اشارشىلىقتىڭ اششى شىندىعى. دانيلا بەكتۇرعانوۆ. ۇلى جۇت
كەڭەس رەجيمى ءوز قاراستىنداعى حالىقتارعا تەك قانا اتۋ، اسۋ، قۋعىنداۋ، زورلىقپەن جەر اۋدارۋ (دەپورتاتسيالاۋ) سياقتى امالدارمەن عانا زوبالاڭ تۋدىرىپ قويعان جوق. سونىمەن بىرگە قولدان جاسالعان اشتىقپەن دە زۇلماتتار جاسادى. قولدان جاسالعان اشتىق قىرعىنى رەسەيدىڭ پوۆولجەسىندە، ۋكراينا مەن قازاقستاندا بولعانى بەلگىلى. بىراق اشتىق قىرعىنى جايلى ءوز حالقىنا بارلىق شىندىقتى اشىپ جايعان، ۇلى اشتىق قىرعىنىن حالىقارالىق دەڭگەيگە كوتەرگەن،اشتىق قۇرباندارىنا كەرەمەت كەسەنە سالعان، جىل سايىن ونى ازالى كۇن رەتىندە اتاپ وتەتىن تەك ۋكراينا بولىپ وتىر. قازاقستان باسشىلىعىنا بۇل شىندىقتى ءوز حالقىنا ايتۋعا رەسەي «رۇقسات بەرمەي» وتىرسا كەرەك.
وسى ورايدا 2010 جىلدىڭ 12 جەلتوقسانىندا ۋكراينانىڭ «ناشە سلوۆو» گازەتىندە (ۋكراين تىلىندە) شىققان قازاقستاندىق ساياساتتانۋشى دانيلا بەكتۇرعانوۆتىڭ «ۇلى جۇت نەمەسە قازاق دالاسىنداعى ۇلى اشتىق قىرعىنى جايلى» ماقالاسىن نازارلارىڭىزعا ۇسىنامىز. ءوز ەلىندە ءوز حالقى جايلى شىندىقتى ايتا الماعان قازاقتاردىڭ ماقالاسىن باسقان ۋكرايندىقتارعا العىستان باسقا ايتارىمىز جوق.
ۇلى جۇت نەمەسە قازاق دالاسىنداعى ۇلى اشتىق قىرعىنى جايلى.
كەڭەس رەجيمى ءوز قاراستىنداعى حالىقتارعا تەك قانا اتۋ، اسۋ، قۋعىنداۋ، زورلىقپەن جەر اۋدارۋ (دەپورتاتسيالاۋ) سياقتى امالدارمەن عانا زوبالاڭ تۋدىرىپ قويعان جوق. سونىمەن بىرگە قولدان جاسالعان اشتىقپەن دە زۇلماتتار جاسادى. قولدان جاسالعان اشتىق قىرعىنى رەسەيدىڭ پوۆولجەسىندە، ۋكراينا مەن قازاقستاندا بولعانى بەلگىلى. بىراق اشتىق قىرعىنى جايلى ءوز حالقىنا بارلىق شىندىقتى اشىپ جايعان، ۇلى اشتىق قىرعىنىن حالىقارالىق دەڭگەيگە كوتەرگەن،اشتىق قۇرباندارىنا كەرەمەت كەسەنە سالعان، جىل سايىن ونى ازالى كۇن رەتىندە اتاپ وتەتىن تەك ۋكراينا بولىپ وتىر. قازاقستان باسشىلىعىنا بۇل شىندىقتى ءوز حالقىنا ايتۋعا رەسەي «رۇقسات بەرمەي» وتىرسا كەرەك.
وسى ورايدا 2010 جىلدىڭ 12 جەلتوقسانىندا ۋكراينانىڭ «ناشە سلوۆو» گازەتىندە (ۋكراين تىلىندە) شىققان قازاقستاندىق ساياساتتانۋشى دانيلا بەكتۇرعانوۆتىڭ «ۇلى جۇت نەمەسە قازاق دالاسىنداعى ۇلى اشتىق قىرعىنى جايلى» ماقالاسىن نازارلارىڭىزعا ۇسىنامىز. ءوز ەلىندە ءوز حالقى جايلى شىندىقتى ايتا الماعان قازاقتاردىڭ ماقالاسىن باسقان ۋكرايندىقتارعا العىستان باسقا ايتارىمىز جوق.
