گازەتىمىزدىڭ وتكەن سانىندا (26.04.2018) الماتىدا وتكەن «قىتاي-قازاقستان قاتىناسى: قانداستارىمىز نەلىكتەن قۋعىنعا ۇشىرادى؟» دەگەن تاقىرىپتا قوعامدىق تىڭداۋ وتكەنىن حابارلاپ، ونىڭ ءبىراز ماتەريالدارىن جاريالاعان ەدىك. بۇگىن سول تىڭداۋدا بايانداما جاساعان ازاماتتار مەن قاتىسۋشىلاردىڭ سوزدەرىن وقىرماندار نازارىنا ۇسىنىپ وتىرمىز.

بايانداما جاساعان باۋىرلارىمنىڭ بىرەۋى: «ەلدىگىمىز قايدا؟» – دەدى. وتە ورىندى سۇراق. سەبەبى تاۋەلسىزدىك العاننان كەيىن، مىقتى ەل بولۋدى ەمەس، باي بولاتىن ادامداردىڭ قامىن جەپ، باسقا ازاماتتارعا كوڭىل اۋدارمادىق. حالىقتىڭ كوپشىلىگى بوسىپ كەتتى. بۇل – شىندىق. بەينەجازبادان جىلاپ وتىرعان بالالاردى كوردىك. ونداي بالا-شاعا ءبىزدىڭ ءوز ىشىمىزدە دە بار. باسقانى قويىپ، قازاقستاندا تۋىپ-وسكەن ميلليونداعان ازاماتتار ءۇيسىز، كۇيسىز، جۇمىسسىز، كۇنىن كورە الماي ءجۇر. بەس-التى بالاسىمەن بىرەۋدىڭ قول استىندا وتىرعان، جۇمىسى جوق، كۇيسىز جۇرگەندەر بار.

ەكىنشىدەن، «ەلدىگىمىز قايدا؟» دەگەن سۇراقتى جالعاستىرسام، ەل بولۋ دەگەن حالىقتىڭ سانىنا بايلانىستى ەمەس. باسقانى ايتپاي-اق قويالىق، ەستونيانى قاراڭىز، 1 ملن 300 مىڭ عانا حالقى بار. بىراق دۇنيە ءجۇزى مەملەكەتتەرىنىڭ اراسىندا ارعىماققا مىنگەندەي شاۋىپ ءجۇر.

ۇشىنشىدەن، ءبىز تاۋەلسىزدىك العاننان كەيىنگى جىلدارى قازاقتىڭ تاريحتا بولماعان باس ءيۋى ادەتكە اينالدى. اقش-قا دا، رەسەيگە دە، قىتايعا دا – الپاۋىت ەلدەردىڭ بارىنە باس يەمىز. مىسالى، وسى كۇندەرى ءبىز «باتىس قىتاي – باتىس ەۋروپا» جولىن سالىپ جاتىرمىز دەپ كەۋدەمىزدى قاعامىز. ەگەر جول سالۋدىڭ تارتىبىنە كوز سالاتىن بولساق، قىتايدان قارىز الىپ، قىتايعا كەرەك جوبا سالىپ جاتىرمىز. قىتايدان ميللياردتاپ اقشا الىپ، قىتايدىڭ باسشىسىنىڭ تاپسىرماسىن ورىنداۋدامىز.

قىتايدان نەسيە الۋدىڭ ورنىنا ونىڭ ءوز اقشاسىنا نەگە جول سالمايمىز؟ ونىڭ ورنىنا بارلىق شىعىندى ءوزىمىزدىڭ موينىمىزعا قارىزعا ءىلىپ وتىرمىز.

سوندىقتان ءبىز باس يۋ، تىزە بۇگۋ تارتىبىنەن كەتۋىمىز كەرەك. بىزگە مىقتى بيلىك، حالىققا رۋح پەن نامىس كەرەك. جاس ۇرپاققا پارا الۋدى، وتىرىك ايتۋدى كورسەتىپ وتىرمىز. ول جاستاردان قانداي ادام وسەدى؟ مىنە قابدەش اعامىز ايتىپ وتىر – قازاققا يە بولۋىمىز كەرەك دەپ. ءبىز قازاققا يە بولۋدىڭ ورنىنا ۇلتىمىزدى ىدىراتىپ الدىق. ءوز قازاعىمىزدىڭ تۇرمىسىن دۇرىستامادىق. بايلىعىمىز بەن جەرىمىزدى دە ساتىپ جىبەردىك. وسى كۇندەرى جەر ساتۋدى توقتاتتىق دەپ ءجۇرمىز عوي، الايدا كوپتەگەن جەر ودان بۇرىن شەتەلدىڭ فيرمالارى مەن كومپانيالارىنا كەتىپ قالعان. مىسالى، مۇنايدىڭ 80 پايىزىن شەتەلدىڭ كومپانيالارى وندىرەدى. جەرى دە، استىنداعى مۇنايىمەن تۇگەل – سولارعا ءوتىپ كەتكەن.

