- وتكەن عاسىردىڭ 60-جىلدارىنىڭ باسىندا ادەبيەتكە دۇركىرەتە كەلگەن جاس بۋىن جايلى ءسوز بولعاندا، مىندەتتى تۇردە ءسىزدىڭ «1961 جىل» داستانىڭىز تىلگە تيەك بولىپ جاتادى. بۇل ءسىزدىڭ شىعارماشىلىقتى پوەزيادان باستاعانىڭىزدى ايعاقتاۋمەن قاتار، ادەبيەتكە ەرەكشە توسىن ۇنمەن كەلگەنىڭىزدى بىلدىرمەي مە؟

- وتكەن عاسىردىڭ 60-جىلدارىنىڭ باسىندا ادەبيەتكە دۇركىرەتە كەلگەن جاس بۋىن جايلى ءسوز بولعاندا، مىندەتتى تۇردە ءسىزدىڭ «1961 جىل» داستانىڭىز تىلگە تيەك بولىپ جاتادى. بۇل ءسىزدىڭ شىعارماشىلىقتى پوەزيادان باستاعانىڭىزدى ايعاقتاۋمەن قاتار، ادەبيەتكە ەرەكشە توسىن ۇنمەن كەلگەنىڭىزدى بىلدىرمەي مە؟
- وزگە زامانداستارىم سەكىلدى شىعارماشىلىعىمدى پوەزيادان، ەسكى تىلمەن ايتقاندا، نازىم سوزدەن باستاعانىم راس. ەجەلگى شىعىستا پوەزيانى «نازىم ءسوز» دەپ اتاعان. ولەڭنەن باستاۋدىڭ ءبىر زاڭدىلىعى - جاس كۇنىڭدە ويدان گورى، سەزىمنىڭ قۇلى بولاسىڭ، سەزىمدى كوپ قۋالايسىڭ. ومىردەن كورگەنىڭ مەن تۇيگەنىڭ، وقىعانىڭ، توقىعانىڭ بار، بارلىعى جاستىق سەزىم ارقىلى ءوتىپ جاتادى ەمەس پە؟! ونداي سەزىم كۇيلەرىن قاعازعا ءتۇسىرۋدىڭ ەڭ وڭتايلى ءتاسىلى - پوەزيا. دەگەنمەن مەكتەپتە وقىپ جۇرگەن جىلداردا شاعىن ەرتەگى، قىسقا اڭگىمەلەردى دە ولەڭمەن قاتار جازىپ ءجۇردىم. بىراق ولاردىڭ ەشقايسىسى ول كەزدە باسپاسوزدە جاريالانا قويعان جوق. جاستىق شاعىڭ، العاشقى ماحابباتىڭ، اتا-اناڭ، تۋعان جەرىڭ، وسكەن ەلىڭ - وسىنداي تاقىرىپتار توڭىرەگىندە جازىپ جۇردىك تە، 1957 جىلى قازمۋ-ءدىڭ فيلولوگيا فاكۋلتەتىنە وقۋعا كەلىپ تۇستىك. بىزبەن بىرگە وقىعان توپ وتە تالانتتى جىگىتتەر بولدى. 60-جىلدارى قازاق ادەبيەتىنە كەلگەن جاڭا بۋىن، مەن ولاردى «پاسسيونارلار» دەپ جازىپ ءجۇرمىن، ءدال وسى تۇستا كورىندى. كوپشىلىگى ولەڭ، اڭگىمە جازاتىن، ادەبيەتكە، ونەرگە، عىلىمعا بەيىم جىگىتتەر ەدى. ءوزارا جارىس، باسەكەمەن ولەڭدى قۇبىلتىپ جازۋعا، جاڭالىقتار تابۋعا تىرىسار ەدىك. ول كەز - جىلىمىق ءداۋىرى. 1956 جىلعى پارتيانىڭ حح سەزىنەن كەيىن دەموكراتيا ورنىعىپ قالماعانمەن، ستالين زامانىنداعى قاتاڭ تسەنزۋرا، تەمىر ءتارتىپ، جوسىقسىز باقىلاۋ ءبىراز بوساڭسىعان ۋاقىت. وداق بويىنشا ءجۇرىپ جاتقان ادەبي قۇبىلىستار قازاق ادەبيەتىنە دە وت الا كەلدى. ءبىز، جاستار، زامان تالابىنا ءۇن قوسۋعا تىرىستىق، اعا ۇرپاقتىڭ باستان كەشكەن قياناتتارىن ەستىپ، كورىپ وسكەندىكتەن، سولاردى جازعىمىز كەلدى. سونىڭ اسەرىمەن مەن اۋىلدا جاتىپ، جازعى دەمالىستا «1961 جىل» دەگەن پۋبليتسيستيكالىق داستان جازدىم. وسى داستاننىڭ قولجازباسى قازاقستان لكسم وك-ءنىڭ شىعارماشىلىق بيۋروسىندا تالقىلاندى. تالقىلاۋعا سول كەزدەگى قازاقستان كومسومولىن باسقارىپ وتىرعان وزبەكالى جانىبەكوۆ، حاتشىسى كامال سمايىلوۆ قاتىستى. سونىمەن، بۇل داستان لكسم وك بيۋروسىنىڭ ۇسىنىسىمەن «لەنينشىل جاستا»، 1962 جىلعى 6 جەلتوقساندا گازەتتە ءبىرتۇتاس بەت بولىپ جاريالاندى. مازمۇنىن بىلاي قويعاندا، پوەما ەركىن ۇيقاسپەن، ۆەرليبرلى ادىسپەن جازىلعاندىقتان، ءتۇرى جاعىنان جاڭالىق بولىپ كورىندى. ستاليندىك رەپرەسسيا تاقىرىبىن، قازاقتىڭ وتكەن داۋىردەگى كورگەن قيىنشىلىعىن، وتارلىق ەزگىگە ۇشىراعان جاعدايلارىن، ۇلتتىق، تىلدىك ماسەلەلەردى ءسوز ەتتىم. سونىمەن قاتار ارينە، پارتيانىڭ حح سەزى مەن قىزىل جالاۋدى قولعا ۇستاپ جازدىق قوي. سونىڭ وزىندە پوەما گازەتكە شىققان سوڭ ۇلكەن داۋ-دامايعا قالدىق. جالپى، ول تۇستا كۇللى وداق بويىنشا جاستار شىعارماشىلىعىنا ۇلكەن ءمان بەرىلىپ جاتقان كەز. ورىس ادەبيەتىندە اناۋ ەۆتۋشەنكو، ۆوزنەسەنسكي، احمادۋللينا، روجدەستۆەنسكي باستاعان جاس اقىندار اشىق تالقىلانىپ، تۇرپايى تۇردە سىنالىپ جاتتى. بىزدەگى ورتالىق كوميتەتتىڭ حاتشىسى ن.