سوعىس ۇلكەن كابينەتتەردە جوسپارلانىپ، جۇزەگە اسادى. بار اۋىرتپالىق قاراپايىم سولداتقا تۇسەدى. قان كەشەدى. ءولىم قۇشادى. قىرشىنىنان قيىلادى. زاۋدە ءتىرى قالسا، ساناسىنا سوعىس سالعان جارا ءومىر بويى سىزداپ، جانىن جەگىدەي جەيدى. گەنەرالدار، قولباسشىلار، شولاق بەلسەندىلەر، بۇيرىق بەرۋشىلەر، ساياسي جەتەكشىلەر، تاعى باسقا تولىپ جاتقان قان مايداننىڭ ورتاسىنا بارىپ كورمەگەندەردىڭ ەستەلىكتەرى وتانشىلدىققا، جالىندى سوزدەرگە، جەڭىسكە جەتكىزگەن ءتۇرلى ءىس-قيمىلدارعا تولى بولادى. ال قاتارداعى سولدات كورگەن سوعىس مۇلدەم باسقا. رەسەيدىڭ ونەرتانۋشى اكادەميگى نيكولاي نيكۋليننىڭ 1975 جىلى جازىپ، 30 جىل بويى تارتپاسىندا جاتىپ بارىپ جارىق كورگەن «سوعىس تۋرالى ەستەلىكتەر» كىتابى ەكىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىستىڭ شىن بەينەسىن اشا تۇسەدى. سوعىستاعى جاعداي بىزگە ۇيرەتىپ، ايتىپ، سەندىرىپ كەلگەندەي ەمەس، مۇلدە باسقاشا بولعانىن ەستەلىكتەردى وقىعان ادام تۇسىنەدى. جالپى، قان مايداننان ورالعان سولداتتاردىڭ ىشىندە ەستەلىك جازعاندار كوپ ەمەس. سولاردىڭ ىشىندە سوعىستى سولداتتىڭ كوزىمەن بوياماسىز بايانداعان نيكۋلين ەستەلىكتەرىنىڭ ەكىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىستى «ۇلى وتان سوعىسى» دەپ ۇرانداپ جۇرگەن بۇگىنگى ۇرپاققا دا بەرەر ماعلۇماتى كوپ-اق…

9 مامىر قارساڭىندا نيكولاي نيكۋليننىڭ «سوعىس تۋرالى ەستەلىكتەر» كىتابىنان ءۇزىندى الىپ، ءتارجىمالاپ ۇسىنىپ وتىرمىز.

مەنى العى شەپكە شىعارا باستادى. تولاسسىز اتىس كەزىندە قار ۇستىندە ءيىر-قيىر ەڭبەكتەگەنىمىز ەسىمدە. قان، قان، قان. بۇل كۇندەرى مەن ءبىرىنشى رەت جارالاندىم، دەگەنمەن جارام تۇك ەمەس ەدى – وق انشەيىن سىزىپ ءوتىپتى. وقيعا بىلاي بولدى. ءتۇن ىشىندە سىلەمىز قاتا شارشاپ، قاراۋسىز قالعان مەكتەپكە جاقىندادىق. بوس بولمەلەر سىرتقا قاراعاندا جىلىلاۋ ەكەن، سابان ۇستىندە سولداتتار ۇيىقتاپ جاتتى. ءبىز دە قاستارىنا جاتا قالىپ بىردەن ۇيىقتاپ كەتتىك. سوسىن بىرەۋ وياندى دا، انىقتاپ قارادى: نەمىستەردىڭ قاسىنا جاتىپپىز! ءبارىمىز اتىپ تۇردىق، قاراڭعىدا اتىس باستالدى، الىس-جۇلىس، شۋ، ايعاي، ويباي، بالاعات. ەشكىم ەشكىمدى تانىپ بولمايدى، الدىنا كىم كەلسە دە ۇرىپ جاتىر. مەنىڭ بۇيىرىمە ىستىك ءتيدى، بىرەۋگە پىشاق سالدىم، سوسىن ءتىسىمىزدى قالشىلداتىپ جان-جاققا قاشا جونەلدىك، ءبارىمىز قارا تەرگە مالشىندىق.

***
العى شەپتە تاماق تابۋ وڭاي بولدى. تۇندە بەيتاراپ سىزىققا ەڭبەكتەپ شىعىپ، ولگەندەردىڭ زاتقابىن پىشاقپەن كەسىپ الامىز. ونىڭ ىشىندە كەپكەن نان، كەيدە كونسەرۆى مەن قانت بولادى. كوبىمىز تىنىشتىق بولا قالعان كەزدە وسى شارۋامەن اينالىسامىز. كوبى ورالماي قالاتىن، ويتكەنى نەمىس وقتارى دا قالعۋدى بىلمەيتىن ەدى.

اۋىر جارالانعانداردىڭ تاعدىرى اۋىر ەدى. كوپ جاعدايدا ولاردى اتىستىڭ استىنان الىپ شىعۋ مۇمكىن بولمايتىن. بىراق بەيتاراپ سىزىقتان الىپ شىققانداردىڭ دا ازابى بىتە قويمايتىن. سانبولىمگە دەيىنگى جول الىس ەدى، ال گوسپيتالعا بىرنەشە ساعات ءجۇرىپ بارۋعا تۋرا كەلەتىن. گوسپيتال پالاتكالارىنا جەتكەن سوڭ دا كۇتەسىڭ، ويتكەنى دارىگەرلەر بىرنەشە اپتا بويعى تىنىمسىز، جانكەشتى ەڭبەكتەنگەنىنە قاراماستان، ءبارىن قاراپ شىعۋعا ۇلگەرمەيتىن. ىڭىرسىعان، ەسىرىكتەي قالشىلداعان نەمەسە ەستەرىنەن تانىپ قاتىپ قالعان ادامدار سالىنعان قان-قان زەمبىلدەر كەزەگى ولاردى كۇتىپ جاتاتىن. ىشىنەن جارالانعاندار كوپ كۇتۋگە شىدامايتىن. باسقالارى دا ءولىپ كەتەتىن. دەگەنمەن كەيىنگى جىلدارى جاعداي ءبىراز جاقساردى.