ۇلى جۇت نەمەسە قازاق دالاسىنداعى ۇلى اشتىق قىرعىنى جايلى.
قازاقستانداعى ۇلى اشتىق قىرعىنى جايلى اڭگىمەنى ەكى وتە ماڭىزدى ەسكەرتۋدەن باستاعان ءجون بولار: كەڭەس زامانىندا قازاقستاندا ەكى رەت اشتىق قىرعىنى بولعانىن ايتۋعا ءتيىسپىز. ارينە، ەڭ ۇلكەن اشتىق قىرعىنى وتكەن عاسىردىڭ 30-شى جىلدارى ورىن الدى. ول تاريحتا ۇلى جۇت - اشارشىلىق جىلدارى دەگەن اتپەن اتالادى. بىراق، سونىمەن بىرگە 1919-1922 جىلدارى ورىن العان اشارشىلىقتى دا ۇمىتپاعان ءجون بولار. وسى كەزدەرى قازاقستاندا ميلليوننان استام ادام اشتان ولگەن. سوندىقتان دا وسى ەكى قىرعىندى دا اڭگىمە ەتپەكپىز.
1919-1922 جىلدارداعى اشتىق.
قازاقستانداعى 1919-1922 جىلدارداعى اشتىقتىڭ ءبىر سەبەبى ەلدىڭ بىرنەشە ايماقتارىندا ورىن العان ەگىننىڭ شىقپاي قالۋى بولدى. وسى جاعدايعا بايلانىستى كەڭەس ۇكىمەتى 1919 جىلدىڭ قاڭتار ايىنان باستاپ «ازىق-تۇلىكتى تاركىلەۋ» ساياساتىن باستادى. بۇل ساياسات كەڭەس ۇكىمەتىنىڭ 1918 جىلدىڭ 13 مامىرىنان باستاپ جۇرگىزە باستاعان ازىق-تۇلىك ديكتاتۋراسىنا سايما-ساي ءدال كەلگەن ەدى.
قازاقستاندا ەگىنشىلىكپەن اينالىسۋشىلاردىڭ كوپ بولماۋىنا بايلانىستى بولشەۆيكتەر قازاقتىڭ مالىن كامپەسكەلەپ الۋدى باستى ماقسات ەتىپ قويدى. 1919-1922 جىلدارداعى اشتىق نەگىزىنەن العاندا قازاقستاننىڭ وڭتۇستىك وبلىستارىن شارپىدى.
مال - كوشپەلى حالىقتىڭ كۇن كورىسىنىڭ جالعىز عانا كوزى. جەرگىلىكتى قازاقتار ەجەلگى اتا داستۇرىمەن مال وسىرۋمەن اينالىسىپ، مالدىڭ جاعدايىمەن جايىلىم ىزدەپ كوشىپ-قونىپ ءومىر سۇرەتىن. قازاق جەرىندە تۇراتىن باسقا ۇلتتار ەگىنشىلىكپەن دە اينالىساتىن، بىراق ازىق-تۇلىك ساياساتىندا باستى ماقسات ەتىلىپ - قازاقتىڭ مالىن جيناپ الۋ ارقىلى جۇرگىزىلسىن دەگەن تاپسىرما قويىلدى. قازاقتان «مال جيناۋدىڭ» ءتۇرى مەن ادىستەرىن ايۋاندىق، تاعىلىق دەگەن سوزدەرمەن عانا تەڭەۋگە بولادى. مىسالى، ءبىر اۋىلعا كەلىپ مالىن تۇگەل سىپىرىپ الىپ كەتۋ جاعدايلارى ءجيى ورىن الدى. ارينە، مۇندايدان كەيىن بۇل اۋىلدىڭ حالقىنىڭ ءتىرى قالۋى مۇمكىن ەمەس ەدى. ءارتۇرلى دەرەكتەر بويىنشا وسى اشتىق جىلدارىندا ميلليوننان استام حالىق اشتان قىرىلعان.