وسى كەزدە قازىرگى پرەزيدەنت كەتكەننەن كەيىن نە بولادى، بيلىكتى قالاي جۇرگىزەمىز دەگەن ءسوز شىعىپ جاتىر. ول دۇرىس-اق. بىراق مەنىڭ كوكەيتەستى ويىم – وسى شەتەل كومپانيالارىنا بەرىلىپ قويعان بايلىعىمىزدى قالاي قايتارامىز؟ ماسەلەنىڭ ەڭ ۇلكەنى وسىندا.

قىتاي – الپاۋىت ەل. مۇنىڭ ساياساتىن ءتۇسىنىپ ءبىلۋدىڭ ءوزى قيىن. ال ءبىزدىڭ قولىمىزداعى بار كۇش تە، جىگەر دە – ەكونوميكالىق قارىم-قاتىناس. ەندى قىتايدىڭ ادامدارىنا جەر بەرىپ، وسىندا ءوندىرىس سالۋعا رۇقسات بەرىپ وتىر. قىتايدىڭ ونەركاسىبى قازاقستانعا كەلىپ جۇمىس ىستەيدى دەيدى. قازاقستاندا جۇمىس ىستەيتىن حالىق جوق پا؟ نەگە ءبىز قارىزدىڭ ۇستىنە قارىز الا بەرەمىز؟! ءبىزدىڭ ءوزىمىزدىڭ اقشامىز جەتپەي مە؟

جالپى، قازاقستاننىڭ اقشاسى دۇنيە ءجۇزىنىڭ باسقا مەملەكەتتەرىنە قاراعاندا ۇشان-تەڭىز. بىراق، وكىنىشكە وراي، قارجىنى حالىقتىڭ يگىلىگىنە پايدالانۋدىڭ ورنىنا ونى شاشىپ ءجۇرمىز.

بۇل نە دەگەن ءسوز؟ بۇل – وزىمىزگە-ءوزىمىز يە بولا الماي وتىرمىز دەگەن ءسوز. ءوزىمىزدىڭ قولىمىز ءوز اۋزىمىزعا جەتپەي وتىر. سوندىقتان «ەلدىگىمىز قايدا؟» دەگەن سۇراق مەنىڭ جانىما كادىمگىدەي باتىپ وتىر.

ءبىز ەڭ ءبىرىنشى ەل بولۋىمىز كەرەك. ەل بولۋدىڭ تاريحي جولدارى زەرتتەلگەن. الاشوردا ارىستارى سول زاماننىڭ وزىندە قازاقستانعا اۆتونوميا الىپ بەردى. ءبىرىنشى – اۆتونوميا، ەكىنشى – رەسپۋبليكا جاساپ بەردى. ال ءبىز نە ىستەپ وتىرمىز؟ ءوزىمىزدىڭ قولىمىزعا تۇسكەن، شىركىن-اي دەپ جۇرگەن، عاسىرلار بويى زارلاپ، اڭساعان تاۋەلسىزدىگىمىزدەن ەشقانداي ناتيجە شىعارا الماي وتىرمىز. ماسەلە – وسىندا.

قوعامدىق تىڭداۋعا جينالعان قاۋىمعا راحمەت! بىراق وسىندا ايتىلعان ءسوز قايدا، كىمنىڭ قۇلاعىنا بارىپ جەتەدى؟ مەنىڭ ويىمشا، مۇمكىندىگى بار ازاماتتار قازاقتىڭ قىتايداعى وسى جاعدايىن دۇنيە جۇزىنە جاريالاۋ كەرەك، بۇۇ-عا شىعارۋ كەرەك. مەنىڭ ويىمشا، ءبىرىنشى كەزەكتە ءبىزدىڭ پرەزيدەنت وسىعان قۇلاق اساتىنداي جۇمىس ىستەۋى كەرەك.

وسى ازاماتتاردىڭ كوپشىلىگى ماسەلەنىڭ شەشىلۋ جولىن ىزدەپ، شەشىم قابىلدايتىن مەكەمەلەردىڭ ەسىگىن اشىپ، ولاردىڭ ءبارىن ۇيىمداستىراتىنداي جۇمىس ىستەۋى كەرەك. سىرتقى ىستەر مينيسترلىگى وسىعان ۇلكەن كوڭىل ءبولىپ، جاعداي جاساسا، وندا، مەنىڭ ويىمشا، قىتايدى جامانداي بەرگەننەن گورى، ماسەلە شەشىلەتىن جاعدايعا اكەلەتىندەي ارەكەت ەتۋگە بولادى. قازىرگى ەكونوميكالىق قارىم-قاتىناستىڭ ءوزىن قىتايداعى قانداستارىمىزدىڭ جاعدايىن تۇزەۋ ءۇشىن، وسى ماسەلەلەردىڭ بارلىعىن قازاقستان پرەزيدەنتىنە جەتكىزەتىندەي ءىس-قيمىل جاساۋ كەرەك.