بىراق، كەيىن بىلگەنىمدەي، 1942 جىلدىڭ قىسىندا سوۆەت-گەرمان مايدانىنىڭ باسقا بولىكتەرىندەگى جارالانعانداردىڭ جاعدايى بۇدان دا ناشار بولىپتى. ول جايلى مەنىڭ گوسپيتالداعى توسەكتەس كورشىم ايتىپ بەردى: «قىرىق ءبىرىنشى جىلى ءبىزدىڭ ديۆيزيانى مۋرمانسك تۇبىندە قورعانىستا جاتقان بولىمشەلەرگە كومەكتەسۋگە جىبەردى. تۋندرادا باتىسقا قاراي جاياۋ ءجۇرىپ كەتتىك. ارتىنشا ديۆيزيا جاۋ وعىنىڭ استىندا قالدى، قارلى بوران باستالىپ كەتتى. قولىمنان جارالانىپ، العى شەپكە جەتىپ ۇلگەرمەي، مەن كەرى قايتتىم. جەل كۇشەيە ءتۇستى، بۇرقاسىن ۇدەدى، بەتكە ۇرعان قار اياق باستىرمادى. بىرنەشە شاقىرىمدى ازەر ءجۇرىپ ءوتىپ، جىلىتۋ بەكەتى ورنالاسقان جەركەپەگە ءالىم قۇرىپ جەتتىم. وعان كىرۋ ءتىپتى مۇمكىن ەمەس ەكەن. جارالىلار ءبىر-بىرىنە تىعىلىپ، ءۇيدى اۋزى-مۇرنىنان شىعا تولتىرىپ، ءيىن تىرەسىپ تۇر ەكەن. ىشكە ايتەۋىر بىردەڭە عىپ كىردىم دە، تاڭعا دەيىن تىكەمنەن تىك تۇرىپ ۇيىقتادىم. «ءتىرى ادام بار ما؟ شىعىڭدار!» دەگەن داۋىس ەستىلدى تاڭەرتەڭ. كەلگەن سانيتارلار ەكەن. جەركەپەدەن ءۇش-ءتورت ادام ەڭبەكتەپ شىقتى، قالعانى قاتىپ قالىپتى. كىرەر ەسىك الدىندا قار استىندا قالعان ولىلەردىڭ قات-قابات ۇيمەگى كورىنەدى. ونىڭ ءبارى تۇندە العى شەپتەن جىلىتۋ بەكەتىنە اكەلىنىپ، وسىندا قاتىپ قالعان جارالىلار ەكەن… كەيىن بىلگەنىمىزدەي، ديۆيزيا تۇگەلىمەن اشىق-شاشىق تاۋ جولدارىندا قاتىپ قالىپتى. بوران سۇمدىق بولعان-دى. مەن بەتىم مەن ساۋساقتارىمدى عانا ءۇسىتىپ الىپپىن…»

كەنەت ۇزدىكسىز سنارياد جارىلدى. الىستان، جاقىننان، ءتىپتى قاسىمنان. شتابتىڭ جەركەپەسى جانىندا تۇرعان ساقشى قانعا مالىنىپ، جەردە ويبايلاپ جاتتى. جولدا كەلە جاتقان جاسامىس سولدات اياعىن ۇستاپ وتىرا كەتتى. ونىڭ قاسىندا جاپ-جاس سانينسترۋكتور قىز. دودا-دوداسى شىعىپ جىلاپ وتىر، كوزىنەن اققان جاس كوپ كۇن بويى جۋىلماعان كىر-كىر بەتى مەن قولىن ايعىزداپ اعىپ بارادى. قولى ءدىر-ءدىر ەتەدى، نە ىستەرىن بىلمەيدى. قاراۋدىڭ ءوزى قيىن. سولدات ءوز شالبارىن اسىقپاي شەشىپ، سانىنداعى قان اتقىلاپ تۇرعان جەرىن تاڭدى، سونىسىنا قاراماي: «قىزىم، قورىقپا، جىلاما!» – دەپ قىزدى جۇباتىپ، كۇش بەرىپ قويادى. سوعىس دەگەنىڭ ايەلدەر اينالىساتىن شارۋا ەمەس قوي. ارينە، ەركەكتەرگە دە ۇلگى ەتىپ كورسەتۋگە بولاتىن باتىر قىزدار از بولعان جوق. بىراق مايداننىڭ ازابىن ايەلدەرگە كۇشتەپ كورسەتۋ دەگەنىڭىز – قاتالدىق. سونىمەن عانا شارۋا تىنسا عوي. ەركەكتەردىڭ قاسىندا ولارعا تىم قيىن بولدى. اش سولداتتاردىڭ، ارينە، قىزدارمەن شارۋاسى بولمايتىن. ال باسشىلىق ءوز دەگەنىنە بارلىق ايلا-ءتاسىلدى قولدانىپ قول جەتكىزەتىن: وتە دورەكى قىسىم دا جاسايتىن، ەستەن تاندىرا كوڭىلدەرىن دە تاباتىن. ەسەپسىز كاۆالەرلەر ىشىندە ءتۇرلى ايلاكەرلەر دە جەتىپ-ارتىلاتىن: ءان ايتاتىندارى دا، بيلەيتىندەرى دە، سەندىرىپ سويلەيتىندەرى دە، بلوك پەن لەرمونتوۆتىڭ ولەڭدەرىن تاڭداي قاقتىرا وقيتىن بىلىمدىلەرى دە… قىزدار ۇيىنە وتباسىن كوبەيتىپ قايتاتىن. بىلۋىمشە، اسكەري كەڭسەلەر تىلىندە بۇل «009-بۇيرىق بويىنشا كەتۋ» دەپ اتالاتىن. ءبىزدىڭ بولىمشەدە 1942 جىلى كەلگەن 50 قىزدىڭ ىشىنەن سوعىس سوڭىنا قاراي ەكى-اق نازىك سولدات قالدى. بىراق «009-بۇيرىق بويىنشا كەتۋ» – ەڭ جاقسى جول. جاماندارى دا بولدى. ەستىگەنىمدەي، پولكوۆنيك ۆولكوۆ دەگەن بىرەۋ جاڭا كەلگەن ايەلدەردى قاتارعا ءتىزىپ قويىپ، وزىنە ۇناعان سۇلۋلاردى تاڭدايدى ەكەن. ولار پولكوۆنيكتىڭ پپج-سىنا (پپج – پولەۆايا پەرەدۆيجنايا جەنا. پپج اببرەۆياتۋراسى سولدات لەكسيكونىندا باسقا ماعىناعا دا يە ەدى. ولار ىشىندە تۇگى جوق، سىلدىر كوجەنى پپج دەپ، ياعني «پروششاي، پولوۆايا جيزن» دەپ ايدارلايتىن) اينالاتىن. ەگەر قارسىلىق تانىتسا، اباقتىعا، تاستاي سۋىق جەركەپەگە، ءبىر ءۇزىم نان مەن سۋعا جىبەرەتىن. ودان كەيىن بەيباق ايەل قولدان-قولعا ءوتىپ، ءتۇرلى كومەكشىلەر مەن ورىنباسارلارعا بۇيىراتىن.