سول كەزدەگى اشتىقتى كورگەندەر ونى بىلاي سۋرەتتەيدى. قازاقتىڭ قوعام جانە ساياسي قايراتكەرى، پۋبليتسيست مۇستاپا شوقاي «كەڭەستىڭ قول استىنداعى تۇركىستان. پرولەتاريات ديكتاتۋراسىنىڭ سيپاتتاماسى» كىتابىندا: «بۇل جولى الەمدە بۇرىن-سوڭدى قۇلاق ەستىمەگەن كەڭەس ۇكىمەتىنىڭ تۇركىستاننىڭ جەرگىلىكتى حالقىنا جاساعان «اشتىق ساياساتى» جايلى اڭگىمە ەتپەكپىن. تۋزەمدىكتەرگە، اتاپ ايتقاندا قازاق حالقىنا قارسى جاسالىپ وتىرعان اشتىق جايلى ايتا كەلە تۇرار رىسقۇلوۆ مىناداي دەرەكتى العا تارتادى. تۇركىستانداعى قازان توڭكەرىسىنە ەڭبەگى سىڭگەن جەتەكشىلەردىڭ ءبىرى يۆان توبولين تۇركىستان ورتالىق كوميتەتىنىڭ ماجىلىسىندە «قىرعىزدار (قازاقتار) ماركسيستىك كوزقاراسپەن ايتقاندا ەكونوميكالىق تۇرعىدان السىز بولعاندىقتان ءبارىبىر ءولىپ بىتۋگە ءتيىس. سوندىقتان دا، رەۆوليۋتسيا ءۇشىن - اشتىقپەن كۇرەسىپ قاراجاتتى شاشۋدىڭ قاجەتى جوق، ونىڭ ورنىنا مايداندى قولداۋ ماڭىزدى...» دەپ اشىقتان اشىق مالىمدەگەن. رىسقۇلوۆتىڭ ايتۋىنشا اشتىقتان ولگەندەردىڭ (مۇسىلمانداردىڭ) سانى وراسان كولەمدە. ول تسيفرلاردى كەلتىرمەيدى. كەڭەستىك كوزدەر ءبىر ميلليون ءبىر ءجۇز ون ءتورت مىڭ دەگەن (1 114 000) جان تۇرشىگەتىن تسيفردى كەلتىرەدى. ماسكەۋدىڭ «ۇلت-ازاتتىق ساياساتىنىڭ» ءبىزدىڭ ۇلتىمىزعا اكەلگەن پايداسى وسىنداي».
كەڭەس ۇكىمەتىنىڭ تۇركىستاندا جۇرگىزگەن وتارشىلدىق، ۇلتتى ەزگىلەۋ ساياساتىن كۋالەندىرەتىن تاعى ءبىر-ەكى مىسال. «پەروۆسك قالاسىندا (قازىر قىزىلوردا) گەرجوت دەگەن سامودەرجەتس (بىزدىڭشە ديكتاتور، اۋد.) وتىر. (گەرجوت يوسيف يۆانوۆيچ، پەروۆسك ۋەزدىك سوۆدەپتىڭ توراعاسى). ودان تۇگەل ءبىر حالىق - قىرعىزدار (قازاقتار) قاشىپ كوشىپ كەتكەن. وسى كوشۋ كەزىندە ءبىر ميلليونعا جۋىق ادام ولگەن». بۇل جايلى «پراۆدا» گازەتىنىڭ 1920 جىلعى 20 ماۋسىمىندا شىققان 133 نومىرىندە جازىلعان.