سەرىكبولسىن ءابدىلدين،

مەملەكەت جانە قوعام قايراتكەرى

قازاقتا «يەسىن سىيلاساڭ، يتىنە سۇيەك سال» دەگەن ماقال بار. قازاقستاندى حالىقارالىق بەدەلى مىقتى، دامىعان ەلدەردىڭ قاتارىنا ەنگىزەمىز دەپ ماقتانامىز. ەگەر قىتاي بيلىگى ءبىزدىڭ مەملەكەتتى سىيلاسا، وندا قانداستارىمىزعا قىسىم كورسەتپەۋى كەرەك ەدى.

انىعىندا، ولار ءبىزدىڭ ۇكىمەتتى ەلەمەي وتىر. مەنىڭشە، ءبىزدىڭ قىتايعا بەرەتىن بەرەشەگىمىز كوپ. سوندىقتان ولارعا ءتىس جارىپ، ەشتەڭە ايتا الماي وتىرمىز. قارىزعا بەلشەدەن باتقان سوڭ، ءلام-ليم دەۋگە قاۋقارىمىز كەلمەي قالدى.

ءبىزدىڭ بيلىك شەتتەگى قازاقتارعا سەلقوس قارايدى. كوشىپ كەلگەن ادامعا 10 جىلعا دەيىن كۋالىك بەرمەي، سەندەلتىپ قويادى. ونىڭ ۇستىنە كۋالىكتى ساۋداعا اينالدىرىپ، ساتادى. ءسويتىپ، قانداستارىمىزدىڭ قالتاسىن قاعادى. بۇل نە ماسقارا؟!

كوشى-قوننىڭ ىركىلىپ قالۋىنا وسى سەبەپ بولدى. قىتاي تۇرمەسىندە 40 جىل وتىرعان ۇلى جازۋشى قاجىقۇمار شابدانۇلى اباقتىدان بوساپ شىققان سوڭ، ءبىزدىڭ ەلدىڭ پرەزيدەنتىنە ەكى مارتە حات جازدى. ءوزىنىڭ تۋعان جەرى شىعىس قازاقستان وبلىسى، ءۇرجار اۋدانىنان قۋىقتاي جەر ءبولىپ، سوندا جەرلەنۋىن ءوتىندى. قالامگەر قايتىس بولعان سوڭ، ول ارمانىنا دا جەتە الماي كەتتى. ءبىزدىڭ بيلىك سونداي تۇلعانىڭ ءوزىن قازاقستانعا اكەلىپ، جەرلەي المادى. بۇل ءبىزدىڭ مەملەكەتىمىزدىڭ دارمەنسىز، ءمۇساپىر ەكەنىن كورسەتسە كەرەك!

قىتايدا قاماۋدا وتىرعان قانداستارىمەن مۇنداعى تۋىستارى حات الماسىپ، حابارلاسا دا الماي وتىر. زار يلەگەن بۇقارانىڭ بار ءۇمىتى – قازاقستان بيلىگىندە. وسى قوعامدىق تىڭداۋدى ۇيىمداستىرعان ورالمان اعايىنداردىڭ وكىلدەرى بۇگىن قابىلداناتىن قاراردى بيىك مىنبەردەگىلەرگە ۇسىنىپ، جاۋاپ كۇتپەك. ەگەر شەندىلەر شەشىم شىعارماسا، ادام قۇقىقتارىن قورعايتىن حالىقارالىق ۇيىمداردىڭ كومەگىنە جۇگىنبەك. باسقا قانداي امال بار؟

قابدەش ءجۇمادىلوۆ،

قازاقستاننىڭ حالىق جازۋشىسى

قىتاي حالىق رەسپۋبليكاسىنىڭ 1982 جىلى 4 جەلتوقساندا تولىقتىرۋلار مەن تۇزەتۋلەر ەنگىزىلىپ، قابىلداعان اتا زاڭىندا قىتايداعى «ءار ۇلتتىڭ ءوز ءتىلى، جازۋىن قولدانۋى مەن دامىتۋ ەركىندىگى، وزدەرىنىڭ سالت-ءداستۇرىن ساقتاۋ نەمەسە جاڭعىرتۋ ەركىندىگى بولادى» دەپ بەكىتىلگەن.