پوگوستە تۇبىندەگى اسكەري ومىردە بۇل كەزدە وزىندىك ىرعاق پايدا بولعان. تۇندە قاتارىمىز تولىعاتىن: بەس ءجۇز، مىڭ، ەكى-ءۇش مىڭ ادام (جاقىندا تىلداعى جاساقتاۋ بولىمشەسىنىڭ ارداگەرى ماعان وزدەرىنىڭ كۇن سايىن 1500 ادامدىق مارش روتاسىن جاساقتاپ تۇرعاندارىن ايتتى. ونىڭ ۇستىنە پوگوستەدەگى تولىقتىرۋلار بىرنەشە قوسالقى پولكتەردەن كەلىپ تۇراتىن).
بىرەسە تەڭىزشىلەر، بىرەسە سىبىردەن مارش روتالارى، بىرەسە قورشاۋداعىلار (ولاردى قاتىپ جاتقان لادوگا وزەنىنىڭ ۇستىمەن جىبەرەتىن) كەلەتىن. تاڭەرتەڭ، سيرەك ءوتىپ تۇراتىن ارتدايىندىقتان كەيىن، ولار شابۋىلعا شىعاتىن دا، تەمىرجول ءۇيىندىسى الدىندا جاتىپ قالا بەرەتىن. شابۋىلعا قالىڭ قاردان ور قازىپ، تاسباقاشا ازەر جىلجيتىن. كۇشتەرى دە از ەدى، اسىرەسە، لەنينگرادتىقتار ءالسىز بولدى. قار بەلدەن جوعارى ەدى، ولگەندەر قۇلاماي، قار ۇيىندىسىنە سۇيەنىپ قالا بەرەتىن. مايىتتەردى جاڭا جاۋعان قار جاسىرىپ قالاتىن. كەلەسى كۇنى – تاعى جاڭا شابۋىل، جاڭا مايىتتەر، ءسويتىپ، قىس بويى ولىلەر ءبىرىنىڭ ۇستىنە ءبىرى جينالا بەردى. كوكتەمدە عانا ولار – بۇرالىپ، ءبولىنىپ، تاپتالىپ قالعان دەنەلەر قاردان تازاردى. قاپتاعان ۇيمەك ەدى…

پوگوستە تۇبىندەگى ساتسىزدىكتەر تۋرالى ولاردىڭ سەبەپ-سالدارى، كەلىسىلمەۋى، تۇسىنىكسىزدىگى، جاداعاي جوسپارلانۋى، بارلاۋ جۇمىسىنىڭ ناشارلىعى، اسكەري بولىمدەر مەن جالپى اسكەر اراسىندا ءوزارا قارىم-قاتىناستىڭ بولماعانى جونىندە ءبىزدىڭ باسپاسوزدە، مەمۋارلار مەن ارنايى جازىلعان ماقالالاردا از-كەم ايتىلدى. پوگوستەدەگى شايقاستاردىڭ نەگىزىنەن 1942 جىلعى بارلىق ورىس-نەمىس مايدانىندا بولعان ادەتتەگى سوعىستاردان ايىرماشىلىعى جوق ەدى. بارلىق جەردە ايتەۋىر بىردەڭە بولىپ جاتتى، بارلىق جەردە – تەرىسكەيدە دە، كۇنگەيدە دە، رجەۆ تۇبىندە دە جانە ستارايا رۋسسادا – ارقايسىنىڭ ءوز پوگوستەلەرى بولدى.

سوعىس باستالعاندا نەمىس اسكەرلەرى ءبىزدىڭ اۋماققا مايعا سالعان پىشاقتاي كىردى. ولاردىڭ قوزعالىسىن تەجەۋ ءۇشىن وسى قانجاردىڭ ءجۇزىن قانمەن بوياۋدان باسقا امال بولمادى. ۋاقىت وتكەن سايىن ول تاتتانا ءتۇستى، وتپەيتىن دەڭگەيگە جەتتى ءارى باياۋ قوزعالا باستادى. قان اققان ۇستىنە اعا بەردى. لەنينگرادتىق مايدانداستار وسىلاي جانىپ، كۇيىپ كەتتى. ەكى ءجۇز مىڭ ۇزدىك، قالانىڭ قورعانى بولعان ەرلەر وققا وراندى. بىراق الگى قانجار توقتادى. ايتسە دە ول ءالى مىعىم ەدى، كەرى قايتارۋ قولدان كەلمەدى. ءسويتىپ، 1942 جىلى قانجاردىڭ ءجۇزىن ازداپ قايراي وتىرىپ، قان سۋداي اقتى. ءبىزدىڭ بولاشاق جەڭىسىمىز وسىلاي بەكىدى.

كادرلىق اسكەر شەكارادا ءجانتاسىلىم بولدى. جاڭادان قۇرىلعان بولىمدەردە قارۋ-جاراق تۋرا جەتتى، وق-ءدارى ونسىز دا از بولاتىن. تاجىريبەلى كومانديرلەر ساناۋلى. ۇرىسقا دايىندىقتان وتپەگەن جاڭادان قابىلدانعاندار كەتىپ جاتتى…

– شابۋىلداڭدار! – دەپ كرەملدىڭ قوجايىنى قوڭىراۋ شالادى.

– شابۋىلداڭدار! – دەپ جىلى كابينەتتەن گەنەرال تەلەفون سوعادى.

– شابۋىلداڭدار! – دەپ جىلى جەرتولەدەن پولكوۆنيك بۇيرىق بەرەدى.

وسى كەزدە جۇزدەگەن يۆانوۆتار ايقۇش-ۇيقىش ورنالاسقان نەمىس پۋلەمەتتەرىنىڭ كۇرە جولى اراسىنان تەرەڭ قار ۇستىندە قالبالاقتايدى. جىلى دزوتتاعى قارنى توق، ىشىمدىككە سىلقيا تويىپ العان ماس، ارسىز نەمىستەر ءبارىن الدىن الا قاراستىرىپ قويعان، ءبارىن ەسەپتەپ قويعان ءبىزدىڭ سولداتتاردىڭ كۇلىن كوككە ۇشىرادى. تيرداعىداي اتىپ جاتىر، اتىپ جاتىر. دەيتۇرعانمەن جاۋ سولداتتارىنا دا وڭاي تيگەن جوق. تاياۋدا ءبىر نەمىس ارداگەرى ماعان مىناداي اڭگىمە ايتتى: ولاردىڭ پولكىندە پۋلەمەتشىلەر اراسىندا ەسى اۋىسىپ كەتكەن وقيعالار دا كەزدەسكەن ەكەن: ادامدى بىرىنەن سوڭ ءبىرىن قاز-قاتار اتا بەرۋ دە وڭايعا سوقپايدى، ال ولار بىتپەيدى، شىعا بەرەدى، شىعا بەرەدى.

