امانعازى كارىپجانۇلى. سەنىم سەرگەلدەڭى
دىنگە دە، ىلىمگە دە ۇقسايتىن اعىمداردىڭ كوشباسشىلارى كونفۋتسي، لاو تسزىلارمەن باعىتتاس بولماسا دا، دەڭگەيلەس بولعان تۇران جەرىنىڭ تاريحي تۇلعالارىن دا كەيىنگى دىندەردىڭ ىقپالى جويعانعا ۇقسايدى. ەۋروپا ءپالساپانىڭ ءتۇپ-تامىرىن ۇندىقىتايدان الدى دەسەك تە، جۇيەلى كوزقاراس بولماعاندىقتان، ءىلىمنىڭ باسىن گرەكيالىق پيفاگوردان باستايدى. ۇلى جىبەك جولىنىڭ بويىندا جاتقان تۇران جەرى دە ءار داۋىردەگى وركەنيەتتى پاتشالىقتاردىڭ وتانى بولعاندىقتان، نەبىر ىلىمنەن قاعابەرىس قالماعان شىعار.
دىنگە دە، ىلىمگە دە ۇقسايتىن اعىمداردىڭ كوشباسشىلارى كونفۋتسي، لاو تسزىلارمەن باعىتتاس بولماسا دا، دەڭگەيلەس بولعان تۇران جەرىنىڭ تاريحي تۇلعالارىن دا كەيىنگى دىندەردىڭ ىقپالى جويعانعا ۇقسايدى. ەۋروپا ءپالساپانىڭ ءتۇپ-تامىرىن ۇندىقىتايدان الدى دەسەك تە، جۇيەلى كوزقاراس بولماعاندىقتان، ءىلىمنىڭ باسىن گرەكيالىق پيفاگوردان باستايدى. ۇلى جىبەك جولىنىڭ بويىندا جاتقان تۇران جەرى دە ءار داۋىردەگى وركەنيەتتى پاتشالىقتاردىڭ وتانى بولعاندىقتان، نەبىر ىلىمنەن قاعابەرىس قالماعان شىعار.
قازىرگى قازاقستان اۋماعىندا دا بەرىسى جۇزدەگەن ءدىننىڭ ءومىر سۇرگەندىگىنە كۇمان جوق. ءار ءدىننىڭ رۋحانياتىمىزعا قونىستانۋى وزىنە دەيىنگى دىندەردى جويۋ ارقىلى جۇزەگە اسادى. باسى ۋاعىزدان باستالىپ، اياعى قانقۇيلى سوعىسقا ۇلاسادى. ءبىزدىڭ جىل ساناۋىمىزعا دەيىنگى ءداۋىرلەردە قانداي دىندەردىڭ ۇستەمدىك قۇرعاندىعىنان تولىق ماعلۇمات بەرەتىن دەرەكتەر دە جەتكىلىكسىز. حريستيان، بۋددا،تاڭىرشىلىك، زورواستريزم دىندەرىنىڭ ءبىزدىڭ جەرىمىزدەگى ازدى-كوپ ىقپالى ءار ءداۋىردەگى ساياسي جاعدايلارعا بايلانىستى. ال تاريحىمىزعا تەرەڭ تامىر جايىپ، تولىققاندى ەتنوسىمىزعا اينالعانى - شامان جانە يسلام دىندەرى. «شىڭعىس حان» ءفيلمىندەگى نايماندار مەن كەرەيلەر تابىنعان حريستيان ءدىنىنىڭ نەستوريان تارماعىن دا بيلىك توڭىرەگىندەگىلەر عانا قابىلداعان سياقتى. مۇنى 11-14 عاسىرلارداعى تاستاعى نەستوريان تاڭبالارى عانا انىقتايتىن كورىنەدى. قازاقستانعا ات ءىزىن سالعان دىندەردىڭ بارلىعى دا سول دىندەردى قابىلداۋعا دەيىنگى حالقىمىزدىڭ رۋحانياتىنا ءۇش قايناسا سورپاسى قوسىلمايتىن سىرت ەلدەردەن كەلگەن. ال ءار داۋىردە بۇل ولكەنىڭ ءوز توپىراعىندا تۇلەپ قالىپتاسقان بەلگىلى ءبىر ءداستۇرلى سەنىمدى قاناتتاندىرىپ، ءدىن