ءجاندىلدين دەگەن «كوسەم» كازمۋ-دە وتكەن ءبىر كەزدەسۋدە: «جاستار اۋىلدى، مالشىلاردى كوپ جىرلايدى، بۇل حالىقتى ارتقا سۇيرەۋ» دەگەن سياقتى سوزدەر ايتقان. سودان كەيىن رەسپۋبليكالىق يدەولوگيالىق جينالىستا جاستار شىعارماشىلىعىن سىناي كەلىپ: «ماسكەۋدەگى جاستار شىعارماشىلىعىندا كەزدەسەتىن فورماليزم، ابستراكتسيونيزم قازاق ادەبيەتىندە دە بوي كوتەرىپ، بىرقاتار جاستار تەرىس جولدا ءجۇر» دەپ، مەنىڭ «1961 جىل» داستانىمدى تىلىنە تيەك ەتتى. سودان ناۋقان باستالىپ كەتتى. جالعىز مەن ەمەس، ءابىش كەكىلباەۆتىڭ، جۇمەكەن ناجىمەدەنوۆتىڭ، تولەۋجان ىسمايىلوۆتىڭ، ءجۇسىپ قىدىروۆتىڭ ولەڭدەرى «سوتسياليستىك رەاليزم داستۇرىنە جات» دەگەن ايىپتاۋلاردان باستالىپ، ونىڭ اياعى اسقىنا كەلە، جازۋشىلار وداعىندا وتكەن پارتيالىق جينالىستارعا ۇلاسىپ، قىزۋ تالاستار بولدى. قازاق ادەبيەتىنىڭ كلاسسيگى ءسابيت مۇقانوۆ بىزگە «اۋەزوۆتىڭ بولتىرىكتەرى» دەگەن اتاق بەردى. «بۇل تەگىن نارسە ەمەس، مۇنىڭ ار جاعىندا اۋەزوۆتىڭ ءوزى تۇر» دەدى. بۇلاي بولاتىن سەبەبى، ءبىز - سىنعا ۇشىراعان جاستاردىڭ ءبارى پروفەسسور مۇحتار اۋەزوۆ ساباق بەرەتىن كازمۋ-ءدىڭ فيلولوگيا فاكۋلتەتىندە وقۋشى ەدىك. مۇحاڭ بىزگە ءدارىس بەرەدى. ءسويتىپ، مۇنىڭ اقىرى ۇلكەن ساياسي دۇربەلەڭگە اينالدى. ءبىزدى سىناعان كىسىلەردىڭ كوبىسى قازىر دۇنيەدەن ءوتىپ كەتتى، كوزى تىرىلەرى دە بار. سونداي ءبىر ناۋقان بولدى. «ستالين زامانىنداعى قۋعىن-سۇرگىن قايتا باستالدى» دەپ، كەيىنگى جاستاردى كورسەتىپ جىبەرۋدى ويلاعاندار بار. قىسقاسى، بەيسەمباي كەنجەباەۆ، تاحاۋي احتانوۆ، زەينوللا قابدولوۆتار ارا ءتۇسىپ، «مۇنىڭ ءبارى يدەيالىق ەمەس، ادەبي، كوركەمدىك كەمشىلىكتەر» دەپ جۋىپ-شايدى. ولاردىڭ ارجاعىندا ءسوزسىز اۋەزوۆ تۇرعانى بەلگىلى. دەگەنمەن قۋدالاۋ توقتامادى. مەنى قازمۋ-دەن شىعاراتىن جاعدايعا دەيىن بارعاندا، ماعان دەكانىمىز تاۋمان اماندوسوۆ كوپ كومەك كورسەتكەنىن ايتۋىم كەرەك.
«1961 جىل» داستانىندا 1961 جىلى بولعان دۇنيەجۇزىندەگى نەگىزگى ساياسي، الەۋمەتتىك، رۋحاني وقيعالار ءتىزىلىپ ايتىلادى. حح سەزد، ءستاليندى ايىپتاۋ، رەپرەسسيا، عارىشتى يگەرۋ تاقىرىپتارى دەگەندەي. اۆتور ەكران الدىندا وتىرىپ الىپ، ۋاقىتتىڭ تەتىگىن باسىپ، كوز الدىنداعى وقيعالارعا وزىنشە باعا بەرەدى. كەيىنىرەكتە «جارىق دۇنيە» اتتى كىتابىما وسى داستاننىڭ تولىق نۇسقاسىن ەنگىزدىم. ارينە، جاس كەزىمىزدە جازعاندىقتان، كوركەمدىك جاعىنان وتە كەلىستى دۇنيە دەپ ايتۋعا بولمايدى. پۋبليتسيستيكا، پروزايزم باسىم، ءتۇر-تۇسىندە قازاق ولەڭىنىڭ تابيعاتىنا كەلمەيتىن ەكسپەريمەنتتەر بار. بىراق بۇل سول كەزدە ۇلكەن جاڭالىق بولىپ تانىلدى. «كوركەم شىعارمادا جەكە باسقا تابىنۋشىلىقتى العاش سىناعان وسى داستان بولدى» دەپ جازدى كەيىننەن ءبازبىر سىنشىلار. بۇل شىعارمانىڭ سۋبەكتيۆتى سەبەپتەرى دە بار. مەنىڭ اكەم تاقۋا، سوپى، ءدىندار ادام بولعان، كەزىندە كوپ قۋدالانعان، انا جاقتا پالەنباي جىل «وتىرىپ» تا كەلگەن.