پولكوۆنيك مۇنداي شابۋىلدىڭ قيسىنسىز ەكەنىن بىلەدى، تەك جاڭا ولىكتىڭ سانىن كوبەيتۋدەن باسقا ەشتەڭە جوق. كەيبىر ديۆيزيادا تەك شتابتار عانا جانە وتىز-قىرىق ادام قالعان. مىناداي دا وقيعالار كەزدەسكەن: ۇرىسقا 6-7 مىڭ جاساقپەن كىرگەن ديۆيزيالار شابۋىلدى 10-12 مىڭ شىعىنمەن اياقتاعان، سەبەبى ءۇستى-ۇستىنە قوسىمشا ادامدار جىبەرىلىپ وتىرعان. ال ادامدار ۇنەمى جەتىسپەيتىن. پوگوستmەنىڭ جەدەل كارتاسىندا اسكەري ءبولىم نومىرلەرى قاپتاپ كەتتى، ال ولاردا سولدات جوق. ايتسە دە پولكوۆنيك بۇيرىقتى ورىنداپ، ادامداردى شابۋىل جاساۋعا ايدايدى. ەگەر ونىڭ جانى اۋىرسا ءارى ۇياتى بولسا، ۇرىسقا ءوزى دە قاتىسىپ، اقىرى ولەدى. وزىنشە تابيعي سۇرىپتاۋ ءىسى دە جۇرەدى: جۇيكەسى السىزدەر مەن سەزىمتال ادامدار ءتىرى قالمايدى. قالىپتاسقان جاعدايدا سوعىسۋعا الەۋەتى جەتەتىن قاتال، رۋحى مىقتىلار عانا قالادى. ولارعا سوعىستىڭ ءبىر ءادىسى عانا ايقىن – دەنە سالماعىمەن جاۋدى جاپىرۋ. ايتەۋىر بىرەۋى نەمىستى اتىپ ولتىرەدى. ءسويتىپ، باياۋ، بىراق كوز الدىندا كادرلىق نەمىس ديۆيزياسى شارشاپ، جۇدەي باستايدى.

ەگەر پولكوۆنيك شابۋىلعا شىعاردىڭ الدىندا ءبارىن ويلاستىرىپ، جان-جاقتى بارلاپ ۇيىمداستىرسا ءبىر ءسارى. ويتكەنى كوپ جاعدايدا ولاردىڭ دەنى دارىنسىز، جالقاۋ، ماس جۇرەدى. وعان ۇنەمى جىلى باسپانانى تاستاپ شىعىپ، وقتىڭ استىنا ورالۋ ۇنامايدى… ارتيللەريالىق وفيتسەر نىسانانى ءجيى ءدال كوزدەمەيدى، تاۋەكەلگە بارماس ءۇشىن الاڭعا الىستان اتادى. وزىمىزدىكىلەردى اتىپ تاستاماسا قۋاناسىڭ، سەبەبى مۇنداي وقيعالار از كەزدەسپەيدى…

جابدىقتاۋشى اراق ءىشىپ الىپ، جاقىن دەرەۆنيادا قىز-قىرقىنمەن كوڭىل كوتەرىپ كەتەتىن كەزدەر دە ءجيى بولىپ تۇرادى. سونىڭ سالدارىنان سناريادتار مەن تاماق جەتكىزىلمەي قالادى… نەمەسە مايور جولدان شىعىپ كەتىپ، كومپاسقا سەنىپ مۇلدە باسقا جاققا اۋىپ كەتەدى.

بەيبىت ومىردە بارىمىزگە ءتان شاتاسۋ، تۇسىنبەستىك، ءبىر جۇمىستى اياعىنا دەيىن جەتكىزبەۋ، ۇپاي جيناۋعا ۇمتىلۋشىلىق باسقاسى باسقا، سوعىستا ەرەكشە ايقىن كورىنىس بەرەدى. وسىنىڭ ءبارىنىڭ ءبىر عانا قۇنى – قان. يۆاندار شابۋىلعا، شايقاسقا شىعىپ ءولىپ جاتىر، ال كەپەدە وتىراتىن ادام ولاردى ۇرىسقا قاراي ۇزدىكسىز قۋادى. ادام پسيحولوگياسىنىڭ ءبىر-بىرىنە كەرەعارلىعى تاڭدانىس تۋدىرادى: شابۋىلداۋعا شىعىپ كەلە جاتقان ادام جانە ولىمگە باس تىكپەيتىن كىسى – شايقاستى سىرتتاي باقىلاۋشىعا ءبارى انشەيىن سياقتى: العا جانە العا!

سوعىستا بولشەۆيكتىك قۇرىلىستىڭ ايارلىعى ايرىقشا كورىندى. بەيبىت زاماندا ەڭ ەڭبەكقور، ادال، زيالى، بەلسەندى جانە پاراساتتى ادامداردى تۇتقىنداپ، ءولىم جازاسىنا كەسسە، مايداندا دا تۋرا وسىلاي، بىراق اناعۇرلىم اشىق، جيىركەنىشتى تۇردە جۇزەگە استى. مىسال كەلتىرەيىن، جوعارى جاقتان ءبىر نىسانانى الۋ تۋرالى بۇيرىق تۇسەدى: پولك كۇنىنە كوپتەگەن ادام شىعىندايدى، اپتالاپ شابۋىلعا شىعادى. ۇزدىكسىز تولىقتىرۋ جۇرگىزىلەدى، سونىڭ سالدارىنان ادام تاپشىلىعى جوق. بىراق ولاردىڭ اراسىندا لەنينگرادتان، جۇدەگەن ادامدار بار. دارىگەرلەر ولارعا توسەكتە جاتۋعا جانە ءۇش اپتا بويى كۇشتى تاماق ءىشۋ تۋرالى ەم-دوم جازىپ بەرگەن. ولاردىڭ ىشىندە 1926 جىلعى ون ءتورت جاسار بالالار ءجۇر، اسكەرگە شاقىرۋعا جاسى تولماعان بالالار…

«العا!!!»، بارى – وسى. اقىر اياعىندا قانى تامىپ تۇرعان وسى سوراقىلىقتى كورىپ جۇرگەن قانداي دا ءبىر سولدات نەمەسە لەيتەنانت، ۆزۆود كومانديرى نەمەسە كاپيتان، روتا كومانديرى (وتە سيرەك) «ادامداردى بۇلاي ناقاقتان-ناقاق ولتىرۋگە بولمايدى عوي!» دەپ ايقايلايدى. «وندا جوعارىدا بەتوندى دوت! ال بىزدە 76-ميلليمەترلىك ۇلبىرەۋىك. ونى تەسىپ وتە المايدى!»… دەپ زارلانادى. وسى كەزدە پوليترۋك سمەرش (نكۆد ۇيىمى «شپيوندارعا ءولىم!» ولاردىڭ قولىندا جازالاۋ قىزمەتى بولدى) ىسكە ارالاسادى جانە ودان كەيىن تريبۋنال. كەز كەلگەن بولىمشەدە ءورىپ جۇرەتىن «توقىلداقتىڭ» بىرەۋى كۋالىككە تارتىلادى: «ءيا، ول سولداتتاردىڭ كوزىنشە ءبىزدىڭ جەڭىسىمىزگە كۇمان كەلتىردى». وسى كەزدە تەك ادامنىڭ تەگىن جازىپ، دايىن تۇرعان قاعازدى جەدەل تۇردە تولتىرادى: «ساپ الدىندا اتىلسىن!» نەمەسە تۋرا «ايىپتىلار روتاسىنا جونەلتىلسىن!»