دەڭگەيىنە دەيىن كوتەرۋگە جاۋگەرشىلىك كەزەڭدەر مۇمكىندىك بەرمەگەن. كەڭ ولكەدە شاشىراپ جاتقان از كوشپەلى حالىققا وزىنە ءتان ءدىن قالىپتاستىراتىنداي ۇزاق ۋاقىتتى قامتيتىن تۇراقتى دا قۋاتتى قوعامدىق جۇيە دە بولماعان. ءوز ساناسىندا ۇزاق جاساعان سەنىمى بار قاي حالىق بولسا دا شەتتەن كەلگەن دىنگە زورلىقسىز بوي-سۇنبايدى. از حالىق عاسىرلار بويى قاسىرەت كورىپ، قارسى تۇرۋعا دارمەنى بولماعاندىقتان عانا شەتەلدىك دىندەردىڭ قۇزىرىنا كىرۋگە ءماجبۇر بولادى. مۇندايدا جەرىمىزدە عاسىرلار بويى ۇرپاقتىڭ ساناسىن جاۋلاعان رۋحاني يمپەريا ۇستەمدىك ەتەدى.ۋاعىزعا سەنبەگەن دانا، دانىشپانداردىڭ كوزىن جويىپ، ءدىن توڭىرەگىنە اۋەلدە ازدى-كوپ جاعداي جاساۋ ارقىلى مۇقتاجداردى، مىسكىندەردى، سونداي اق، اقىلى ازداۋ قارا كۇشتىڭ يەلەرىن جيناپ، ەلدى بولشەكتەۋ ارقىلى دا ءدىن كەلگەن. بۇگىن دە بۇرىنعى ساحابالاردىڭ بۇل تاريحي تاجىريبەسىن تاعى ءبىر «ساحاباسىماقتار» جالعاستىرىپ، كريشنا، ليۋتەراندىق، يەگوۆا، ساەنتولوگيا، بلاگودات، ەدينستۆو، احماديا قوزعالىسى، اق جول، اتا جولى جانە باسقا دا ءداستۇرلى ەمەس اعىمدار جەرلەستەر ساناسىنداعى ءورىسىن كەڭەيتپەك.
شيرەك عاسىردا قىرىق پايىزعا دەيىن وسكەن قازاقستاندىق ءدىندارلار اۋقىمىنىڭ جەتپىس ءۇش پايىزى يسلامعا، جيىرما ەكى پايىزى پراۆوسلاۆيە دىنىنە سەنەدى. جەرگىلىكتى حالىقتىڭ بوگدە ءدىندى قابىلداعاندارعا قارسى نارازىلىعىن سول ءدىننىڭ يەلەرى قۇدايدىڭ اق جولىنداعىلارعا قىسىم كورسەتۋدە دەپ قابىلداپ، ءوز مەملەكەتى تاراپىنان سوعىس جاريالاپ وتىرعان. سونىڭ ءبىر دالەلى - ورتاعاسىرداعى اراب حاليفاتىنىڭ جورىقتارى.
سوتسياليستىك جۇيە ەكونوميكامىزدى تولىقتاي وتارلاپ، ءتىلىمىزدى تەجەۋ ارقىلى رۋحانياتىمىزدى قۇلدىراتتى. ال ءدىننىڭ رۋحانياتىمىزدى مۇلدە وزگەرىسكە ۇشىراتىپ قانا قويماي، مەملەكەتىمىزدى تالان-تاراجعا سالاتىن وتە قاۋىپتى قۇبىلىس ەكەنىن تۇسىنەتىن دە كەز جەتتى. ويتكەنى ءدىن اۋەلدە قانتوگىسپەن كەلىپ، بابالاردىڭ قاسىرەتىنە جولىقسا، كەيىن اتا ءدىنىن ۇمىتىپ، جاڭانى بويعا سىڭىرە تۇلەگەن ۇرپاقتىڭ وپتيميستىك قاناتىنا اينالدى. ال قازىرگى قازاقستان سول يسلامنىڭ ابدەن قۇلدىراپ، اعىمدارعا بولشەكتەنىپ، سەندىرۋدەن قالىپ بارا جاتقان كەزەڭىندە ءومىر ءسۇرىپ وتىر. بۇل بولشەكتەنۋ ەلدى قوسا بولشەكتەپ، تاۋەلسىزدىگىمىزدىڭ نىعايا تۇسۋىنە كەرى اسەرىن تيگىزەرى ءسوزسىز.
