋا.
وتارشىلدىق كەزەڭ ادەبيەتىنىڭ ەڭ تراگەديالىق تۇسى وسى وتىزىنشى جىلداردان باستالادى. جيىرماسىنشى جىلداردىڭ ورتاسىندا-اق پرولەتكۋلت يدەياسىمەن قارۋلانعان قازاق قالامگەرلەرى ازاتتىق تۋىن كوتەرگەن ارىپتەستەرىنە قارسى مايدان اشىپ قويماي، ولاردى قۋعىن-سۇرگىن وقپانىنا يتەرمەلەدى. ورىس وتارشىلدىعىنا ارقا سۇيەگەن كوممۋنيستىك يدەيا مەن ۇلتتىق تاۋەلسىزدىك يدەياسى ءوزارا كۇرەس الاڭىنا شىقتى. رۋحاني جەڭىس تاۋەلسىزدىك تۋىن كوتەرگەندەر جاعىندا بولعانىمەن، ستاليندىك قۋعىن-سۇرگىن ماشيناسى ولاردى ءتۇپ-تامىرىمەن ۇنتاپ جىبەردى. 1934 جىلى دۇنيەگە كەلگەن سوتسياليستىك رەاليزم ءادىسى ازاتتىق ويدى مۇلدەم تۇنشىقتىردى. ادەبيەتتە ءبىر عانا كوزقاراس بەلەڭ الىپ، بارلىق قۇبىلىسقا تەك قانا تاپتىق تۇرعىدان قاراۋ زاڭدىلىققا اينالدى. بۇل ءداۋىر توقسانىنشى جىلدارعا دەيىن ۇلاستى، سوندىقتان بۇل كەزەڭدەگى ادەبيەتتى وتارشىلدىق كەزەڭىندەگى ادەبيەت دەپ اتاۋعا ءماجبۇرمىز. ويتكەنى سوڭعى 60 جىلدىق تاريحىندا قازاق ادەبيەتى سوتسياليستىك رەاليزم اياسىندا تۇنشىعىپ جاتتى، ۇلتتىق تاۋەلسىزدىكتى اڭساعان نەمەسە توتاليتارلىق جۇيەگە قارسى بوي كوتەرگەن بىردە-ءبىر شىعارما بولعان جوق. 85-جىلدان كەيىنگى جاريالىلىق، دەموكراتيا زامانىندا جاقان سىزدىقوۆتىڭ «ءالي قارتتىڭ اڭگىمەسى» پوەماسىنان باسقا جاريالايتىن ەشتەڭە بولماعانى دا شىندىق قوي. كوممۋنيستىك يدەولوگيانىڭ وتارشىلدىقپەن بىتە قايناسۋى قازاقستانداعى ازات ويدى تۇنشىقتىرىپ باقتى.
توتاليتارلىق جۇيەنىڭ قازاقستانداعى اقىل-ويعا، ادەبيەتكە تيگىزگەن زارداپتى ىقپالىن وزگەنى قويعاندا، ۇلى جازۋشىمىز م.اۋەزوۆتىڭ شىعارمالارىنان دا بايقايسىز. اۋەزوۆ سياقتى ۇلى تۇلعانىڭ وزىنە ءامىرىن جۇرگىزە بىلگەن توتاليتارلىق جۇيە باسقانى اشسا الاقانىندا، جۇمسا جۇدىرىعىندا ۇستادى. ادەبيەتتە سوتسياليستىك رەاليزمنەن بوگدە بىردە-ءبىر ءادىس، جاڭا وي ايتىلمادى. بۇل كەزەڭنىڭ باستى تراگەدياسى دا وسىندا. قازاقستان ءوز تاۋەلسىزدىگىمەن قاۋىشقانىنا التى جىل وتسە دە قازاق ادەبيەتىنىڭ باۋىرىن جازىپ، ءوزىنىڭ ۇلتتىق ارناسىنا تۇسە الماي وتىرعانى دا وسى يدەولوگيالىق قىسىمنىڭ تىم كۇشتىلىگىنەن بولسا كەرەك.
ەسكىدەن قالعان مىناداي ءبىر ءسوز بار. حان بولىپ سايلانعان ابىلاي جانىنا بۇقار جىراۋدى شاقىرادى. «ماعان اقىل-كەڭەس ايتىپ وتىراتىن اقىلشىم بول. سەنىمەن اقىلداسپاي ءبىر ءىستى شەشپەيمىن» - دەيدى. سوندا بۇقار جىراۋ: «جوق، حان يەم، مەنىڭ اقىل-كەڭەسىممەن ەل باسقاراتىن بولساڭ، سەنىڭ حاندىق اتاعىڭ كىمگە كەرەك؟ سەن ءوزىڭ ويلاپ، ءوزىڭ شەش. ال مەن سەنىڭ قاتە ىستەرىڭدى ايتىپ وتىراتىن سىنشى بولايىن» - دەيدى. بىزدىڭشە، قالامگەردىڭ دە، ادەبيەتتىڭ دە، ادەبيەتشىنىڭ دە، ادەبيەتتانۋدىڭ دا نەگىزگى مۇراتى - وسىنداي ياعني بۇقار جىراۋ ايتقانداي «زاماننىڭ سىنشىسى» بولا ءبىلۋ عوي دەپ ويلايمىز.
ۇلتتىق مۇددەلەر تارازىعا ءتۇسىپ تۇرعان قازىرگى كەزەڭدەگى قازاق جازۋشىلارىنىڭ، قازاق ادەبيەتشىلەرىنىڭ بويكۇيەزدىگى كىم-كىمدى دە تاڭداندىرماي قويمايدى..
قازاق ادەبيەتىنىڭ ارعى-بەرگى تاريحىن زەرتتەۋ، ونى ءداۋىر-داۋىرگە ءبولۋ سەكىلدى ءوزىمىزدىڭ جوعارىداعى كوزقاراسىمىزدى بايانداي كەلگەندەگى ماقساتىمىز - وتكەن جولىمىزعا تاعى ءبىر سىن كوزىمەن قاراۋ. وتكەندى تۇبەگەيلى تۇسىنبەي جاتىپ، جاڭا جولدى تاڭداۋ قيىندىققا تۇسەرى حاق. وسى اڭگىمەنى دە ءوزىمىزدىڭ ۇلتتىق ءتول ارنامىزعا ءتۇسۋ جولىنداعى ءبىر ىزدەنىس دەپ قابىلداساق...
«قازاق ادەبيەتى»، № 23, 10 ماۋسىم، 1997 جىل.