قوعام الدىنداعى جاۋاپكەرشىلىكتى سەزىنگەن ەڭ ادال ادامدار وسىلاي ءولىم قۇشتى. ال قالعاندارى اتويلاپ «العا!» دەپ ۇراندادى. «بولشەۆيكتەر الا المايتىن قامال جوق!» ال نەمىستەر ترانشەيا مەن قورعاننىڭ نەبىر تۇرلەرىن، لابيرينتتاي جاساپ جەردى قازىپ ورنالاسىپ الدى. تاۋىپ كور ولاردى. ءبىزدىڭ سولداتتاردى ءمانسىز، اقىماق ولىمگە اتتاندىرىپ جاتتى. ورىس حالقىنىڭ وسىناۋ سەلەكتسياسى – باياۋ ىسكە قوسىلاتىن بومبا: بىرنەشە بۋىننان كەيىن بولشەۆيكتەر ىرىكتەپ جانە الپەشتەگەن ازعىندار وزىنە ۇقسايتىن جاڭا بۋىن تۋدىرادى ءارى ول ءححى نەمەسە ءححىى عاسىرلاردا جارىلادى.

جىلدار وتكەن سوڭ، ەل-جۇرت اتاۋلىنىڭ ءبارى وسىناۋ كىشكەنتاي ستانسانى ۇمىتىپ كەتكەننەن كەيىن، پوگوستەدەگى بومبادان ويىلىپ قالعان شۇڭقىرلار بىتەلىپ قالعاننان سوڭ، بۇل تۋرالى جازۋ ارينە، وڭاي. سول كەزدە باسىمىزدان وتكەن قايعى مەن شەردەن، نەبىر سۇمپايى سەزىمدەردەن ارىلدىق. مۇنى كوزگە ەلەستەتە المايسىز، ويتكەنى ونى باستان وتكىزگەن ادام عانا تۇسىنەدى: ورنىڭنان تۇرىپ ولىمگە قاراي اياق باسۋ. باسقا ەمەس، تەك سەن جانە كۇندەردىڭ كۇنىندە ەمەس، ءدال قازىر، ءدال وسى مينۋتتا سەن وتقا ءتۇسۋىڭ كەرەك. جولىڭ بولسا سەنى جارالايدى، ال باقىتسىزدىقتا بەت سۇيەگىڭدى جۇلىپ اكەتەدى نەمەسە ىشەك-قارنىڭدى اقتارىپ تاستايدى، نەمەسە كوزىڭدى اعىزىپ جىبەرەدى، باس سۇيەگىڭدى جۇلىپ اكەتەدى. تەك قانا سەنى، ءومىر سۇرۋگە ىنتىق سەنى وسىلاي ولتىرەدى. كەۋدەسىندە ءۇمىت ۇشقىنى لاۋلاعان سەنى ءبىر وق اتىپ تۇسىرەدى. ءالى ەشتەڭە كورمەگەن، ءومىر ءسۇرىپ ۇلگەرمەگەن سەنى قىرشىننان قيادى. تەك قانا سەن، نەبارى ون جەتى جاستاعى سەنى ءولىم جالمايدى. سەن قازىر عانا ولۋگە ءتيىس ەمەسسىڭ، ۇنەمى ولۋگە دايىن بولۋعا ءتيىسسىڭ. بۇگىن سەنىڭ جولىڭ بولدى، ءولىم جانىڭنان ءوتىپ كەتتى. بىراق ەرتەڭ دە اتويلاپ شىعۋىڭ كەرەك. تاعى ولۋگە تۋرا كەلەدى، ەرلىكپەن ەمەس، ءسان-سالتاناتسىز، وركەسترسىز جانە كىر-قوقىستا، كۇلىمسى ءيىس مۇڭكىگەن جەردە جۇرەگىڭ توقتايدى. جانە سەنىڭ ءولىمىڭدى ەشكىم بايقامايدى: شويىن جول بويىنداعى قات-قابات ولىك اراسىندا جاتاسىڭ جانە ەڭ وكىنىشتىسى، ءبارى ەسىنەن شىعارىپ ۇمىتىپ كەتكەن پوگوستmەلىك قويمالجىڭ باتپاقتا ءشىريسىڭ.

ورىستىڭ بايعۇس مۇجىقتارى! ولار تاريح ديىرمەنىنىڭ جانە ەكى گەنوتسيدتىڭ ورتاسىندا قالدى. ءبىر جاعىنان، ولاردى سوتسياليزمگە وقپەن ايداپ ستالين قۇرتتى، ال ەندى 1941-1945 جىلدارى ەشقانداي جازىعى جوق جانداردى گيتلەر ميلليونداپ قىرىپ-جويدى. جەڭىس وسىلاي كەلدى. ورىس ۇلتى، بارىنەن بۇرىن ونىڭ جانى وسىلاي جانىشتالدى. ال ءتىرى قالعانداردىڭ ۇرپاقتارى ءومىر سۇرە الا ما؟ جالپى رەسەيدىڭ كۇنى نە بولادى؟

ادامدار ولىمنەن قاشىپ قۇتىلا المايتىنىن بىلە تۇرا وعان نە ءۇشىن باس تىكتى؟ ءولىمدى قالاماي تۇرعاندارىنا قاراماستان، نەگە سوعان باردى؟ ول كەزدە وزدەرىنىڭ ءىس-ارەكەتتەرىن ويلايتىنداي ءارى ونى نەگىزدەۋگە مۇرشالارى بولمادى. بارۋعا ءتيىستى بولعان سوڭ باردى. باسپاسوزدەگى جالاڭ ۇرانعا تولى ناسيحاتتى ۇگىتتەگەن ساۋاتى كەم پوليترۋكتاردىڭ ءسوزىن سىپايى تىڭداپ، ۇرىسقا اتتانا بەردى. ولار الدەبىر يدەيالار مەن نەمەسە ۇراندارمەن رۋحتانعاندىقتان ەمەس، بارۋعا ءتيىس بولعان سوڭ امالسىز كەتتى.