مەنىڭ پىكىرىمدى اتەيزممەن شاتاستىرۋعا بولمايدى. ويتكەنى ادام مەن تابيعات ءوزىن-ءوزى جاراتپاعاندىقتان، جاراتىلىستىڭ سىرتىندا نەمەسە جاراتىلىسپەن تۇتاسىپ جاتقان ءبىر قۇدىرەتتى كۇشتىڭ، ياكي جاراتۋشىنىڭ بارىن جوققا شىعارا المايمىز. سول سياقتى مەن جەلتوقسان شىرعالاڭىنان سوڭ، ۋنيۆەرسيتەتكە قايتا قابىلدانعان 1988-92 جىلداردىڭ ءولىارا كەزەڭى بىزگە عىلىمي اتەيزمدى دە، ءدىندى دە وقىتقان جوق.
جەرىمىزگە قىتاي ىقپالىن كۇشەيتە تۇسكەن ەكى مىڭجىلدىقتىڭ الدىنداعى حان پاتشالىعىن ەسەپكە الماعاندا ءتىلى، دىلىنەن، مەملەكەتتىگىنەن ايىرىلىپ، يمپەرياعا بىرىككەن تايپالاردىڭ «قازاق» دەگەن ورتاق اتاۋىن دا ساق، قايساق، ت.ب. تىركەستەرمەن دالەلدەپ كەلەمىز.
ال «قازاق» اتاۋى يسلام ءدىنى كەڭىرەك ەتەك جايعاندا قالىپتاستى. كەي ماماندار «عازى» دەگەن ءسوزدى يسلام ءدىنىن تاراتۋشى جاۋىنگەر دەگەن پىكىر ايتادى. «عازى اق»، «قازى اق» تىركەستەرى «قازاق» ءسوزىنىڭ پايدا بولۋىنا الدەقايدا جاقىنىراق كەلەدى. جەرىمىزدە ىقپالى ءالسىرەي باستاعان شىڭعىس ۇرپاقتارىنىڭ دا ەداۋىر بولىگى بارا-بارا يسلامعا بويسۇنعان سياقتى. كەزىندە كەرەي، جانىبەك حانداردىڭ قازاق مەملەكەتىن قۇرۋعا اتسالىسقاندىعى دا - وسىنىڭ ءبىر دالەلى.
اۋماعىمىزداعى يسلام ءدىنىن قابىلداعانداردىڭ بارلىعى «قازاق» اتاۋىنا يە بولسا، ءدىندى قابىلداماعان ۇلىستار مەن تايپالاردىڭ جالپى اتاۋى اۋەلدە «قالماق» دەپ اتالسا كەرەك. ارقيلى ساياسي جاعدايلارعا بايلانىستى تەكتىك سيپاتىمىزدا پارسىنىڭ دا، قىتايدىڭ دا موڭعولدىڭ دا، ارابتىڭ دا، ورىستىڭ دا قولتاڭباسى قالعاندىعىن تاريح جوققا شىعارمايدى.