- جەكە باسقا تابىنۋ اشكەرەلەنىپ جاتقان كەزدە قولداۋشىلار كوبىرەك تابىلۋعا ءتيىس ەمەس پە ەدى؟
- سول جىلىمىقتا پارتيانىڭ ءوزى ازعانا تىزگىندى بوساتىپ، ارتىنان قايتا قاھارىنا ءمىندى ەمەس پە؟! ماسەلەن، ەۆتۋشەنكونىڭ، ۆوزنەسەنسكيدىڭ، سولجەنيتسىننىڭ شۋلى دۇنيەلەرى «پراۆدا» گازەتىنە دەيىن باسىلدى. ارتىنان ساياسات قۇبىلىپ، وزدەرى ەركىندىك بەرىپ، تىزگىن بوساتقان اۆتورلاردى سىناپ، مىنەپ، ماسكەۋدىڭ ادەبي-مادەني ومىرىندە الاشاپقىن ناۋقاندار باستالدى. سول ناۋقاننىڭ سالدارى قازاقستاندا دا قايتالانعانى ءمالىم.
- پروزاعا قالاي «كوشىپ» كەتىپ ءجۇرسىز؟
- ەلگە بارىپ، مەكتەپتە مۇعالىم بولىپ ءجۇردىم. سول كەزدە قارا ءسوز جازۋعا دەن قويدىم. ونىڭ سەبەبى تۇسىنىكتى: پروزا - وتە دەموكراتيالىق جانر. پوەزيادا ايتقان نارسەڭ بىردەن كوزگە ۇرىپ تۇرادى، ال پروزادا ايتاتىن پىكىرىڭدى، يدەياڭدى، فيلوسوفياڭدى، كوزقاراسىڭدى ادامداردىڭ ءىس-ارەكەتى، جەكە وبرازدار ارقىلى ءورىپ، ساياسي قۇيتىرقىلارعا ۇستاتپاي كەتۋىڭە بولادى. اۋەلدە اڭگىمەلەر جازىپ ءجۇردىم. سونىڭ وزىندە تىرناق استىنان كىر ىزدەۋشىلەر تابىلدى. ماسەلەن، مەنىڭ «باقىت قۇسى» دەگەن كىتابىم شىققان، سونى كەيىنگى ديمەكەڭنىڭ جاقسى زامانىندا الدەبىرەۋ «انتيسوۆەتتىك كىتاپ» دەپ قارالاپ، جاسىرىن رەتسەنزيا جازىپ، ورتالىق كوميتەتكە ايداپ جىبەرگەن. ونىڭ تاعدىرىن سول كەزدە ورتالىق كوميتەتتە يدەولوگيا بولىمىندە قىزمەت ىستەگەن بەكەجان تىلەگەنوۆ كەيىنىرەك ءوزىنىڭ ەستەلىك كىتابىندا جازدى. مۇنداي جاعدايدى ايتا بەرسەك، ساياسي بالە-جالا ىزدەيتىندەردىڭ ارەكەتى كەشەگى تاۋەلسىزدىك كەزەڭىنە دەيىن جالعاستى ەمەس پە؟ قاي جىلى وسى «قاينار» باسپاسىندا مۇستافا شوقايدىڭ ەكى تومدىعىن شىعاردىق. «مۇستافانى باسۋعا بولمايدى، ول - حالىق جاۋى» دەگەن دومالاق ارىزدار سول كەزدە دە ءتۇسىپ جاتتى.
- ولەڭ جازۋدى سونىمەن ءبىرجولا قويىپ كەتتىڭىز بە؟
- ولەڭ جازۋدى كەشەگى 90-جىلدارعا دەيىن جالعاستىرىپ كەلدىم. ءبىر ساتتىك سەزىمدەردى، ۋايىمداردى قاعازعا تۇسىرۋدەن تىيىلماپپىن. سونىڭ ەڭ تاڭداۋلىلارىن ىرىكتەپ، 2005 جىلى «جارىق دۇنيە» اتتى جيناق شىعاردىم. بىراق ءبىز ءبارىبىر ۇلكەن اقىن بولا المادىق.
- قىتايدا ءومىر سۇرگەن جازۋشى قاجىعۇمار شابدانۇلىنىڭ «قىلمىس» اتتى التى تومدىق رومانىنا بىلتىر مەملەكەتتىك سىيلىق بەرىلمەدى. سول سىيلىققا ۇسىنعان باستاماشىل توپتىڭ ىشىندە ءسىز دە بولىپسىز. بۇل جونىندە نە ايتاسىز؟
- مەملەكەتتىك سىيلىق ابدەن كەرەك. دۇنيەدە ادەبي سىيلىعى مول ەلدەر - فرانتسيا مەن رەسەي. ادەبي سىيلىقتاردىڭ بولعانى ءجون. تەك ولار ادىلدىك جولىمەن بەرىلۋى ءتيىس. قاجىعۇماردىڭ الگى ايتۋلى ەڭبەگىن ەكى ايدىڭ ىشىندە وقىپ شىقتىم. بۇل - ۇلكەن، كەسەك ءبىتىمدى شىعارما. قازاق ەلىنىڭ ءبىر بولشەگىنىڭ جارتى عاسىرلىق ءومىرىن كورسەتكەن، م.اۋەزوۆتىڭ «اباي جولىنان» كەيىنگى كۇردەلى ەپيكالىق شىعارما. جازۋشىلار وداعىنىڭ پروزا سەكتسياسىندا تالقىلانعاندا، 20 شاقتى ادامنىڭ ىشىنەن جەتەۋى عانا وسى كىتاپتى قولداپ داۋىس بەردى، قالعاندارى قارسى بولدى. قارسى بولاتىن سەبەبى، بىرىنشىدەن، ولاردىڭ ەشقايسىسى شىعارمانى تولىق وقىماعان، ەكىنشىدەن، كەيبىر جىگىتتەردىڭ «قىتاي قازاقتارىنىڭ اراسىندا قانشالىقتى كوركەم شىعارما تۋادى» دەيتىن كۇدىكتەرى دە بار. ساياسي جاعدايدى دا العا تارتقاندار جوق ەمەس. ارنايى «ۇلتتىق سىيلىق بەرسەك» دەگەن دە ۇسىنىستار بولدى. نە دە بولسا، بار ءومىرىنىڭ 40 جىلىن تۇرمەدە وتكىزگەن، قىتاي قازاقتارىنىڭ الاساپىران داۋىرىنەن باستاپ، ونداعى از ۇلتتاردىڭ تاعدىرىن، كورگەن قۇقايلارىن، قىرعىنىن - ءبارىن ءوز كوزىمەن كورگەن، تۇگەل جازىلعان ەڭبەك. قازاق ەمەس، ەگەر وسى روماندى باسقا ءىرى ۇلتتىڭ ادامى جازسا، مۇنى نوبەل سىيلىعىنا دا ۇسىنار ەدى. ەگەر ءبىز ۇلكەن مەملەكەت، تاۋەلسىز ۇلت بولساق، سولاي جاسار