ءسىرا، ءبىزدىڭ اتا-بابالارىمىز دا كۋليكوۆوداعى نەمەسە بورودينو تۇبىندەگى شايقاستارعا ولىمگە باس تىگىپ، وسىلاي بارسا كەرەك. ولار ءبىزدىڭ حالىقتىڭ ۇلىلىعى مەن تاريحي باسىمدىلىقتارى جايلى ويلاپ جاتتى عوي دەيسىز بە؟ ادەبي شىعارمالاردا جازىلاتىنداي مايدان الاڭىنا شىعىپ الىپ، «وتان ءۇشىن!»، «ستالين ءۇشىن!» دەپ ءتىپتى دە ايقايلاعان ەمەس. الدىڭعى شەپتەگى سولداتتاردىڭ قاشان وق ءتيىپ اۋىزدارى جابىلعانشا تەك قانا بوقتاعان جانە ىڭىرسىعان داۋسى ەستىلەتىن. ولىممەن بەتپە-بەت كەلگەندە كىم ءستاليندى ويلايدى؟ «ءستاليننىڭ تۋى استىندا!»، «ءستاليننىڭ ارقاسىندا عانا جەڭىسكە جەتتىك!» دەگەن اڭىز الپىسىنشى جىلدارى، ياعني قازىر پايدا بولدى. مەنىڭ بۇعان ەشقانداي كۇمانىم جوق. جەڭىسكە جەتكەندەردىڭ ءوزى سوعىستان كەيىنگى قيىندىقتاردان ەڭسەسى ءتۇسىپ نە ءىشىپ، نە قاڭعىرىپ كەتتى. تەك سوعىس ەمەس، ەلىمىزدى قالپىنا كەلتىرۋ دە سولاردىڭ ەسەبىنەن جۇزەگە استى. ولاردىڭ ىشىنەن ءتىرى جۇرگەندەرى ۇندەمەيدى، جۇزدەرى سىنىق. سوعىستاعى ماعىناسىز قاندى قىرعىندارعا، لاگەرلەرگە ايداپ سالعاندار شىمىرىكپەستەن بيلىكتە قالدى. ولار ءستاليننىڭ اتىمەن ارەكەت ەتتى، قازىر دە سونى ايتىپ، داڭعازا قىلۋدا. ولار «ستالين ءۇشىن!» دەپ العى شەپتە جۇرگەن جوق. كوميسسارلار مۇنى ءبىزدىڭ ميىمىزعا سىڭىرۋگە تىرىستى، بىراق وزدەرى شابۋىلعا شىققان جوق. ونىڭ ءبارى بوس ءسوز.

ارينە، مايدانعا ءبارى بولماسا دا، كوپشىلىگى كىردى. بىرەۋى جەر باۋىرلاپ شۇڭقىرعا تىعىلدى. وسى ارادا پوليترۋك ءوزىنىڭ نەگىزگى مىندەتىن اتقاردى: بەتىنە تاپانشانى تاقاپ تۇرىپ جاسىقتاردى العى شەپكە ايدادى. دەزەرتيرلەر بولدى، ولاردى سول ارادا ۇستاپ، وزگەلەرگە ساباق بولۋى ءۇشىن ساپتىڭ الدىندا اتتى. جازالاۋشى ورگاندار بىزدە كەرەمەت جۇمىس ىستەدى. بۇل دا ءبىزدىڭ ۇزدىك داستۇرىمىزگە ءتان.

سكۋراتوۆتان بەرياعا دەيىن ولاردىڭ قاتارىندا ارقاشان كاسىپقويلار بولدى. كەز كەلگەن مەملەكەت ءۇشىن قاجەتتى جانە يگىلىكتى وسى ىسپەن اينالىسۋعا نيەتتىلەر ءاردايىم تابىلاتىن. بەيبىت كۇندە بۇل كاسىپ ەگىن ەگىپ نەمەسە ستانوكتىڭ قاسىندا تۇرعاننان گورى ءارى وڭاي ءارى قىزىقتىراق. ءارى پايدالى، ءارى وزگەلەرگە دە تولىق بيلىك جۇرگىزە الادى. ال سوعىس كەزىندە ءوز باسىڭدى وققا توسۋدىڭ قاجەتى جوق، تەك وزگەلەردىڭ سولاي ىستەگەنىن باقىلاساڭ بولعانى. بويلارىن ۇرەي بيلەگەن اسكەرلەر ۇرىسقا كىرىپ جاتتى.

ارتيللەريالىق اتىس پەن بومبالاۋدىڭ قاندى قاسابىمەن، نەمىستەردىڭ پۋلەمەتىمەن، تانكىسىمەن بەتپە-بەت كەلۋ سۇمدىق ەدى. بىراق اتىلىپ كەتۋ قاۋپىنىڭ قورقىنىشى دا ودان كەم بولعان جوق. سوعىسقا ناشار ۇيرەتىلگەن سولداتتاردى وزگەلەردى باعىنىشتى ۇستاۋ ءۇشىن تۋرا شايقاستىڭ الدىندا اتىپ تاستايتىن. ول ءۇشىن ارتىق بىردەڭە ايتىپ قويعانداردى نەمەسە جاسىقتاردى، دەزەرتيرلەردى ۇستاپ الاتىن جانە وندايلار از بولمايتىن. ديۆيزيانى پ ءارپى سياقتى تۇرعىزىپ، سوزگە كەلمەستەن بايعۇستاردى جەر جاستاندىراتىن. قورقىنىش سولداتتاردى ولىمگە ايدادى. ءبىزدىڭ كەمەڭگەر پارتيانىڭ، باسشىسىنىڭ جانە ءبىزدىڭ جەڭىستەرىمىزدىڭ ۇيىتقىسىنىڭ كۇتكەنى دە وسى بولاتىن. ارينە، ءساتسىز شايقاستاردان كەيىن دە سولداتتاردى اتۋ جالعاساتىن.