زينوۆەۆ (زينوۆەۆ گريگوري ەۆسەەۆيچ، رەۆوليۋتسيونەر، كەڭەستىك ساياسي جانە مەملەكەتتىك قايراتكەر), 3-ءشى ينتەرناتسيونالدىڭ باسشىسى كەزىندە، شىعىس حالىقتارىنىڭ باكۋدە وتكەن سەزىندە (1920 جىل، قىركۇيەك) «كەڭەس ۇكىمەتىنىڭ تۇركىستانداعى اگەنتتەرى تۇزەمدىك شارۋالاردى رەنجىتەدى، ولاردىڭ مالىن، جەرىن تارتىپ الادى، ولارعا ەڭ تومەنگى ساتىداعى ءناسىل رەتىندە قارايدى» دەپ مويىنداۋعا ءماجبۇر بولعان ەدى.
ارينە، كەڭەس ۇكىمەتىنىڭ مۇنداي ساياساتى قازاقتار تاراپىنان نارازىلىق، قارسىلىق كوردى. بىراق، مال تارتىپ الۋعا كەلگەندەرگە قارسىلىق كورسەتكەندەردى سول كەزدەگى «پرودارميا» (سول كەزدەگى مال تارتىپ الۋعا جىبەرىلگەن قارۋلى وتريادتار وسىلاي اتالعان) جانە قىزىل ارميانىڭ ەرەكشە ماقساتتاعى وتريادتارى (چون - چرەزۆىچاينىي وترياد وسوبوگو نازناچەنيا) ولاردى اياۋسىز قاتالدىقپەن باسىپ جازالادى.
جالپى العاندا، 1919-1922 جىلدارداعى اشتىق كەزدەرىندە ءبىر ميلليوننان استام قازاق اشتان ولگەن. سول كەزدەگى قازاقتىڭ سانىنىڭ بۇل شامامەن 20-22 پايىزىن قۇرايدى. دەگەنمەن، قازاقتىڭ سانىن سولقىلداتىپ قۇرتقان اشتىق وتىزىنشى جىلدارى ورىن الدى.
وتىزىنشى جىلدارداعى اشتىق - ۇلى اشارشىلىق.
قازاق دالاسىنىڭ تاريحىنداعى ەڭ جان تۇرشىگەرلىك اشتىقتىڭ سەبەبى - سول كەزدە جۇرگىزىلگەن كسرو-ڭ ىشكى ساياساتى دەۋگە بولادى. قازاقستاندا بولعان (ۋكراينادا، پوۆولجەدە ت.ب. جەردە) بۇل اشتىقتىڭ سەبەپتەرىن ءتۇسىنۋ ءۇشىن كسرو-ڭ وتكەن عاسىردىڭ 20-شى جىلداردىڭ اياعى، 30-شى جىلداردىڭ باسىنداعى ساياساتىنا قىسقاشا ساپار جاساۋ قاجەت.
1927 جىلى وتكەن ۆكپ(ب) حV سەزىندە «كسرو-ڭ حالىق شارۋاشىلىعىن دامىتۋدىڭ ءبىرىنشى بەسجىلدىق جوسپارىن جاساۋ جونىندەگى ديرەكتيۆالار» قابىلداندى. وسى ديرەكتيۆالارعا سايكەس ءبىرىنشى بەسجىلدىق جوسپار جاسالىنىپ، وندا كسرو-دا ۇجىمداستىرۋ مەن يندۋستريالاندىرۋدى باستاۋ ماقساتى قويىلدى. العا قويىلعان ءىس-شارالاردىڭ بويىنشا كسرو-ا قۋاتتى قورعانىس ونەركاسىبىن قۇرۋ ماقساتى قويىلدى. قورعانىس ونەركاسىبىنىڭ ماقساتى، بىرىنشىدەن - ەلدىڭ قورعانىستىق قابىلەتىن قامتاماسىز ەتۋ بولسا، ەكىنشىدەن - بولاشاق جىلداردا ەۆروپاداعى كورشى ەلدەرگە كوممۋنيستىك ەكسپانسيانى ءارى قاراي جالعاستىرۋ ەدى. ارينە، مۇنداي ماقسات كوپ قاراجاتتى قاجەت ەتەدى. ءىرى وندىرىستىك كاسىپورىنداردى اشۋعا، ەڭ باستىسى، زاماناۋيلى جوعارى تەحنولوگيالار ساتىپ الۋعا كەڭەس ۇكىمەتى اقشانى اياعان جوق. اقشا جيناۋ كوزدەرى، ونىڭ اۋىرلىعى نەگىزىنەن العاندا شارۋالارعا ءتۇستى. ءتىپتى «قاراجاتتى اۋىل شارۋاشىلىعىنان ونەركاسىپكە ايداۋ» دەگەن تەرمين ويلاپ شىعارىلدى. اۋىلدىڭ تۇرعىندارىن كولحوزدارعا ايداپ اكەلدى، مال (ەگىنشىلىگى ناشار دامىعان قازاقستاندا نەگىزگى قۇندىلىق مال بولاتىن) ورتاقتاندىرىلدى.