ەدىك. ول تۇگىل، ءوزىمىزدىڭ كوميسسيادان وتپەي قالدى. كوركەمدىك تالاپ تۇرعىسىنان قاراعاندا، ارينە، قاجىعۇماردىڭ رومانىندا پۋبليتسيستيكالىق سارىندار بار، بىراق بۇل كوركەم ادەبيەتكە جات ەمەس. قىتاي قازاقتارىنىڭ ءتىل قولدانۋ ەرەكشەلىكتەرى بار، ول دا بىزگە كەرەك-اق. قىتاي قازاقتارى كونە ءتىلدى جاقسى ساقتاپ قالعان، ولار قازاقتىڭ ەسكى ادەت-عۇرپىن، سالت-ءداستۇرىن، جورالعىسىن وتە جاقسى بىلەدى. مۇنىڭ ءبارى اتالمىش روماندا مولىنان بار. جازىلۋ فورماسى دا بولەكشە. كەرەمەت ساتيرا، سىقاق بار. وسپان باتىردىڭ تاعدىر-تالايى، تۇركىستان وكىمەتىنىڭ كۇيرەۋى، شوۆينيزم قىسىمى جان-جاقتى كورسەتىلگەن. كەلەشەكتە، كىم بىلەدى، قايتادان سىيلىققا ۇسىنۋ قولعا الىنا ما؟..
- ءسىزدى ۇلكەن جازۋشى رەتىندە بيلىكتىڭ ماڭايىنان، ساياساتتان كورمەيمىز، جالپى، باق-تا ءجيى كورىنبەيسىز. مۇنىڭ ءمانىسى قالاي؟
- ەلگە بارعاندا دا وسى سۇراق ماعان ءجيى قويىلادى. مەنىڭ ساياساتقا قويان-قولتىق ارالاسپاۋىم، بيلىككە جاقىن جۇرمەۋىم، پوپۋليزمگە بارماۋىم، تەلەديدار قانشاما رەت قيىلىپ شاقىرسا دا، بارماۋىم، ۇلكەن جيىن-تويلار، كونفەرەنتسيالار ۇيىمداستىرماۋىم، ومىرىمدە ءبىر رەت ارنايى مەرەيتويىمدى وتكىزبەۋىم - مۇنىڭ ءبارى ءوزىمنىڭ سانالى تۇردە تاڭداپ العان جولىم، جەكە فيلوسوفيام دەسەم بولادى. بيىل جاسىم 73-كە قاراعاندا شيەلىدەگى اعايىندار شاقىرىپ، «ەڭ بولماسا وقىرماندارمەن كەزدەسۋ وتكىزىڭىز» دەگەن سوڭ اۋىلعا باردىم. بىراق مەن ەلدەن قول ۇزگەن ادام ەمەسپىن، ەلگە ەڭ ءجيى باراتىننىڭ ءبىرىمىن. بىراق مەنىڭ كەلىپ-كەتكەنىمدى ول جاقتا ەشكىم بىلمەيدى. باسقاسىن بىلاي قويعاندا، بىردە-ءبىر اكىمنىڭ الدىنا بارىپ، ومىرىمدە بىردەڭە سۇراعان ادام ەمەسپىن. مۇنداي داعدىنىڭ ءتۇپ-تامىرى قايدا دەسەڭ، ءبىر جاعى - تاربيەنىڭ اسەرى بولار: اكەم سوپى، تاقۋا كىسى بولعان، ءومىر بويى وقشاۋ، وڭاشا تىرلىك كەشكەن، ءبىزدىڭ ءۇيىمىز ادەتتە كولحوزدىڭ ەڭ شەتىندە وتىراتىن، اكەم ءۇيدى ۇلكەن كوشەنىڭ بويىنا سالمايدى، اۋىلدىڭ شەتىن تاڭدار ەدى. ءۇش كولحوزعا كوشتىك، ۇشەۋىندە دە ىلعي اۋىلدىڭ شەتىندە وتىردىق. بۇل - اكەمنىڭ فيلوسوفياسى. ءوزىمنىڭ تانىمىما كەلسەم، ساياساتقا ارالاسپايتىن سەبەبىم بار - ساياسات دەگەن ءسوزدىڭ ءوزى ءادىس، ءتاسىل، امال، ايلا دەگەنگە سايادى. ساياساتسىز ءومىر جوق، بىراق سول ءادىس، امال، ايلا جۇرگەن جەردەن تابىلمايتىن اداممىن. ساياساتقا ارالاسىپ، پايدا تاۋىپ جاتقاندار دا بار، زيان شەگىپ جاتقاندار دا جەتەدى، سونىڭ بارىنەن الىسپىن. جازۋشىنىڭ ساياساتى دا، فيلوسوفياسى دا، ومىرگە، قوعامعا دەگەن كوزقاراسى دا ونىڭ شىعارماسىندا جاتۋى كەرەك. ال ول شىعارعان كىتاپتارىن دورباعا سالىپ الىپ، اۋىل-اۋىلدى ارالاپ ساتىپ ءجۇرۋدىڭ دە قاجەتى جوق دەپ ەسەپتەيمىن. ەلگە ءوز بەتىمشە ءجيى بارامىن دەدىم عوي، سوندا ەلدەگى جىگىتتەر: «كەيبىر جازۋشىلاردان شارشايتىن بولدىق» دەپ مۇڭدارىن شاعادى. «جوعارىدان قوڭىراۋ شالدىرتادى، مەنىمەن كەزدەسۋ وتكىزىڭىزدەر، كىتابىمدى ساتىپ بەرسەڭىزدەر» دەپ، ءارتۇرلى دوربا ارقالاعان اقىندار كوبەيىپ كەتتى» دەيدى. بۇل، ارينە، جاقسى ءسوز ەمەس. راس، اقىندار ەل ارالاسا، قازاقى جەرلەر، اتا داستۇرىمەن كۇتەدى، سىيلايدى. ارينە، ەلدىڭ ومىرىمەن جەتە تانىسىپ وتىرامىز. ءومىر، تىرشىلىك، بولمىس تۋراسىنداعى پىكىرلەرىمدى سوڭعى جىلداردا جازىپ جۇرگەن ريسالارىمدا ايتىپ ءجۇرمىن. جازۋشى ادام ەڭ الدىمەن ءوزىنىڭ كىتابىنا جاۋاپتى بولۋى كەرەك. راس، ساياساتكەر بولىپ تۋعان ادامداردىڭ ءجونى بولەك. بىراق ساياساتتى ساۋداعا ساپ، باس پايداعا، ارزان پوپۋليزمگە اينالدىرۋعا سانالى تۇردە قارسىمىن. باق بەتىندەگى ساياسي اڭگىمەلەرگە ارالاسپايتىنىما سول سەبەپ. ەلدىڭ ىشىندە ءبىلىمدى، وقىعان، كوزى اشىق ازاماتتار كوپ. سولار ايتقانداي، دوربا ۇستاعان اقىنداردىڭ قاتارىندا جۇرگىم جوق...