كەيدە بۇيرىقسىز شەگىنگەن پولكتەردى قورعانىس شەبىندەگى وتريادتاردىڭ پۋلەمەتپەن جايراتىپ سالاتىن كەزدەرى دە بولاتىن. ءبىزدىڭ ايبىندى اسكەرلەرىمىزدىڭ سوعىسقا قابىلەتتىلىگى وسىدان كەلىپ شىققان. كوپشىلىگى ءوز ەركىمەن تۇتقىنعا تۇسەتىن، بىراق نەمىستەر دە ولاردى ماڭدايىنان سيپامايتىن. كەيبىر سولداتتار سوعىستان جانە اجالدان قاشۋ ءۇشىن ءوزىن-ءوزى جاراقاتتايتىن. ءوزىن-ءوزى جاراقاتتاعانى ءبىلىنىپ قالماس ءۇشىن بولكە ناندى توسەپ تۇرىپ اتاتىن. دارىگەرلەر ءبىلىپ قالماس ءۇشىن ءتىپتى ناننىڭ ورنىنا ولگەندەردىڭ ءمايىتىن پايدالاناتىن. الدىن الا كەلىسىپ الىپ، ءبىر-ءبىرىنىڭ اياق-قولىن اتاتىن. ءوزىن-ءوزى اتاتىندار اسىرەسە قازاقتاردىڭ، وزبەكتەردىڭ جانە باسقا دا ازياتتاردىڭ اراسىندا كوپ كەزدەسەتىن. ولاردىڭ مۇلدە سوعىسقىسى كەلمەيتىن. كوپ جاعدايدا ءوزىن-ءوزى اتقانداردى اشكەرەلەپ، اتىپ تاستايدى. بىردە پوگوستە ورمانىندا قولدارىنا قاندى داكە بايلاعان 25 ادامنان تۇراتىن تۇتاس وتريادتى كەزدەستىردىم. ۆينتوۆكا اسىنىپ العان سمەرش كونۆويرلارى ولاردى ءبىر جاققا اكەتىپ بارا جاتتى. كەلەسى ءبىر جولى جارالىنى سانيتارلىق بولىمگە اپارعان كەزىمدە قولى بىلەگىنەن جۇلىنىپ كەتكەن ادامدى كوردىم. قاسىندا ساقشى كۇزەتىپ تۇردى. سانيتارلار ماعان مىنا وقيعانى ايتتى: ازىق-تۇلىك قويماسىندا ىستەيتىن شەبەس دەگەن بىرەۋ بارلاۋ بولىمىنە اۋىستىرىلىپتى. ول سول ارادا الدىڭعى شەپتەگى سولداتتاردى اتاتىنىن جانە اجال قۇشۋى مۇمكىن ەكەنىن ەستيدى. سوسىن شەبەس دزوتقا بارىپ، امبرازۋراعا قولىن سۇعىپ تۇرىپ، بومبا تۇتاندىرعىشتى تۇتاتىپ، جارىپ جىبەرەدى. سولداتتار ەشتەڭەدەن كۇدىكتەنبەستەن شەبەستى جارالى رەتىندە مەدسانباتقا جىبەرەدى. ەگەر ءبىزدىڭ كونتربارلاۋشى، اعا لەيتەنانت تولستوي بولماعاندا ول تىلعا، ۇيىنە كەتەر ەدى. ول ءوز ءىسىنىڭ ءتۋابىتتى شەبەرى، اسا تاجىريبەلى كاسىپقوي بولاتىن. ونىڭ ءتۇرىنىڭ ءوزى ادامدى ساستىراتىن، باقىرايعان سۋىق كوز، ۇزىن يمەك ساۋساقتار… تولستوي العى شەپكە بارىپ دزوتتى، جۇلىنعان ساۋساقتاردى، جىرتىلعان قولعاپتى كورەدى، سوسىن مەدسانباتتاعى شەبەستى قۋىپ جەتىپ ۇلگەرەدى. ونى كورىپ ەسى شىعىپ كەتكەن شەبەس ءبارىن ءوزى مويىندايدى. ارتىنشا ونى اتىپ تاستادى.

مۇنىڭ ءبارى كىتاپتار مەن گازەتتەردە قالاي ادەمى جازىلعان دەسەڭىزشى. جەلپىندىرگەن رومانتيكا، الاۋلاعان ءتۇرلى تۇستەر. تانىس كارتينا. مۇنداي بۇرىن دا بولعان. سۋۆوروۆ جورىعىن ەسكە تۇسىرسەك تە جەتكىلىكتى. ءبارى دە قانداي ادەمى. ال بىراق ۇلى قولباسشى جەڭىس تۋىن جەلبىرەتكەنمەن، قارسىلاسىنان بىرنەشە ەسە كوپ ادام جوعالتتى عوي. 1812 جىلعى ۇلى جورىق شە؟ بۇل دا جانتۇرشىگەرلىك جەڭىس بولدى. اۋەلى بۇلىنشىلىك. سودان كەيىن جەڭىلىستەن جەڭىلىس. جاعدايدىڭ كۇردەلى ەكەنىن ءتۇسىنىپ، كۇش جيناپ، قارسىلاستى جەڭۋ ءۇشىن ماسكەۋ مەن جارتى رەسەيدى بەرۋگە تۋرا كەلدى. بىراق ول جەڭىستىڭ قانداي جولمەن، قانداي قۇنمەن كەلگەنى جالاڭ پاتريوتيزمگە تۇنشىعىپ ۇمىتىلدى. قاراپ تۇرساق، تاريحتان ەشقانداي ساباق الماعان ەكەنبىز. ءار بۋىن ۇرپاق ءبارىن قايتا باستاپ، بۇرىنعىلاردىڭ قاتەلىگىن قايتالايدى. ۇلتتىق ءداستۇردىڭ اقىل-ويدان دا كۇشتىرەك ەكەنىن وسىندايدا بايقايسىڭ. ءتىپتى ول كەيبىر سۇڭعىلا ادامداردىڭ تەرەڭ ويلارىنان دا اسىپ تۇسەدى.

1945 جىلعى جەڭىس! رەسەيگە بۇل جەڭىس قانداي جولمەن كەلدى؟ رەسمي دەرەك 20 ميلليون ادام وپات بولدى دەسە، كەيبىر قىرسىق دەرەكتەر 40 ميلليون، ءتىپتى ودان كوپ دەيدى. مۇندايدى كوز الدىڭا ەلەستەتۋدىڭ ءوزى قيىن. ەگەر ولاردىڭ سۇيەگىن يىقتاستىرا تىزسە، ماسكەۋدەن ۆلاديۆوستوكقا جەتەر ەدى.

ميلليون جانە ونداعان ميلليون دەگەن ابستراكتىلى ەستىلەدى. ال كەسكىلەنگەن، جانىشتالعان، تاپتالعان، باتپاققا، كىرگە مالشىنىپ جاتقان جۇزدەگەن، مىڭداعان ولىكتەردى كورگەندە جانىڭ تۇرشىگەدى. قازىر ءبىز 20 ميلليوندى ءباسپاسوز بەن راديودا سەپتەپ، ءتىپتى ەپتەپ قىلىمسىپ، ماقتانىپ، باتىستاعى وداقتاستارىمىزدى ولار سوعىستان از شىعىنمەن شىقتى دەپ ايىپتايمىز. ال پوگوستە، سينياۆينو، سول سياقتى مىڭداعان جەردە وتكەن شايقاستارداعى ناقتى وقيعالارعا كەلگەن كەزدە ءتىلىمىزدى جۇتىپ قويامىز. ناقتى فاكتىلەر سويلەسە، ساۋ ادام جىندانىپ كەتەر ەدى. ءبىز بۇلتارتپاس دەرەكتەردى ايتقاندا سول وقيعالارعا كىنالى ادامداردىڭ دا اتىن اتاپ، ءتۇسىن تۇستەۋىمىز كەرەك. ال ولار بولسا ءالى ءتىرى. سولاي ءالى ءۇنسىز كەلەمىز. سوعىس بولسا، گازەتتەر مەن مەمۋارلاردا عاجاپ سيپاتتالادى.