20-شى جىلداردىڭ اياعى مەن 30-شى جىلداردىڭ باسىنداعى قازاقستاندا كەڭەس ۇكىمەتى «قاراجات ايداۋمەن» عانا تىنعان جوق. قازاقتاردىڭ مال شارۋاشىلىعى كوشىپ-قوۋ جاعدايىندا جۇرگىزىلگەندىكتەن ۇكىمەتكە مالشىلاردى باقىلاپ قولىندا ۇستاپ تۇرۋ قيىن بولاتىن.سول سەبەپتەن دە قازاقتاردىڭ كوشىپ-قونۋ ءومىرىن توقتاتىپ، جەرگە بايلاۋعا شەشىم قابىلداندى. وسى ماقساتتا قازاقتاردىڭ مالى تارتىلىپ الىنىپ، قازاقتار قىزىل ارميانىڭ بولىمشەلەرىنىڭ جانە ميليتسيانىڭ كومەگىمەن «وتىرىقشىلداندىرۋ نۇكتەلەرىنە»، كولحوز ۇيىمداستىرىلىپ جاتقان جەرلەرگە ايداپ اكەلىندى. ءبىر جەرگە ايداپ جينالعان مال سانى كوپ بولعاندىقتان ولار سول جەردىڭ ءشوبىن تەز جەپ قوياتىن، سول سەبەپتەن دە ولاردى جاپپاي سويىپ تاستاۋعا ءماجبۇر بولدى. 1933 جىلدىڭ باسىندا قازاق دالاسىندا بۇرىن بولعان 40 ميلليون باس مالدىڭ وننان ءبىرى عانا قالدى.ناتيجەسىندە، وسى جۇرگىزىلگەن ساياساتتان قازاقتار جاپا شەكتى، سەبەبى ولار ءۇشىن كۇنكورىستىڭ بىردەن ءبىر كوزى مال ەدى.
قازاقتاردى زورلاپ وتىرىقشىلداندىرۋ «كىشى وكتيابر» دەپ اتالدى. «كىشى وكتيابردىڭ» نەگىزگى دەم بەرۋشىسى، ورىنداۋشىسى اتى كوپكە ءمالىم، پاتشانىڭ وتباسىن اتىپ تاستاۋدى ۇيىمداستىرۋشىلاردىڭ ءبىرى فيليپ يساەۆيچ گولوششەكين ەدى. ول 1924 جىلدىڭ قازان ايىنان باستاپ 1933 جىلعا دەيىن قازاقستان كومپارتياسىنىڭ ورتالىق كوميتەتىنىڭ ءبىرىنشى حاتشىسى قىزمەتىن اتقارعان. ونىڭ قازاقستاندا وتكىزگەن العاشقى ءىس-شاراسى 1928 جىلدىڭ كۇزىندە وتكىزگەن مالدى كامپەسكەلەۋ بولدى. كامپەسكەگە 700 شارۋا قوجالىعى ءىلىنىپ، ولاردان 150 مىڭ مال باسى ء(ىرى قارا مال باسىنا اينالدىرعاندا) تاركىلەندى. بۇل جەردەگى «ءىرى قارا مال باسىنا اينالدىرعاندا» دەگەن نەنى بىلدىرەدى؟ بۇل ستاليندىك ستاتيستيكتەردىڭ مال باسىن ازايتۋدى جاسىرۋ ءۇشىن ويلاپ شىعارعانى بولسا كەرەك. ستاتيستيكتەردىڭ ايتۋىنشا، ءبىر ءىرى قارا مال باسى، مىسالى 1 سيىر - 2-3 شوشقاعا نەمەسە 10 قويعا تەڭ. ەگەر 150 مىڭ ءىرى قارا باس مالىن قويعا اينالدىرساق، وندا اڭگىمە كەم دەگەندە 1,5 ميلليون قوي تۋرالى ايتۋعا ءتيىسپىز... 700 شارۋا قوجالىعىنىڭ مۇشەلەرىنىڭ وتباسىنىڭ تاعدىرىنىڭ قانشالىقتى قايعىلى بولعانى جايلى ايتپاسا دا بولادى.