<!--pagebreak-->
- اكەڭىز ءدىندار ادام بولعان ەكەن. ءوزىڭىز مۇسىلماندىققا قالاي قارايسىز؟
- ءبىز سەگىز اعايىندى ەدىك. كەيبىر زامانداستارىمنان ارتىقشىلىعىم دەۋگە بولاتىن شىعار: مەن شىعىس عۇلامالارىنىڭ، اقىندارىنىڭ ەڭبەكتەرىمەن بالا كۇنىمنەن تانىستىم. اكەم مەن ونىڭ اينالاسىندا جۇرگەن عۇلاما شالداردىڭ اڭگىمەلەرىن كوپ تىڭدادىم. مەنىڭ 18 ريسالارىمداعى باستى كەيىپكەر رەتىندە كوبىنە ءوز اكەمدى سۋرەتتەيمىن. «ريسالا» - شىعىس ادەبيەتىندە ەجەلدەن بار جانر. قازاقتا ءبىرىنشى ريسالا جازعان ادام - اباي. اباي «قارا سوزدەر» دەپ ەمەس، «سەنىم-نانىم كىتابى» دەپ جازعان ەكەن. كەيىنگىلەر ونى «ءبىرىنشى ءسوز»، «قىرىق بەسىنشى ءسوز» دەپ نومىرلەپ شىققان. ابايدىكى عاقىليا تۇرىندە كەلسە، مەنىكى يسلام دىنىنە نەگىزدەلگەن دۇنيەلىك فيلوسوفيانىڭ پروزالىق ءتۇرى دەۋگە بولار.
قولدان كەلگەنشە جاس كۇنىمىزدەن مۇسىلماندىق جولمەن جۇرۋگە تىرىسىپ كەلەمىز. مەنىڭ بىردە-ءبىر شىعارمامدا قۇدايدى عايباتتايتىن ءبىر اۋىز ءسوز جوق ەكەن. قايتا كەيىپكەرلەرىمنىڭ اۋزىنا قۇدايدىڭ اتىن، اللانىڭ اق جولىن سالعان جەرلەرىم كوپ. ءبىزدىڭ زامانداستارىمىزدىڭ كەڭەس داۋىرىندەگى جيناقتارىن اشىپ قاراساڭىز، مىندەتتى تۇردە دىنگە ءتيىسىپ وتەتىندەرى كەزدەسەدى. باياعىدا «جازۋشى» باسپاسىندا اۋكەباەۆ دەگەن قاتال رەداكتور بولدى، وتە قىراعى كىسى ەدى، قارا جەر حابار بەرمەسىن، مەنىڭ كىتاپتارىمداعى «قۇداي» دەگەن ءسوزدىڭ ءبارىن سىزىپ تاستاپ وتىرۋشى ەدى... قۇدايشىلدىق، دىندارلىق جەكە ءبىر توپتىڭ كوزقاراسى ەمەس، ول - عالامدىق، دۇنيەلىك تانىم. تولستويدىڭ ءبىر ءسوزى بار: «ادەبيەتتە ءۇش-اق تاقىرىپ بار: قۇداي، ءولىم، ءومىر. قالعانىنىڭ ءبارى بوس ءسوز» دەگەن. اكەم مەنىڭ جاس كەزىمدە ايتار ەدى: «شىراعىم، مەنىڭ زامانىم باسقا، سەنىڭ زامانىڭ بولەك. سەن وسى سوۆەتتىڭ جولىمەن جۇرە بەر، بىراق ىشىڭدە يمانىڭ بولسىن» دەپ. دۇعالاردى اكەمىز بىزگە بالا جاسىمىزدان ۇيرەتتى. مەن عانا ەمەس، ءىنى-قارىنداستارىمنىڭ ءبارى دە قۇران وقۋدى بىلەدى. كەيىن ناماز وقىدىق، ورازا تۇتتىق. ءبىر-ەكى زامانداسىمدى ۇگىتتەپ ءجۇرىپ ساجدەگە جىققانىم دا بار.