بىراق كونە اڭىز-جىرلاردىڭ بارىندە دە قازاق-قالماق سوعىسى عانا باياندالادى. وسىدان-اق ەكەۋىنىڭ دە ءدىن ارقىلى بولىنگەن ەتنوسى ءبىر، جەرلەس-اعايىندى حالىقتار ەكەندىگىن دالەلدەۋگە بولادى. مۇنداي جاعدايدى ءدىنى بولەك بولعانمەن، ەتنوگرافيالىق بەلگىلەرى ۇقساس ەۆرەي مەن ارابتىڭ، قىتاي مەن دۇنگەننىڭ، ءتىپتى قىتايعا بارعان ءبىر ساپارىمدا مۇسىلمان قىرعىز، قالماق قىرعىز دەپ اتالعان ءبىر ۇلتتىڭ اراسىنان دا اڭعاردىق. مۇندايدا ەۆرەي مەن ارابتىڭ يبراھيم پايعامباردىڭ ەكى ايەلىنەن تۋعان اعايىندى ىسقاق پەن ىسمايىلدىڭ ۇرپاقتارى ەكەنىن ەسكەرتكەن ءجون.
اتالعان ەكى ۇلت تا بالاسىن سۇندەتكە وتىرعىزادى. ەكەۋى دە شوشقانىڭ ەتىن جەمەيدى. ءتىپتى كيىم كيىسى، باسقا دا سالت ءداستۇرلەرىندە ۇقساستىق جەتكىلىكتى.
ءدىن دىلدەن گورى،ءتىلدى ويسىراتادى
قازىرگى قۇراما تۇركى ءتىلى كەزىندە اراب تىلىمەن شۇبارلانسا دا ءدىلىمىز بەن ەتنوگرافيامىزدىڭ بەلگىلەرى ساقتالىپ قالا بەردى. ورىس ءتىلى مەن باتىستىق كىرمە سوزدەردەن اراجىگىمىزدى اجىراتىپ الا الماي جاتىپ، كەيبىر زيالىلارىمىز ءال-اناۋي، ءال-مىناۋي دەپ اتى-جوندەرىن دە وزگەرتە باستادى. مۇنىڭ ءوزى زاماننىڭ ىقپالى قاي كەزدە قالاي بولسا سوعان ىلەسە كەتەتىن دەڭگەيىمىزدىڭ شەگىن كورسەتەدى.
كەڭ تاراعان دىندەردىڭ ءوزى بەلگىلى ءبىر داۋىردە ءپىسىپ-جەتىلىپ، تامىرىنان ءشىري باستايدى دا ىدىراۋ ساتىسىنا جەتەدى. وي-ساناعا ىقپالى ازايىپ، ۇرپاقتى سەندىرە المايتىن كۇي كەشەدى. مۇنىڭ العاشقى بەلگىلەرىن ەرتەڭگىنى قالايدا وزىنە سەندىرۋ ءۇشىن پايدا بولعان جەكەلەگەن اعىمدار مەن سەكتالاردىڭ ساندىراعى دالەلدەيدى. ءبىرى لاتىن، ءبىرى گرەك تىلىندە «جالپىعا ورتاق» دەگەن ماعىنانى بىلدىرەتىن كاتوليك پەن پراۆوسلاۆيەنىڭ اراسىنداعى شيەلەنىس ءدال قازىرگى ءوز ىشىنەن بولىنە باستاعان يسلامدا ودان بەتەر كۇشەيە تۇسۋدە. پراۆوسلاۆيە باتىس، شىعىس ت.ب. دەپ بولىنسە، كاتوليككە قارسى پروتەستانتتاردىڭ شىعۋى، سوسىن ليۋتەران، كالۆينيزم، انگليكان، ودان ءارى «جەتىنشى كۇن ادۆەنتيستەرى»، «باپتيستەر»، «پياتيدەسياتنيكتەر»، «پرەسۆيتەرياندىقتار» دەپ، جالپى حريستياننىڭ تارماقتالۋى جالعاسا بەردى. يسلامنىڭ ايتۋلى جەتپىس ءۇش تارماعىنىڭ ءبارى دە قازاق جەرىنەن تابىلاتىن شىعار. ونىڭ ۇستىنە، اۋماقتىق ەرەكشەلىكتەرىمىزگە بايلانىستى يسلام شارتتارىمەن قويىرتپاقتالعان قۇراما اعىمدار دا بارشىلىق. ادام ساناسىندا بەينەلەنىپ، ۇنەمى وزگەرىستە، ۇنەمى قوزعالىستا بولاتىن زاتتار مەن قۇبىلىستاردىڭ ءبارى دە دامۋ مەن قۇلدىراۋلاردىڭ جيىنتىعىنان تۇراتىندىعى سياقتى، ءبىر جاراتۋشى ادامعا ارناپ جىبەرگەندىكتەن، ءدىني دوگما دا ماڭگىلىك ءومىر سۇرمەيدى. ءبىزدىڭ دالەلىمىزشە، ءار ءدىننىڭ پارمەندىلىگى ورتا ەسەپپەن ءۇش مىڭ جىلدى شامالايتىن شىعار. ال ىدىراۋدىڭ العىشارتى سەكتالار مەن وزگەرىسكە ۇشىراعان اعىمداردىڭ جاڭاشىل باعىتتارىنان بايقالادى.