مال جوق جەردە، تاماق جوق، تىرشىلىك جوق. قازاقتار تۇراتىن اۋىلدار جاپپاي قىرىلا باستادى. تاريحشى ا.ن.الەكسەەنكونىڭ ايتۋىنشا «...ءارتۇرلى ەسەپتەۋلەر مەن تۇزەتۋلەرگە سۇيەنگەندە 1930 جىلعى قازاق حالقىنىڭ قىرىلۋى 1ملن 840 مىڭ ادام نەمەسە جالپى قازاقتىڭ 47,3 پايىزىن قۇرايدى.بارىنەن ەڭ كوپ قىرىلعان رەسپۋبليكانىڭ شىعىسىنىڭ قازاقتارى بولدى. بۇل جاقتا 379,4 مىڭ ادام نەمەسە 1930 جىلعى حالىقتىڭ 64,5 پايىزىن قۇرادى. بۇل ايماقتىڭ حالقى كورشى ەلدەرگە رەسەي مەن قىتايعا جاپپاي اۋىپ كوشە باستادى. سولتۇستىك قازاقستان ايماعى قازاقتاردىڭ جارتىسىنىڭ كوبىنەن - 410,1 مىڭنان نەمەسە 52,3 پايىزىنان ايرىلدى، باتىس قازاقستان 394,7 مىڭ نەمەسە 45,0 پايىز، وڭتۇستىك - 632,7 نەمەسە 42,9 پايىز قازاقتان ايرىلدى. ازداۋ ءولىم ورتالىق قازاقستاندا - 22,5 مىڭ نەمەسە وسى ايماقتىڭ 15,6 پايىزى ورىن الدى. باسقا حالىقتاردا دا شىعىن از بولعان جوق: ۋكرايندەر - 200 مىڭ (23 پايىز), وزبەكتەر - 125 مىڭ (54 پايىز), ۇيعىرلار - 27 مىڭ (43 پايىز). تەك قانا 1931 جىلدا 1 ملن 30 مىڭ اداپ كوشىپ كەتتى، ونىڭ 616 مىڭى قايتقان جوق. جۇزدەگەن مىڭ قازاق قىتاي جاعىنا قاشتى. ولاردىڭ كوپ كوشكەندىگى سونشا قىتايدا 1954 جىلى ىلە-قازاق اۆتونوميالىق وكرۋگى قۇرىلىپ ورتالىعى بولىپ قۇلجا قالاسى بەلگىلەندى.
ءوز مالىن توناۋدان قورعاعان، كامپەسكەدەن قاشقان قازاقتارعا قىزىل ارميانىڭ اسكەرلەرى جىبەرىلىپ، ءوزى اشتىقتان تيتىقتاعان قازاقتاردى اياۋسىز قىرۋى اشارشىلىقتى ودان دا بەتەر ءورشىتتى. كەيبىر اۋىلدار مەن رۋلار مالىن ساقتاماق بولىپ كوشە باستاعاندا ولاردىڭ الدىنان، سوڭىنان قىزىل ارميانىڭ وتريادتارى جىبەرىلىپ ولاردى «باسماشى باندىلار» رەتىندە جويۋعا، تۇتقىنداۋعا بۇيرىق بەرىلدى. شىن مانىندە ولار ءوز مالى مەن وتباسى مۇشەلەرىن اشتىقتان امان الىپ قالۋ ماقساتىندا اشتىعى جوق قىتاي مەن رەسەيگە كوشۋدى ويلاعان بەيبىت جاندار بولاتىن. قىتايعا كوشۋشىلەرگە توسقاۋىل قويۋعا شەكاراشىلار دا ءوز ۇلەسىن قوسىپ ولارعا پۋلەمەتپەن وق اتقان كەزدەرى دە بولدى. سونشاما بولعان توسقاۋىلدارعا قاراماستان جۇزدەگەن مىڭ اشتىقتان قاشقان قازاقتار اۋىل، اۋىل بولىپ قىتاي استى.