- قاجىلىققا باردىڭىز با؟
- بارعان جوقپىن. ماعان تەگىن قاجىلىققا بارۋ دا ۇسىنىلدى. قاجىلىقتىڭ بىرنەشە شارتى بار. بىرىنشىدەن، ادامنىڭ دەنى ساۋ بولۋى كەرەك. ەكىنشىدەن، بىرەۋدىڭ قارجىسىنا قاجىلىققا بارۋعا بولمايدى. ارابتاردىڭ ءوزى قازىر وسى شارتتاردى بۇزىپ ءجۇر. ءوزىڭنىڭ تابان اقى، ماڭداي تەرىڭمەن، ادال ەڭبەگىڭمەن تاپقان اقشاڭا عانا قاجىلىققا بارۋىڭ كەرەك. ونىڭ ىشىندە ۇرلىق-قارلىقتان، كىسى اقىسىنان جەگەن، پارادان تۇسكەن ءبىر تيىن بولماۋى كەرەك. قاجىلىققا كەتكەن ادامنىڭ ۇيىندە بالا-شاعاسىنىڭ ەكى جىل الاڭداماي ءومىر سۇرەتىندەي قارجىسى بولۋى قاجەت. كىرشىكسىز تازا نيەت پەن ۇلكەن دايىندىق كەرەك. كوپشىلىك اراسىندا تۋريست رەتىندە، جەر كورىپ كەلىپ جاتقاندار بار. وسىنىڭ ءبارىن ەسەپتەي كەلگەندە، ءتورت قۇبىلام تەڭ بولماعاندىقتان، مەن قاجىلىققا بارعان جوقپىن. مۇسىلماننىڭ بەس پارىزىنىڭ ىشىندەگى ەڭ مىندەتتىسى، ءسوزسىز ورىندالۋعا ءتيىستىسى - يمان مەن ناماز. قالعان ۇشەۋى: جاعدايىڭ كەلسە، ورازا تۇت، ساداقا بەر، قاجىلىققا بار. بۇلاردىڭ ءبارىنىڭ ساۋابى مول.
- شەتەلدەرگە شىقتىڭىز با؟
- قىتايدا ەكى رەت بولدىم. فرانتسيانى، تۇركيانى، چەحوسلاۆاكيانى، پولشانى ارالادىم. ءبارى دە ءوزىمىز سياقتى ادامدار، ۇيرەنەتىن نارسەلەرى بار، ۇيرەنبەيتىن نارسەلەرى دە بار. قاي جەردە دە سول ادام: ءوزىنىڭ السىزدىگى، ارتىقشىلىعى، وسالدىعى بار. ارينە، كەيبىر قالىپتاسقان دەموكراتيالىق قوعامداردا ۇيرەنەتىن نارسەلەر كوپ. بىراق شەتەلدەن ۇيرەنسەك قانا وزات ەلدىڭ قاتارىنا قوسىلامىز دەۋ - ارتىق; ءوزىمىزدىڭ تاريحىمىز، ۇلتتىق مەنتاليتەتىمىز بار، ءدىنىمىز، ءدىلىمىز بار، كەڭ بايتاق جەرىمىز بار، ول جەردىڭ استى تولعان بايلىق، قازاققا قۇداي وسىنشا جەردى بوسقا بەرمەگەن، وسىنىڭ ءبارىن يگەرىپ، ينشاللا، وزىق ەلدەردىڭ قاتارىنا قوسىلامىز دەپ ويلايمىن.
- سىنشىلار تۋرالى نە ايتاسىز، ءسىزدىڭ كىتاپتارىڭىزدى ءادىل باعالاي الدى ما؟
- مەن ءوزىم دە ادەبي سىندى كوپ جازعان اداممىن. سول 60-70-ءشى جىلدارى قالىپتاسقان ءبىر قيسىق پىكىرىم: جازۋشىلار وداعىندا بولعان ءبىر جيىلىستا «ادەبي سىن دەگەن جانر جوق» دەپ ايتتىم. سوعان كەيبىر اعا سىنشىلارىمىز رەنجىدى. ادەبيەت عىلىمى بار دەپ ەسەپتەيمىن، ال ادەبيەت سىنىنىڭ بار-جوعىنا ءالى كۇنگە شەيىن كوزىم جەتكەن جوق. «بەلينسكي، دوبروليۋبوۆ، پيسارەۆ سىنشى ەمەس پە؟ وعان بەرەتىن مەنىڭ جاۋابىم بىلاي: بۇلار سىنشى ەمەس، بۇلار - پۋبليتسيست، ساياسي قايراتكەرلەر. بۇلار - ادەبي سىندى وزدەرىنىڭ رەۆوليۋتسيالىق، دەموكراتيالىق، قوعامي، الەۋمەتتىك كۇرەسى جايىنداعى ءادىس، امال رەتىندە تاڭداعان. ولاردىڭ ىشىندەگى ەڭ جۇيرىگى، ارينە، بەلينسكي. ال دوبروليۋبوۆتىڭ، پيسارەۆتىڭ سىني ماقالالارى - ءتۇپ-تۇگەل ساياسات. ادەبيەتتى ساياسي كۇرەستىڭ قۇرالى رەتىندە قاراستىرادى. سونىڭ ىشىندە ەڭ كوركەم جازاتىنى، ەڭ ءبىلىمدىسى، ەڭ تانىمدىق قاسيەتى جوعارىسى - بەلينسكي. ال ەندى بۇكىل دۇنيەجۇزىلىك ادەبيەتتى قاراساڭىز، بىردە-ءبىر ۇلى سىنشىنىڭ اتى اتالمايدى. ۇلى فيلوسوف، ۇلى ويشىل، ۇلى عالىم، ۇلى جازۋشى، ۇلى اقىن بار، بىراق ۇلى سىنشى كورىنبەيدى. انىق سىنشى - جازۋشىنىڭ، اقىننىڭ ءوزى. وزىڭە-ءوزىڭ سىنشىسىڭ. ادەبي سىننىڭ ەڭ جاقسىلارىن اقىندار مەن جازۋشىلاردىڭ وزدەرى جازعان. ال ادەبيەتتى تازا عىلىمي تۇرعىدان زەرتتەۋشىلەرگە ايتار داۋىم جوق. مۇحتار اۋەزوۆ ۇلىق جازۋشى، ءارى ۇلىق عالىم. ءسابيت مۇقانوۆ تا سولاي. ادەبيەتتىڭ كەمشىلىگىنە جازۋشىلاردىڭ وزدەرى كىنالى. ونى تۇزەيتىن دە وزدەرى. سىندى، پىكىردى وزدەرى جازۋى كەرەك، وزدەرى ارالاسۋى كەرەك. عابيت مۇسىرەپوۆتىڭ ءومىرىنىڭ سوڭىندا قازىرگى كوركەم ادەبيەتتىڭ ءتىلى تۋرالى جاساعان بايانداماسى قانداي عاجاپ! جاس جازۋشىلاردىڭ ءتىلدى بىلمەگەندىكتەن جاساندى قولداناتىنى، ءسوزدى ويناتامىن دەپ، قۇرعاق رومانتيزمگە ءتۇسىپ كەتەتىنى جونىندە كوپتەگەن سىندار ايتتى. مىنە، سىن دەگەنىمىز - وسى.