ءدىننىڭ ۇلتتى بولشەكتەۋى جەكەلەگەن اۋلەتتەردى بولشەكتەۋدەن باستالادى. ونىڭ ءبىر كورىنىسى - مەنىڭ ءوز تانىس، تۋىسقاندارىمنىڭ اراسىندا ءتورت-بەس ءتۇرلى سەكتانىڭ پايدا بولۋى. نەمەرە، شوبەرە اعايىندارىمنىڭ ءبىر توبى مۇرتى جوق، ۇزىن ساقالدىلاردىڭ قاتارىنا تۇتاستاي ەنىپ كەتسە، ءبىر جيەندەرىم يسماتۋللا قاري باستاعان زىكىرشىلەر قاتارىندا ءجۇر.
ەندى ءبىر قۇداشامىز حيزبۋت تاھرير توبىن ماقتاپ، ولاردان ساباق الىپ جۇرگەندىگىن ايتسا، تاعى بىرەۋلەرى «اق جول»، «اتا جولى» سياقتى توپتارعا ىلەسىپ، «بەس اتا» نەمەسە «جەتى اتانىڭ» باسىنا بارىپ، «ارۋاقپەن تىلدەسۋدە». ولار زيراتتاردىڭ باسىندا باقسىلارشا سەكىرىپ ءجۇرىپ، ۇيقاسسىز ولەڭمەن سەنىڭ وتكەنىڭدى بايانداپ، بولاشاعىڭدى «بولجايدى».
قابىردە جاتقان ۇلى تۇلعالاردىڭ اتىنان سويلەگەسىن، سولاردىڭ دەڭگەيىن بايقاتسا جارار ەدى. كەرىسىنشە، اۋىزدارىنا نە كەلسە، سونى ايتىپ، شىن ارۋاقتىڭ ابىرويىن قورلايدى. وزدەرىن اق ۇل، اققۋلار، سۇڭقارلار، ت.ب. اتاۋلارمەن تانىستىرادى. ال حيزبۋت تاھريردى ماقتاعان بويجەتكەن وعان قوسا بۇل توپ مۇشەلەرىنىڭ جازالانىپ جاتقاندىعىن، جازالانعان سايىن ساۋاپ جيناپ، قۋانا تۇسەتىندىگىن ەسكەرتتى. يسماتۋللا قاريدىڭ مامىر ىقشاماۋدانىنا جاقىن ورداسىنا جولىم ءتۇسىپ، قاريدىڭ ءوزىن دە كوردىم. نارىنباي تاقسىردىڭ قولىنان شاي ءىشىپ، جيەندەرىمنىڭ ارقاسىندا جىلى ىقىلاسقا بولەندىم.