وسى زاڭعا ساي، قىتايداعى از ساندى ۇلتتار شوعىرلانا قونىستانعان وڭىرلەردە ءوز انا تىلدەرىندە ءبىرتۇتاس ءبىلىم بەرەتىن مەكتەپتەر كوپتەپ سالىندى. سول قاتاردا قازاقتار قونىستانعان اۋىلدار مەن اۋدانداردا، قالالاردا قازاق تىلىندە ءبىلىم بەرەتىن مەكتەپتەر كوپتەپ بوي كوتەردى. تەك قىتاي تىلىنەن باسقا پاندەردىڭ بارلىعى باستاۋىش 1-سىنىپتان باستاپ، تولىق ورتا مەكتەپتىڭ بارىندە قازاق تىلىندە وقىتىلدى. مەكتەپتى ءبىتىرىپ، ۋنيۆەرسيتەتكە وقۋعا تۇسكەندە دە، از ساندى ۇلت ستۋدەنتتەرىنە الدىمەن ءبىر جىل تەك قىتاي ءتىلىن جەتىلدىرۋ بويىنشا ارنايى دايىندىق كۋرسىن ۇيىمداستىراتىن.

بۇل ءۇردىس 2000 جىلعا دەيىن جالعاسىن تاپتى. 2000 جىلدىڭ باس كەزدەرىنەن باستاپ، باستاۋىش مەكتەپتەردە «قوس ءتىلدى وقىتۋ» رەفورماسى قولعا الىندى. اۋىلدان باستاپ، اۋدان، قالا مەكتەپتەرىندە جاراتىلىستانۋ پاندەرى تولىقتاي قىتاي تىلىندە، گۋمانيتارلىق پاندەردى ءوز انا تىلىندە وقىتۋ جۇزەگە اسىرىلدى. قىتاي-قازاق مەكتەپتەرىندەگى ساباق بىرىكتىرىلىپ وتەتىن بولدى. قىتاي تىلىندە ساباق بەرە المايتىن قازاق مۇعالىمدەردىڭ جاسى ۇلعايعاندارى پەنسياعا شىعارىلدى دا، ورتا جاستاعىلارى مەكتەپتىڭ ءجاي جۇمىسشىلارى بولىپ ەڭبەك ەتۋلەرىنە تۋرا كەلدى. ال جاستار جاعى توپ-توبىمەن اۋدان، قالا ورتالىقتارىنا ءبىلىم جەتىلدىرۋگە جىبەرىلدى. قازاق وقۋشىلارىنىڭ ىشىنەن ۇزدىك وقىعاندارىن ىرىكتەپ الىپ، ىشكى قىتاي قالالارىنداعى مەكتەپتەرگە وقۋعا الىپ كەتىپ جاتتى. باسىم بولىگى قىزدار بولدى.

بۇنىڭ سەبەبى ەندى بەلگىلى بولىپ جاتىر: باستى ماقسات – ۇرپاقتى بەسىگىندە تۇنشىقتىرىپ، ۇلتسىزداندىرۋ قادامىن تەزدەتۋ ەكەن. قىزدارعا باسىمدىلىق بەرۋ – ىشكى قىتايداعى باسى ارتىق بويداق قىتاي ەركەكتەرىن ۇيلەندىرۋ ەكەندىگى بەلگىلى بولدى.

ءارتۇرلى شىرعالاڭ قۇرىپ كەلگەن، قۋلىعىنا قۇرىق بويلامايتىن قىتاي ءوزىنىڭ شىن كەسپىرىن 2017 جىلدان باستاپ اشىق ايگىلەي باستادى. مەكتەپتەگى قازاق ءتىلدى وقۋلىق قۇرالدارىن تولىمسىز، كەيبىر مازمۇندارىندا ساياسي قاتەلىكتەر بار دەگەن جەلەۋمەن قايتا رەداكتسيادان وتكىزەمىز دەپ، وقىتۋدان مۇلدە الىپ تاستادى. تەك قىتاي جازۋشىلارىنىڭ شىعارمالارىن عانا نەگىز ەتكەن، اۋدارما ادەبيەت وقۋلىعىن عانا قازاق ادەبيەتىنىڭ ورنىنا وقىتۋعا بەكىتىپ بەرگەن. ونىڭ ءوزى ءاتۇستى وقىتىلاتىن كورىنەدى. بارلىق نەگىزگى پاندەردى تەك قىتاي تىلىندە وقىتۋ كۇشتەپ جۇزەگە اسىرىلدى.