- جاقىندا اقىن وتەجان نۇرعاليەۆ دۇنيەدەن وتكەندە قارالى جيىندا قىسقاشا ءسوز سويلەدىڭىز. جاقسى ايتتىڭىز. سول وتەكەڭ، جۇمباق جۇرىسىمەن كوپ نارسە ايتىپ كەتكەن جوق پا، قالاي ويلايسىز؟
- سول ءسوزىم - ءسوز. وتەجان، ءسوز جوق، قازاقتىڭ ۇلكەن اقىنى بولدى. ونىڭ 60-70-ءشى جىلدارى جازعان ليريكالارى قازاق پوەزياسىنداعى ەڭ ءبىر سۋرەتى مول، تەڭدەسسىز ولەڭدەر ەدى. اقىن بولىپ تۋعان ادام عوي. «سوعىستىڭ سوڭعى جازى» دەگەن ءتورت كىتابى - كەزىندە مەملەكەتتىك سىيلىق الۋى كەرەك ەدى. اششى شىندىقتى ايتقان، سوعىس الدىندا تۋعان بۇتىندەي ءبىر ۇرپاقتىڭ اۋمالى-توكپەلى ءومىرى، نەشە ءتۇرلى وبراز، بەينەلەر بار. سىيلىق بەرىلۋ ءۇشىن ول شىعارما الدىمەن ۇسىنىلۋى كەرەك قوي. وتەجان ءوزى ۇسىنبايدى. ال ونى ۇسىناتىن - جازۋشىلار وداعىنىڭ پوەزيا سەكتسياسى بولۋى كەرەك ەدى. ولار ارينە، وتەجاننان ات-توندارىن الا قاشادى. كەزىندە مۇقاعاليدى جازۋشىلار وداعىنان شىعارماق بولىپ، جينالىس جاسادى. سول كاسىپوداق جينالىسىندا مۇقاعاليدى جاقتاعان ەكى-اق ادام: عابباس قابىشەۆ جانە مەن بولدىم. سودان باسشىلارىمىز بىزگە ۇرىسىپ، كەيىپ، ارتىنان اڭگىمەدەن اڭگىمە تۋىپ، مۇقاڭ جازۋشىلار وداعىنان شىعارىلماي قالعان. سونداي ءبىر ۋاقىتتار ءوتتى. ويتكەنى شەكتەۋلى ساناعا مۇقاعالي دا، تولەگەن دە سىيمادى. وتەجان دا سىيمادى. ول ءتىپتى تاۋەلسىزدىك العان دەموكراتيا زامانىندا دا شەڭبەرگە سىيمادى. اقىننىڭ مىنەزى دەگەن ۇعىم بار. وتە سۇيكىمدى، وتە ءتارتىپتى، وتە تىلالعىش، وتە كىشىپەيىل ادامداردان ۇلكەن اقىندار شىقپايدى. وتەكەڭ كەيدە سەزىمگە بەرىلىپ، ءبارىمىزدى سايقىمازاق ەتىپ ولەڭ جازدى، سۇحبات بەردى. 60-جىلدارى ادەبيەتكە كەلگەن ۇرپاقتىڭ وتەجاننىڭ سىنىنان امان قالعانى جوق. ءبىز سوعان كەشىرىممەن قارادىق، كەشىرمەگەندەر دە بولدى. اقىننىڭ ادىلەتسىزدىكتەن شارشايتىن كەزدەرى بولادى. داستارقان باسىندا ايتىلاتىن ءسوز بار، جينالىستا ايتىلاتىن ءسوز بار، كىتاپتا ايتىلاتىن ءسوز بار، ۇيدە وتىرىپ، بالا-شاعاعا ايتاتىن ءسوز بار، بۇل شەكارا وتەجاندا جوق. سونىڭ ءبارى ميداي ارالاسىپ جاتادى. سودان بارىپ قولىندا بيلىگى بار بىرەۋلەرگە وتەكەڭدەر جاعىمسىز كورىندى ەمەس پە؟
- زامانداستارىڭىز تاريحي روماندار جازىپ جاتقاندا، ءسىز ول جاققا اياق باسپادىڭىز. مۇنىڭ سەبەبى نەدە؟
- تاريحي شىعارماعا زامانداستارىمنىڭ بارۋى - تابيعي زاڭدىلىق. كەڭەس زامانىندا تاريحي شىعارماعا بارۋ - ەلدىڭ ەلدىگىن، ۇلتتىڭ ۇلتتىعىن، ونىڭ تاريحى، ەڭىرەپ وتكەن ەرلەرى بولعانىن دالەلدەۋ ءۇشىن جازىلدى. ال تاۋەلسىزدىك جىلدارىندا سول تاقىرىپتى كەڭىنەن اشىپ، وتكەنىمىزدى تۇگەندەپ جاتۋ - تاعى دا زاڭدىلىق. ارينە، ول شىعارمالاردىڭ كوركەمدىك دارەجەسى الا-قۇلا بولۋى مۇمكىن. ال ءوز باسىمنىڭ تاريحي شىعارماعا بارمايتىن سەبەبىم، و باستان وسى زامان تاقىرىبىن تاڭداپ العان جازۋشىمىن. ەڭ قيىن نارسە - ءوزىڭنىڭ زامانىڭ تۋرالى جازۋ. مەنىڭ «شەڭبەر» دەيتىن رومانىم ون شاقتى جىل بۇرىن مەملەكەتتىك سىيلىق العان ەدى. مەنىڭ ءبىر تاريحي شىعارما جازىپ جۇرگەن زامانداسىم: «مىنا «شەڭبەردە» جازىلعان ءومىر، تىرشىلىكتىڭ ءوز باسىم جۇزدەن ءبىرىن دە بىلمەيمىن، سەن ءتىپتى ەگىس دالاسىندا بيۋرونى