جەكە باستارى جىلى ءجۇزدى، قوناقجاي بولعانىمەن، ولاردىڭ ۇستانعان باعىتتارىنىڭ قانشالىقتى دۇرىستىعىن قۇداي عانا بىلەدى.قوجا احمەت ياسساۋي ولەڭدەرىن انگە سالىپ، زىكىر ءداستۇرىن اسپانداتىپ جۇرگەندەردىڭ ىشىنەن ءوزىم جەتى جىلداي ەڭبەك ەتكەن «قازاقستان» ارناسىنىڭ ءبىر توپ جۋرناليستەرىن دە كەزدەستىردىم. جۇمىستا جۇرگەندە ولاردىڭ ىشىندەگى ءبىر جىگىتتەردىڭ مەنىمەن ءدىن تۋرالى پىكىرلەسۋى جيىلەپ كەتىپ ەدى، پىكىرىم جاراسپاعاندىقتان، مەنىڭ جۇمىستان سەبەپسىز شىعىپ كەتۋىمە دە وسى جاعداي سەبەپكەر بولعان شىعار. بۇرىن دا قولدى بولعان اۆتورلىق باعدارلامالارىم سياقتى، بۇل جولى دا قازاقستاننىڭ بارلىق جەر-سۋ اتتارىنا ارنالعان اۆتورلىق باعدارلامامنىڭ اتى وزگەرسە دە، فورماسى مەن زاتى وزگەرمەي، كوك اتتىنىڭ قانجىعاسىندا كەتە باردى.
ءبارىن ايت تا، ءبىرىن ايت، ونەردەگى ءبىر ارىپتەسىم يسلامدى اشكەرەلەي كەلە، يسا پايعامبارعا سيىناتىندىعىن ايتسا، ساياساتتاعى ءبىر ارىپتەسىم دە يسلامنىڭ ۇلكەن قاۋىپ-قاتەر اكەلە جاتقاندىعىن ايتا كەلە، ءوزىنىڭ تاڭىرشىلىك دىنىنە تابىناتىندىعىن ەسكەرتتى. تاڭىرشىلىك كونە قىتايشا ۇلىلىق، بيىكتىكتى مەگزەسە، سول «بيىكتەي» بولماعانىمەن، ۇقساپ باعۋشىلار كۇن ساناپ كوبەيىپ كەلەدى.
مەنىڭ ويىمشا، پىكىرى جاراسپاعان ادامنىڭ، ءبىر انادان تۋسا دا، شىن تۋىستاي بولۋى نەعايبىل. بۇلاردىڭ كوپشىلىگى بۇرىنعى سۋداي تۇنىق مىنەزى مەن جىلى قارىم-قاتىناسىنان جۇرداي بولعان. كەزدەسە قالىپ، اڭگىمەمىز جاراسپاي بارا جاتسا، ارامىزدا جانجالدىڭ دا ۇشقىنى شاشىراي باستايدى.
ناۋبەت كەزىندە ەشبىر اعىمعا بولىنبەي، اۋەلدە تاتۋ ءومىر ءسۇرىپ جاتقان اعايىندىلار ءبىرىن-ءبىرى ۇستاپ بەرگەندە، سونداي زوبالاڭ تاعى تۋا قالسا، اعىمداعىلاردىڭ ءبىر-بىرىنە نە ىستەپ، نە قوياتىندىعىن ەلەستەتۋ دە قورقىنىشتى.
قازىردىڭ وزىندە-اق كەيبىر سەكتاداعىلاردىڭ ىستەگەن ءىسى مەن قىلىعىنان اتىشۋلى ەكسترەميزمنىڭ، ءتىپتى تەرروريزمنىڭ دە سالقىنى ەسەدى.
ءدىني ىرىتكىنىڭ باسى اعايىندىلاردى بولشەكتەۋدەن باستالسا، اياعى ۇلتتى بولشەكتەپ، جاڭا ۇلتتار قالىپتاستىرۋمەن اياقتالادى. قازىرگى جاستار اراسىندا ەتەك العان پانيسلاميزم احمەت بايتۇرسىنۇلىنىڭ تاعدىرىن شەشكەن پانيسلاميزمنەن الدەقايدا قاۋىپتى.
(جالعاسى بار)
امانعازى
كارىپجانۇلى،
اقىن
«وبششەستۆەننايا پوزيتسيا»
(پروەكت «DAT» № 05 (88) 09 اقپان 2011جىل .