سونىمەن بىرگە بۇرىن قىتاي باسپالارىنان زاڭدى جولمەن باسىلىپ شىعارىلعان تالاي ادەبي-مادەني كىتاپتاردى جۇرت قولىنان كۇشتەپ جيناپ الىپ، ورتەپ جىبەرگەن. سونداي-اق كەيبىر كىتاپتىڭ اۆتورلارى مەن قۇراستىرۋشىلارى قاماۋعا الىنعان، جاۋاپقا تارتىلعان، ساياسي قۋعىن-سۇرگىنگە ۇشىراعان. سول ادەبي وقۋلىقتاردىڭ ىشىندە كىتاپتارى تالاي تىلگە اۋدارىلعان، الەم تانىعان شىڭعىس ايتماتوۆ پەن مۇحتار شاحانوۆ اعامىز بىرلەسىپ جازعان، كەرەمەت سۇرانىسقا يە بولىپ، تالاي مارتە باسىلىپ شىققان، ءتىپتى قىتاي تىلىنە اۋدارىلىپ، 150 مەملەكەت قاتىناسقان كىتاپ جارمەڭكەسىندە باس جۇلدەنى جەڭىپ العان «قۇز باسىنداعى اڭشىنىڭ زارى» اتتى كىتاپ اياق استىنان، ەش سەبەپسىز وقۋعا تىيىم سالىنعان كىتاپتار تىزىمىنە كىرگىزىلىپ، كىتاپ سورەلەرىنەن، وقىرمانداردىڭ قولدارىنان جيناپ الىنىپ، ورتەلگەن. وسىدان كەيىن قىتايداعى قازاق رۋحانياتىنا ورەسكەل تۇردە قيانات جاساپ وتىرعان قىتاي بيلىگىنە قالاي سەنىم ارتىپ، دوستىق قارىم-قاتىناس ورناتۋعا بولادى؟

مۇنىمەن شەكتەلمەگەن قىتاي بيلىگى وقۋ ماۋسىمى ەكەنىنە قاراماستان، قىتاي ازاماتى بولىپ تابىلاتىن، قازاقستاندا وقىپ جاتقان قازاق وقۋشى-ستۋدەنتتەردى قىتايداعى əكە-شەشەسىنە، تۋعاندارىنا قىسىم جاساۋ ارقىلى كەرى شاقىرتتىرىپ، كەلگەن سوڭ پاسپورتتارىن تارتىپ الىپ، ۇيقاماقتا ۇستالۋ سالدارىنان كەيىن قايتا الماي، وقۋدان قول ءۇزىپ قالۋدا. ازىرگە دەيىن بىزگە بەلگىلى بولعان 79 ستۋدەنتتىڭ ءتىزىمى مەن تولىق مالىمەتى بار. بەيرەسمي دەرەك بويىنشا، تارباعاتاي ايماعىنىڭ تولى اۋدانىنىڭ وزىندە قازاقستانداعى وقۋلارىنا كەلە الماي وتىرعان 52 ستۋدەنت بار دەپ ەستىپ جاتىرمىز. سوندىقتان ولاردىڭ قاتارى ءبىز ويلاعاننان الدەقايدا كوپ، بىرنەشە جۇزدەپ سانالۋى مۇمكىن. وكىنىشكە قاراي، ەلىمىزدە بۇل ستۋدەنتتەردىڭ ىسىمەن اينالىسىپ جاتقان بىردە-ءبىر جوعارى وقۋ ورنى نەمەسە قۇزىرەتتى مەملەكەتتىك مەكەمە جوق. ءتىپتى وسى ستۋدەنتتەرگە وقۋ گرانتتارىن ءبولىپ، شاكىرتاقى تاعايىنداعان، جاتاقحانا بولدىرگەن ءبىلىم مينيسترلىگى دە ءۇنسىز وتىر. قولدارىندا زاڭدى ليتسەنزياسى بار، زاڭدى جۇمىس جاساپ وتىرعان قانشاما يمامدارعا جالعان جالا جابىلىپ، تۇرمەگە قامالدى. الدى تۇرمەدە ءولتىرىلدى. مىسالى،ءۇرىمجى قالاسىنداعى يسلام ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ ۇزدىك تۇلەكتەرىنىڭ ءبىرى، تۇتاس شىڭجاڭعا تانىمال يمام اكيمات جاناقۇلى تۇرمەدە جازىقسىز، ازاپتالىپ ءولتىرىلدى. كەنجەباي ءاليxانۇلى، وكەن ماxمەتۇلى، سەرىك قاليبەكۇلى سياقتى يمامدار 15–20 جىلعا سوتتالىپ كەتتى. كوبىسىنىڭ ءولى-ءتىرى ەكەنى ءالى كۇنگە بەلگىسىز. قالىپتى ءدىني شارالار وتكىزۋگە مۇلدە تىيىم سالىندى. ءتىپتى «اسسالاۋماعالايكۇم» دەپ سالەم بەرىپ، «ۋاعالايكۇمماسسالام» دەپ سالەم الۋدىڭ ءوزىن شەكتەپ جاتىر. قۇران كىتاپتارى مەن جاينامازدار جينالىپ الىندى. ولگەن ادامعا جانازا شىعارۋدىڭ ءوزى قيىنداپ بارادى. مەشىتتەردىڭ كۇمبەزدەرى مەن توبەسىندەگى ايلارى جانە اشەكەيلەرى جۇلىنىپ الىنىپ، تولىقتاي جابىلدى. قابىر باسىنداعى اي بەلگىلەرى دە كەسىلىپ الىنىپ، زيرات باسىنا دەيىن كامەرا ورناتىپ، قابىر باسىنا بارىپ قۇران باعىشتاۋدىڭ ءوزى مۇلدە شەكتەلگەن.