ءسۇيتىپ، كەڭەس ۇكىمەتى جاساعان ەكى اشارشىلىقتىڭ ناتيجەسىندە قازاقتار بار بولعانى 10-15 جىلدىڭ ىشىندە حالقىنىڭ جارتىسىنان ايرىلدى. الەم تاريحىندا مۇنداي كولەمدەگى تراگەديا ەشبىر حالىقتىڭ ۇلەسىندە بولعان ەمەس. 1970 جىلى عانا قازاقتار 1926 جىلعى دەڭگەيدەگى حالىق سانىنا جەتتى.
بۇل جەردە بۇگىنگى بيلىكتىڭ ۇلى اشارشىلىقتا قىرىلعان بوزداقتاردى ەسكە الۋعا بايلانىستى جۇرگىزىپ وتىرعان ساياساتىن ايتپاسقا بولماس. وسىنداي اشارشىلىقتى باستان كەشكەن ۋكرايندىقتار وز استاناسى كيەۆتە اشارشىلىق قۇرباندارىنا ارنالعان تەڭدەسى جوق ەسكەرتكىش سالعان كەزدە، قازاقستاندىق بيلىك «بولاشاقتا سالۋ ويىمىز بار» دەگەن حاتتامادان ارتىققا بارا المادى. الماتىنىڭ سكۆەرلەرىنىڭ بىرىندە (تاڭ قالاتىن جەرى بار - بۇل جەردىڭ قارسىسىندا 1930 جىلى قانقۇيلى نكۆد «سۇر ءۇيى» ورنالاسقان ەكەن) «بۇل جەردە وتىزىنشى جىلداردىڭ اشتىق قۇرباندارىنا ەسكەرتكىش ورناتىلادى» دەگەن تاس قويىپ بارلىق ماسەلەنى «ءبىتىرىپ» وتىر. بۇل تاس 1992 جىلى قويىلعان بولاتىن. سودان بەرى 18 جىل ءوتتى، ونىڭ 8-ءى، ياعني 2000-ن 2008 جىلدارى قازاقستاننىڭ ەكونوميكاسى ءۇشىن قارجىنىڭ «تامىلجىپ قۇيقىلجىعان» تابىستى جىلدارىندا ەل بيلىگى ەسكەرتكىش سالۋعا قارجى تابا المادى. ءوز ءومىرىن كوممۋنيستىك رەجيمنىڭ زورلىقپەن جۇرگىزگەن ۇجىمداستىرۋىنا، يندۋستريالاندىرۋعا جانە باسقا دا تولىپ جاتقان قاندى سىناقتار ءۇشىن قۇربان ەتكەن تۋعان حالقىنىڭ، اتا-باباسىنىڭ، ارۋاقتارىنىڭ رۋحىن ماڭگىلەۋگە، ەسكە الۋعا قارسى بيلىكتىڭ وسىنداي قيانات، سۇرقيا الدامشىلىق جاساپ وتىرعانىنا ەشبىر ۇيالاتىن ءتۇرى جوق.
دانيلا بەكتۇرعانوۆ، ساياساتتانۋشى.
قازاقشاعا اۋدارعان - س.ءجۇسىپ
2- سۋرەت الماتىداعى اشارشىلىق قۇرباندارىنا ارنالعان ەسكەرتكىش قويىلۋى ءتيىس جەردەگى قۇلىپتاس
3- سۋرەت ۋكراينا، كيەۆ قالاسىنداعى اشارشىلىق قۇرباندارىنا ارنالعان ەسكەرتكىش