الەمدىك ستاتيستيكا تۋرالى ەشتەڭە دەي المايمىن. 20, 40 ميلليون، مۇمكىن، ودان كوپ شىعار؟ مەنىڭ بىلەتىنىم – كورگەنىم. مەن قاتارىندا بولعان، تۋعان ۇيامداي 311-ءشى اتقىشتار ديۆيزياسى ارقىلى سوعىس جىلدارىندا 200 مىڭ ادام وتكەن (قۇرىلىس بولىمشەسىنىڭ سوڭعى باسشىسى نەرەتيننىڭ ايتقانى). بۇل دەگەنىڭىز – 60 مىڭ ادام قازا بولدى دەگەن ءسوز. بىزدە مۇنداي ديۆيزيالاردىڭ سانى 400 ەدى. بۇل جەردەگى ەسەپ قاراپايىم.

جارالانعانداردىڭ كوبى جازىلعان سوڭ قايتادان شايقاسقا شىقتى. ءسويتىپ، ولار ءۇشىن ءبارى قايتادان باستالاتىن. اقىرىندا قاندى قىرعىنعا ءبىر-ەكى رەت كىرگەن سوڭ وپات بولاتىن. وسىلايشا دەنساۋلىعى مىقتى، بەلسەندى ەركەكتەردىڭ بىرنەشە بۋىنى قىرىلىپ قالدى. اسىرەسە ورىستار. ال جەڭىلگەندەر شە؟ نەمىستەردە جالپى سانى 7 ميلليون ادام شىعىن بولعان. ونىڭ كوبى سوعىستىڭ شىعىس قاناتىنداعى شايقاستاردا ولگەن. سونىمەن، سوعىستا ولگەندەردىڭ اراقاتىناسىن سالىستىرىپ كورسەك 1-گە 10, ءتىپتى ودان دا كوپ ەسەپپەن جەڭىلگەندەردىڭ پايداسىنا شەشىلىپ تۇر. كەرەمەت جەڭىس. وسى اراقاتىناس ەسەپ مەنى ءومىر بويى قورقىنىشتى تۇستەي وكشەلەپ كەلەدى. پوگوستە، سينياۆينو جانە باسقا سوعىسقان جەرلەردەگى تاۋ بوپ ۇيىلگەن ولىكتەر كوز الدىمنان كەتپەيدى. رەسمي دەرەك بويىنشا نەۆسكي دۋبروۆتاعى كەيبىر جەرلەردىڭ ءبىر شارشى مەترىنە سوعىستا وپات بولعان 17 ادامنان كەلەدى ەكەن. ولىكتەر، ولىكتەر…

نەگە بۇلاي؟ باسقاشا بولۋى مۇمكىن بە ەدى؟ سوعىستىڭ الدىندا ارمياعا كوپ قارجى، ۇلكەن كۇش جۇمسالدى عوي. سوعىس باستالماس بۇرىن، ءبىزدىڭ كۇشىمىزدىڭ مىقتى بولعانىن قازىر جاسىرماي ايتادى. تانك سانى نەمىستەردىكىنەن دە كوپ بولعان. ءبارى بىردەي جاڭا بولماسا دا، قورعانىسقا قۋاتى جەتكەن. ۇشاق تا از بولماعان. بىراق ءبىز سوعىستىڭ ءبىرىنشى كۇنى جەردە، اۋەجايلارداعى 2 مىڭ ماشينادان ايىرىلىپ قالدىق قوي، نەسىن سۇرايسىز. ءبىر سوزبەن ايتقاندا، ءبارى باياعىداي: كۇيرەۋ، ىسكە كەلگەندەگى ولاقتىق، ۇيىمداستىرۋ جۇمىستارىنىڭ جوقتىعى. سوعىس بىتكەننەن كەيىن ارادا كوپ جىل وتكەندە ويلاسام، باسقاشا بولۋى مۇمكىن ەمەس ەكەن. بىلايشا ايتقاندا، بۇل سوعىس ءبىزدىڭ بۇرىنعى سوعىستارمەن سالىستىرعاندا اۋقىمى جاعىنان عانا ۇلكەن بولعانى بولماسا، ساپاسى، شايقاس جۇرگىزۋ ءىسى جاعىنان ەش وزگەرىسسىز بولعان ەكەن. بۇل جەردە دە ءبىزدىڭ ۇلتتىق سيپاتىمىز كورىنەدى: ءبارىن ۇلكەن شىعىنمەن كوپ كۇش جۇمساپ، وتە تومەن دارەجەدە ىستەپ شىعۋ. كەيدە گەنەرالداردىڭ مەمۋارلارىندا: «ەگەر سولاي ىستەگەندە عوي، ەگەر مەنى تىڭداعاندا ءبارى باسقاشا بولار ەدى» دەگەن سوزدەر جۇرەدى. ەگەر دە ولاي، ەگەر دە بىلاي، ەگەر دە… كەيدە ءستاليندى كىنالاپ جاتادى. ارينە، ستالين – جاۋىز. بىراق ول وزىنەن-ءوزى پايدا بولا سالعان جوق قوي. ونىڭ بەينەسى رەسەي تاريحىنداعى قايتا قۇرۋشى، جاڭعىرتۋشىلار سانالاتىن يۆان IV, پەتر I, نيكولاي I, الەكساندر اراكچەەۆ جانە باسقالاردىڭ قاتارىنا ءاپ-ادەمى بولىپ كىرىگە كەتەدى. ءبارىن وكشەلەپ قۋىپ، باسىپ وزىپ، كەڭىردەگىمىز جىرتىلعانشا ايقايلاپ ماقتانىپ، جاقىنىمىزعا قىر كورسەتەمىز. وزگەرگەن تۇگىمىز جوق، سول باياعى ەسكى جۇرتتا جاتىرمىز. بىزدە ەشتەڭە دە دۇرىس ەمەس. سوعىستا جەڭۋ ءۇشىن جارتى ورىس مۇجىعىن قىرىپ سالدىق. ەندىگى سوعىس قانداي قورقىنىشتى! جاڭا پاتەرىمنىڭ تەرەزەسىنەن قاراپ تۇرعاندا مەنى وسىنداي ويلار مازالايدى.

فوتولار عالامتوردان الىندى

دەرەك كوزى. "جاس الاش" گازەتى

تۇپنۇسقاداعى تاقىرىپ: نيكولاي نيكۋلين. سوعىستا، اسىرەسە، قازاقتار ءوزىن-ءوزى اتاتىن

Abai.kz اقپاراتتىق پورتالىندا جاريالانعان ماقالاعا پىكىر ايتىپ، ويىڭىزدى بىلدىرگىڭىز كەلسە، مىنا پاراقشاعا جازىپ قالدىرىڭىز!

Abai.kz

Abai.kz