قىسقاسى، قىتاي بيلىگى از ساندى ۇلتتاردى تەز ارادا اسسيميلياتسيالاپ، قىتايلاندىرۋ ءۇشىن قولىنان كەلگەن زۇلىمدىقتىڭ ءبارىن اياماي جاساۋدا. بۇگىنگىدەي وركەنيەت پەن دەموكراتيا مەيلىنشە دامىعان عاسىردا جانۋارلارعا دا جاسالمايتىن زۇلىمدىق قىتايدا ادام بالاسىنا ورەسكەل، تۇرپايى تۇردە جاسالىپ جاتۋى – ادام ايتسا نانعىسىز نارسە بولسا دا، شىندىق – وسى.

جۇمابەك ءالىمحان

قازاق ەلى تاۋەلسىز ەل اتانعاننان كەيىن، پرەزيدەنت ن. ءا. نازارباەۆتىڭ باستاماسىمەن، شەتتەگى اعايىندارعا ساۋىن ايتىپ، ەلگە شاقىردىق. جيىرما جىلدان اسا ۋاقىتتا شەتەلدەردەن ميلليوننان اسا قازاق، سونىڭ ىشىندە قىتايدان 250 مىڭنان اسا اعايىن ەلگە ورالدى.

ەلباسى تاپسىرماسىمەن جاپ-جاقسى باستالعان كوش قىتايدان كەلەتىن اعايىندار ءۇشىن سوڭعى 7-8 جىل كولەمىندە سايابىرسىپ، سوڭىنان مۇلدەم توقتادى. كوشتىڭ توقتاۋىنا اعايىندار ءۇشىن مۇلدەم كەرەعار زاڭداردىڭ قابىلدانۋى – ازاماتتىق الۋ ءۇشىن سوتتالماعانى تۋرالى قىتايدان انىقتاما تالاپ ەتۋ، بەس جىلسىز ازاماتتىق بەرىلمەۋ، ورالمان كۋالىگى مەن ىقتيارحات تالاپ ەتۋ، تۇراقتى تىركەۋگە تۇراتىن جەرىنىڭ بولماۋى، ت.ت. سەبەپ بولۋدا. ورالماندارمەن جۇمىس جاسايتىن مەكەمەلەردەگى قىزمەتكەرلەردىڭ تەرىس كوزقاراستارى مەن بيۋروكراتتىعى، باسى ارتىق قۇجات تالاپ ەتۋى سەكىلدى كەدەرگىلەرمەن قوسا، شەكاراشىلار مەن كەدەن قىزمەتكەرلەرى دە كوشتىڭ توقتاۋىنا اسەرىن تيگىزدى. ءبىر ەلدەن ءبىر ەلگە زورىعا كوشىپ جەتكەن كەيبىر اعايىن جينايتىن كوپ قۇجات پەن كەدەرگىلەرگە جۇيكەسى شىداماي، تابانىنان توزىپ، بار اقشاسى تاۋسىلىپ، وتانعا دەگەن ماحابباتى سۋ سەپكەندەي باسىلىپ، تاۋى شاعىلىپ، كەرى قايتۋعا ءماجبۇر بولدى. كەرى قايتقان اعايىندى كورگەن سوڭ، ەلگە كەلەيىن دەپ جۇگىن بۋىپ-ءتۇيىپ وتىرعان كەيبىرى ىركىلىپ قالدى. ەگەر وسىنداي كەدەرگىلەر بولماعاندا، بالكىم، وسى ۋاقىتقا دەيىن قىتايدان كەمى 1 ميلليون قازاق كوشىپ كەلەر مە ەدى؟! 2017 جىلدان بەرى كوشىپ كەلەمىن دەگەن قازاقتى قىتايدىڭ ءتىرى جىبەرگىسى جوق.

سوتتالماعانى تۋرالى انىقتاما مەن ازاماتتىقتى بەس جىل كۇتۋ كەرەك دەگەن باپ زاڭنان الىنىپ تاستالعانمەن، ونىڭ ەش پايداسى جوق، ىقتيارحات پەن ورالمان مارتەبەسى دەپ اتالاتىن كۋالىك تالاپ ەتۋدىڭ ءوزى ورالماندار ءۇشىن ۇلكەن كەدەرگى بولىپ وتىر. تۇراقتى تىركەۋگە تۇرۋدىڭ ءوزى جەكە دارا پروبلەما. ورالماندار تىركەۋگە تۇرۋ ءۇشىن 15 شارشى مەتر شەكتەۋ ەنگىزىلگەن. جوعارى وقۋ ورىندارىندا دايىندىق كۋرسىندا وقىپ جاتقان ستۋدەنتتەر تۇراقتى تىركەۋى بولماعاندىعى سەبەپتى دەلدالدارعا 80 000 تەڭگەگە دەيىن اقشا تولەپ، تەك ىقتيارحات دايىنداتىپ، سوسىن ورالمان كۋالىگىن جاساتىپ، ودان كەيىن بارىپ ازاماتتىققا قۇجات وتكىزۋگە ءماجبۇر.

