دىنگە دە، ىلىمگە دە ۇقسايتىن اعىمداردىڭ كوشباسشىلارى كونفۋتسي، لاو تسزىلارمەن باعىتتاس بولماسا دا، دەڭگەيلەس بولعان تۇران جەرىنىڭ تاريحي تۇلعالارىن دا كەيىنگى دىندەردىڭ ىقپالى جويعانعا ۇقسايدى. ەۋروپا ءپالساپانىڭ ءتۇپ-تامىرىن ۇندىقىتايدان الدى دەسەك تە، جۇيەلى كوزقاراس بولماعاندىقتان، ءىلىمنىڭ باسىن گرەكيالىق پيفاگوردان باستايدى. ۇلى جىبەك جولىنىڭ بويىندا جاتقان تۇران جەرى دە ءار داۋىردەگى وركەنيەتتى پاتشالىقتاردىڭ وتانى بولعاندىقتان، نەبىر ىلىمنەن قاعابەرىس قالماعان شىعار.

دىنگە دە، ىلىمگە دە ۇقسايتىن اعىمداردىڭ كوشباسشىلارى كونفۋتسي، لاو تسزىلارمەن باعىتتاس بولماسا دا، دەڭگەيلەس بولعان تۇران جەرىنىڭ تاريحي تۇلعالارىن دا كەيىنگى دىندەردىڭ ىقپالى جويعانعا ۇقسايدى. ەۋروپا ءپالساپانىڭ ءتۇپ-تامىرىن ۇندىقىتايدان الدى دەسەك تە، جۇيەلى كوزقاراس بولماعاندىقتان، ءىلىمنىڭ باسىن گرەكيالىق پيفاگوردان باستايدى. ۇلى جىبەك جولىنىڭ بويىندا جاتقان تۇران جەرى دە ءار داۋىردەگى وركەنيەتتى پاتشالىقتاردىڭ وتانى بولعاندىقتان، نەبىر ىلىمنەن قاعابەرىس قالماعان شىعار.

قازىرگى قازاقستان اۋماعىن­دا دا بەرىسى جۇزدەگەن ءدىننىڭ ءومىر سۇرگەندىگىنە كۇمان جوق. ءار ءدىننىڭ رۋحانياتىمىزعا قونىس­تانۋى وزىنە دەيىنگى دىندەردى جويۋ ارقىلى جۇزەگە اسادى. باسى ۋاعىزدان باستالىپ، اياعى قانقۇيلى سوعىسقا ۇلاسادى. ءبىزدىڭ جىل ساناۋىمىزعا دەيىنگى ءداۋىر­لەردە قانداي دىندەردىڭ ۇستەمدىك قۇرعاندىعىنان تولىق ماعلۇمات بەرەتىن دەرەكتەر دە جەتكىلىكسىز. حريستيان، بۋد­دا،تاڭىرشىلىك، زورواستريزم دىندە­رىنىڭ ءبىزدىڭ جەرىمىز­دەگى ازدى-كوپ ىقپالى ءار ءداۋىر­دەگى ساياسي جاعدايلارعا بايلانىس­تى. ال تاريحىمىزعا تەرەڭ تامىر جايىپ، تولىققاندى ەتنو­سىمىزعا اينالعانى - شامان جانە يسلام دىندەرى. «شىڭ­عىس ­حان» ءفيلمىن­دەگى نايماندار مەن كەرەيلەر تابىنعان حريستيان ءدىنىنىڭ نەستوريان تارماعىن دا بيلىك توڭىرەگىندەگىلەر عانا قابىل­داعان سياقتى. مۇنى 11-14 عاسىرلارداعى تاستاعى نەستوريان تاڭبالارى عانا انىق­تايتىن كورىنەدى. قازاق­ستانعا ات ءىزىن سالعان دىندەردىڭ بارلىعى دا سول دىندەردى قابىل­داۋعا دەيىنگى حالقىمىزدىڭ رۋحانياتىنا ءۇش قايناسا سورپاسى قوسىلمايتىن سىرت ەلدەردەن كەلگەن. ال ءار داۋىردە بۇل ولكەنىڭ ءوز توپىراعىندا تۇلەپ قالىپتاسقان بەلگىلى ءبىر ءداستۇرلى سەنىمدى قاناتتاندى­رىپ، ءدىن دەڭگەيىنە دەيىن كو­تەرۋگە جاۋگەرشىلىك كەزەڭدەر مۇمكىندىك بەرمەگەن. كەڭ ولكەدە شاشىراپ جاتقان از كوشپەلى حالىققا وزىنە ءتان ءدىن قالىپ­تاستىراتىنداي ۇزاق ۋاقىتتى قامتيتىن تۇراقتى دا قۋاتتى قوعامدىق جۇيە دە بولماعان. ءوز ساناسىندا ۇزاق جاساعان سەنىمى بار قاي حالىق بولسا دا شەتتەن كەلگەن دىنگە زورلىقسىز بوي-سۇنبايدى. از حالىق عاسىرلار بويى قاسىرەت كورىپ، قارسى تۇرۋعا دارمەنى بولماعاندىقتان عانا شەتەلدىك دىندەردىڭ قۇ­زىرىنا كىرۋگە ءماجبۇر بولادى. مۇندايدا جەرىمىزدە عاسىرلار بويى ۇرپاقتىڭ ساناسىن جاۋ­لاعان رۋحاني يمپەريا ۇستەمدىك ەتەدى.ۋاعىزعا سەنبەگەن دانا، دانىش­پانداردىڭ كوزىن جويىپ، ءدىن توڭىرەگىنە اۋەلدە ازدى-كوپ جاعداي جاساۋ ارقىلى مۇقتاج­داردى، مىسكىندەردى، سونداي اق، اقىلى ازداۋ قارا كۇشتىڭ يەلەرىن جيناپ، ەلدى بولشەكتەۋ ارقىلى دا ءدىن كەلگەن. بۇگىن دە بۇرىنعى ساحابالاردىڭ بۇل تاريحي تاجىريبەسىن تاعى ءبىر «ساحا­باسى­ماقتار» جالعاس­تىرىپ، كريشنا، ليۋتەراندىق، يەگوۆا، ساەنتولوگيا، بلاگودات، ەدينستۆو، احماديا قوزعالىسى، اق جول، اتا جولى جانە باسقا دا ءداستۇرلى ەمەس اعىم­دار جەرلەستەر سانا­سىن­داعى ءورىسىن كەڭەيتپەك.