قالاي وتكىزىپ، قالاي تاراساتىنىنا دەيىن بىلەسىڭ. ءبىزدىڭ جانىمىزدى ساقتاپ جۇرگەن - تاريح، جالپى، نوبايىن بىلەمىز دە، قالعانىنىڭ ءبارىن كيىز ۇيگە وتىرعىزىپ، اتقا شاپتىرىپ جازا بەرەمىز» دەگەنى بار. جالپى، ادەبيەت تاريحىندا ءوز زامانىڭنىڭ شەجىرەسىن جاساۋ قۇندىراق بولادى ما دەپ ويلايمىن. بۇل - تاريحي تاقىرىپتى كەمسىتۋ ەمەس. وتكەندە شيەلىدە بولعان كەزدەسۋدە ءبىر وقىرمان: «ءبىز، كەيىنگى جاستار، شيەلىنىڭ وتكەن كەلبەتىن بىلمەۋشى ەدىك، ورەكەڭنىڭ كىتاپتارىن وقىساق، كوز الدىمىزعا دوڭگەلەپ كەلە قويادى» دەگەنى بار. ءبىز كەڭەس ءداۋىرىن جازدىق، ىڭعايىمىز، ماشىعىمىز وسى بولدى. تاريحي تاقىرىپ دەگەندە، مەن «تامىر» دەيتىن ءبىر پوۆەست جازدىم. ول - بولعان وقيعا. ۇلكەن تاريحي وقيعاعا نەگىزدەلگەن، دەرەككە قۇرىلعان ءبىر-ەكى شىعارمام بار، بىراق نەگىزگىسى - وسى زامان تاقىرىبى. ماعان ىڭعايلىسى، كەرەگىرەگى، ماڭىزدىراعى - وسى زامان تاقىرىبى بولسا كەرەك.
- «ەلگە ءجيى بارامىن» دەدىڭىز، سول ەلدىڭ، اسىرەسە، الىس اۋىلداعى قاراپايىم حالىقتىڭ قازىرگى جاعدايى قالاي ەكەن؟
- مەنىڭ بار قورەگىم - ەل، كەيىپكەرلەرىم دە تۇگەلدەي اۋىلدا تۇرادى. سول ەلدىڭ جاعدايىن، باسقاسىن بىلاي قويعاندا، ءوزىمىزدىڭ سىردىڭ جاعدايىن اجەپتەۋىر بىلەمىن. وسى جولى دا ەلدى ءبىراز ارالادىم.
تاۋەلسىزدىكتى العانىمىزعا 20 جىل بولدى. ۇلكەن پروبلەمالار، شەشىلمەگەن ماسەلەلەر بار. ونىڭ ءبارى ايتىلىپ، جازىلىپ جاتىر. الەكساندر بلوكتىڭ جاقسى ءبىر پىكىرى بار ەكەن. «قانشا قيىندىق بولعانمەن، قانشا تاۋقىمەت تۇسكەنمەن، وپتيميزمنەن، كەلەشەكتەن جاقسى ءۇمىتىن ۇزگەن ادامنىڭ ءومىر ءسۇرۋىنىڭ قاجەتى جوق» دەپتى. وسى رەتتەن قاراعاندا، «ءتىلىمىز، ءداستۇرىمىز، اۋىلىمىز، حالقىمىز، جاستارىمىز قۇرىپ بارادى» دەگەندى كەيدە تۇڭىلۋگە ۇلاستىرىپ جىبەرەمىز. ءبارى تۇڭىلۋگە ۇلاسسا، ونداي حالىقتىڭ، مەملەكەتتىڭ ءومىر ءسۇرۋى قيىنعا اينالادى. قانداي قيىن جاعدايدا دا، شيەلەنىسكەن تراگەديالىق احۋالدىڭ وزىندە دە ەلىمىز، جۇرتىمىز وسى زامانعا امان-ەسەن جەتتى عوي. «قازاق قۇرىپ كەتەدى» دەپ ەدى، قۇرىعان جوق، ءوز جەرىندە بۇرىنعى 29 پايىزدان 65 پايىزعا دەيىن جەتتى. «ءتىلىمىز قۇرىپ بارادى» دەۋ - دۇرىس تا شىعار، بىراق كەزىندە الماتىدا جالعىز قازاق مەكتەبى بار ەدى، ەندى الماتىدا دا، ەلدە دە قازاق مەكتەبىنە قازاق بالاسى سىيماي جاتىر. ءوزىم وسكەن ەلدىڭ ەڭسەسى كوتەرىلگەن. اۋدان ورتالىعى شيەلىدە، ماسەلەن، ماشينەنىڭ كوپتىگىنەن كادىمگىدەي كەپتەلىس پايدا بولعان. وسىنداي ىلگەرىلەۋدى كورمەۋ، بولاشاققا ءۇمىت ارتپاۋ - دۇرىس بولمايدى. شىندىقتى شىرىلداتىپ ايتۋ كەرەك، ولقىلىقتى ورتاعا سالۋ كەرەك، بىراق سونىمەن قاتار تىم سارىۋايىمعا ءتۇسۋدىڭ قاجەتى جوق. قازاق حالقىنىڭ كەلەشەگىنە ۇلكەن ۇمىتپەن قاراۋ كەرەك. قازاق ۇلتى - پاسسيونارلىق ءداۋىرى ءالى توقتاماعان حالىق. بلوك الگى ءسوزىن رەۆوليۋتسيانىڭ قايناپ، ءبىرىن-ءبىرى قىرىپ جاتقان 1918 جىلى جازعان ەكەن. ۇلكەن ويشىل، اقىن ادام عوي. ەندەشە، سول بلوك اقىننىڭ «بولاشاققا وپتيميزممەن قاراۋ كەرەك» دەگەن پىكىرىمەن ءسوزىمدى قورىتسام دەيمىن.
- اڭگىمەڭىزگە راقمەت!

سۇحباتتاسقان
تورەعالي تاشەنوۆ

«ايقىن» گازەتى