1980 جىلى 10 قىركۇيەكتە قحر مەملەكەتتىك V حالىق قۇرىلتايىنىڭ جالپى ماجىلىسىندە قابىلدانعان ازاماتتىق تۋرالى زاڭىنىڭ 9-تارماعىندا: «شەتەلگە قونىستانعان قحر ازاماتى ءوز ەركىمەن شەتەل ازاماتتىعىن قابىلداسا، سول كۇننەن باستاپ قحر ازاماتتىعىنان شىققان بولىپ ەسەپتەلەدى» دەلىنگەن. ءالى كۇنگە قولدانىستاعى وسى زاڭنىڭ اياسىندا بۇرىندارى قازاقستانداعى قىتاي كونسۋلدىقتارى ازاماتتىق العان اعايىننىڭ قىتاي تولقۇجاتىن قابىلداپ الىپ، تىركەۋدەن شىققانى تۋرالى انىقتاما بەرەتىن. 2018 جىلدىڭ قاڭتارىنان باستاپ «تولقۇجاتتارىڭدى قابىلدامايمىز جانە تىركەۋدەن شىعارمايمىز، سەندەر قىتايعا وزدەرىڭ بارىپ تاپسىرىپ، تىركەۋدەن شىعاسىڭدار» دەپ وتىر. مۇنىڭ ءوزى قحر ەلشىسىنىڭ ءوز زاڭىن ادەيى اياققا تاپتاپ وتىرعانىنىڭ ءبىر كورىنىسى. ال قىتايعا بارعان ادامنىڭ امان-ەسەن قايتىپ كەلەتىنىنە ەشقانداي كەپىلدىك جوق.

ءبىز ەڭ الدىمەن اعايىندارعا دەگەن كوزقاراسىمىزدى دۇرىستاۋىمىز كەرەك سياقتى. سەبەبى ءبىزدىڭ قوعامدا «ورالماندار – كەزىندە ەلدەن قاشىپ كەتكەن ساتقىندار»، «بايلاردىڭ ۇرپاعى» نەمەسە «ءوز قازاعىمىزدى جارىلقاي الماي جاتقاندا، ورالماندى قايتەمىز»، «ورالماندار اقشامىزدى الىپ، قايتا كەتىپ جاتىر»، ت.ب. دەگەن سياقتى پىكىر قالىپتاستىرىلۋدا. قىتايدا سوتتى بولىپ جاتقانداردى «ەكسترەميستەر، وزگە اعىمنىڭ جەتەگىندە كەتكەندەر» نەمەسە «قىتايدان نەسيە الىپ، ونى قايتارماي، قازاقستانعا كەتىپ قالعاندار» دەگەن سياقتى جالعان اقپارات تاراتۋشىلار دا جوق ەمەس. بۇل – قىپ-قىزىل جالا.

بۇنداي جالعان اقپارات تاراتۋشىلارعا ايتارىمىز – قىتاي ۇكىمەتى قارىز اقشاسى نەمەسە سوتتى بولعان ادامدى ەشقاشان شەتەلگە جىبەرمەيدى. ەكىنشىدەن، قر ءىىم قىتايدان كەلگەن اعايىندار اراسىندا ەكسترەميستىك ۇيىمعا نەمەسە سيرياعا كەتكەندەرى جوق ەكەنىن مالىمدەدى.

اتا زاڭىمىزدىڭ ءبىرىنشى بابىندا قازاقستاننىڭ ەڭ قىمبات قازىناسى – ادامنىڭ ءومىرى مەن بوستاندىعى دەپ جازىلعان. ەندەشە قاندايدا ءبىر جاعدايمەن قازاق توپىراعىنا تابانى تيگەن اعايىندى (مەيلى ول قىتايدىڭ قىسىمىنا شىداماي، شەكارا بۇزىپ قاشىپ كەلسە دە) بارىنشا جەڭىلدەتىلگەن تارتىپپەن ازاماتتىققا قابىلداسا ەكەن دەيمىن.

رىسبەك توقتاسىن

پرەزيدەنت حالىقتىڭ جانايقايىن ەستىسىن! بىلمەسە، جەتكىزەيىك! قوعام تالاپ قويىپ، مىنەز كورسەتسىن. سوندا عانا سەڭ بۇزىلادى.

وكىنىشكە قاراي، ءبىز 27 جىلدىڭ ىشىندە قىتايعا كىرىپتار بولىپ قالدىق. وعان بيلىك كىنالى. ءبىز قىتايعا تەك مۇنايىمىزدى ساتىپ جىبەرگەن جوقپىز. نامىسىمىز بەن رۋحىمىزدى دا قوسا ساتتىق. قازاقستان بيلىگىنە قوياتىن العاشقى تالابىمىز – كوشتىڭ كولەمىن ۇلعايتىپ، قىتايداعى قانداستارىمىزدى تولىق كوشىرىپ السىن! مەملەكەت اقشاعا كەندە ەمەس. بۇعان ۇلتتىق كاپيتالدى دا جۇمىلدىرۋىمىز كەرەك. باي-باعلاندار شەتەلدەن ءارتىس اكەلىپ، كەۋدە سوققانشا، جاردەمگە مۇقتاج قانداستارىمىزدى ءوز ەلىمىزگە جەتكىزىپ، ءۇي سالىپ بەرسىن. مەملەكەت تۇككە تۇرعىسىز ەكسپو سىندى كورمەلەردى وتكىزىپ، ىسىراپ قىلعانشا، قىرۋار قاراجاتتى حالىقتىڭ تۇرمىسىن وڭالتۋعا جۇمساسىن!

ەكىنشىدەن، قىتاي ءبىزدىڭ مۇناي مەن گازىمىزعا، باسقا دا تابيعي رەسۋرستارىمىزعا ءزارۋ بولىپ وتىر. وسىنى پايدالانىپ، ءبىزدىڭ بيلىك كورشى مەملەكەتكە ايتسىن: «جازىقسىز قامالعان وتانداستارىمىزدى بوساتىڭدار، ايتپەسە سەندەرگە شيكىزات بەرمەيمىز!» – دەپ. وسىنداي ۋلتيماتۋم قويۋ كەرەك!

ۇشىنشىدەن، حالىقارالىق ۇيىمداردىڭ نازارىن وسى ماسەلەگە اۋدارۋىمىز قاجەت. كونترناسيحات جاساپ، قىتايدا «سودىر»، «سەپاراتيست» دەگەن جەلەۋمەن تۇرمەگە جابىلعان وتانداستارىمىزدى بوساتىپ الايىق. ەۋروپارلامەنتكە شىعىپ، شەتەلدىك بەلدى تەلەارنالاردىڭ كومەگىنە جۇگىنەيىك. قازاقتا «بۇعا بەرسەڭ، سۇعا بەرەدى» دەگەن جاقسى ءتامسىل بار.

تورتىنشىدەن، شەتتەن كەلگەن قانداسىمىزدى «ورالمان» دەپ اتاپ، وزەكتەن تەبۋدى دوعارۋ كەرەك. ولار ءبىزدىڭ وتانداستارىمىز!

قىتايدا قۋعىنعا ۇشىراعان قانداستارىمىزدىڭ جاداۋ كۇيى وسىعان دەيىن دە بىرنەشە رەت ايتىلعان. ءتىپتى ءبىر توپ بەلسەندى وتكەن جىلى استانادا ارنايى جيىن وتكىزىپ، ەلىمىزدىڭ سىرتقى ىستەر مينيسترلىگىنە 100-دەن اسا ارىز-شاعىم وتكىزگەن ەدى. الايدا ۆەدومستۆو ءالى كۇنگە ەشقانداي شارا قولدانا الماي وتىر.

ءامىرجان قوسانوۆ،

قوعام قايراتكەرى

مەن – سىپاتاي نۇرسۇلتانمىن، وسى جيىنعا ەڭبەكشىقازاق اۋدانىنان كەلدىم. ءبىزدىڭ وتباسى بايدىبەك بي اۋىلىنان شەلەككە دەيىن ەكىگە بولىنگەن. كەم دەگەندە، 100 جانۇيا بار. ءبىراز جىگىتتەر ۇيىمداسىپ، وسى وتباسىلاردىڭ ءبىرازىنا قىستاي كومەكتەسىپ شىقتىق. ولاردىڭ ءبارى مۇندا كەلە المايدى، كەيبىرەۋىنىڭ تۋىستارىنىڭ قىتايدا قامالىپ وتىرعانىنا جىلدان استى. ولاردىڭ جاعدايىن ءبىلىپ بارساق، جەيتىن – نانى، جاعاتىن – وتىنى جوق قالگە تۇسكەن.

قازاقتىڭ ءبىر عانا وتانى بار، ول – قازاقستان! قازاقتىڭ ءبىر عانا پرەزيدەنتى بار، ول – نۇرسۇلتان نازارباەۆ! سوندىقتان نۇرسۇلتان نازارباەۆتان قىتايدىڭ باسشىسى سي تسزينپينمەن كەلىسسوز وتكىزىپ، قىتايداعى قازاقتىڭ قينالعان ماسەلەسىن شەشۋىن وتىنەمىن.

سىپاتاي نۇرسۇلتان

دەرەككوزى: «وبششەستۆەننايا پوزيتسيا» گازەتى

Abai.kz اقپاراتتىق پورتالىندا جاريالانعان ماقالاعا پىكىر ايتىپ، ويىڭىزدى بىلدىرگىڭىز كەلسە، مىنا پاراقشاعا جازىپ قالدىرىڭىز!

Abai.kz