شيرەك عاسىردا قىرىق پايىزعا دەيىن وسكەن قازاق­ستاندىق ءدىندارلار اۋقى­مىنىڭ جەتپىس ءۇش پايىزى يسلام­عا، جيىرما ەكى پايىزى پراۆوسلاۆيە دىنىنە سەنەدى. جەرگىلىكتى حالىق­تىڭ بوگدە ءدىندى قابىلدا­عاندارعا قارسى نارا­زى­لىعىن سول ءدىننىڭ يەلەرى قۇدايدىڭ اق جولىنداعىلارعا قىسىم كورسە­تۋدە دەپ قابىل­داپ، ءوز مەم­لە­كەتى تاراپىنان سوعىس جاريالاپ وتىرعان. سو­نىڭ ءبىر دالەلى - ورتاعاسىرداعى اراب حاليفا­تىنىڭ جورىقتارى.

سوتسياليستىك جۇيە ەكونوميكامىزدى تولىقتاي وتارلاپ، ءتىلىمىزدى تەجەۋ ارقىلى رۋحانيا­تىمىزدى قۇلدىراتتى. ال ءدىننىڭ رۋحانياتىمىزدى مۇلدە وزگە­رىسكە ۇشىراتىپ قانا قويماي، مەملەكەتىمىزدى تالان-تاراجعا سالاتىن وتە قاۋىپتى قۇبىلىس ەكەنىن تۇسىنەتىن دە كەز جەتتى. ويتكەنى ءدىن اۋەلدە قانتوگىسپەن كەلىپ، بابالاردىڭ قاسىرەتىنە جولىقسا، كەيىن اتا ءدىنىن ۇمىتىپ، جاڭانى بويعا سىڭىرە تۇلەگەن ۇرپاقتىڭ وپتيميستىك قاناتىنا اينالدى. ال قازىرگى قازاقستان سول يسلامنىڭ ابدەن قۇلدىراپ، اعىمدارعا بولشەك­تەنىپ، سەندىرۋدەن قالىپ بارا جاتقان كەزەڭىندە ءومىر ءسۇرىپ وتىر. بۇل بولشەكتەنۋ ەلدى قوسا بولشەكتەپ، تاۋەلسىزدىگىمىزدىڭ نىعايا تۇسۋىنە كەرى اسەرىن تيگىزەرى ءسوزسىز.

مەنىڭ پىكىرىمدى اتەيزممەن شاتاستىرۋعا بولمايدى. ويتكەنى ادام مەن تابيعات ءوزىن-ءوزى جاراتپا­عان­دىقتان، جارا­تىلىستىڭ سىرتىندا نەمەسە جاراتىلىسپەن تۇتاسىپ جاتقان ءبىر قۇدىرەتتى كۇشتىڭ، ياكي جارا­تۋشىنىڭ بارىن جوققا شىعارا المايمىز. سول سياقتى مەن جەلتوقسان شىرعالاڭىنان سوڭ، ۋنيۆەرسيتەتكە قايتا قابىل­دانعان 1988-92 جىلداردىڭ ءولىارا كەزەڭى بىزگە عىلىمي اتەيزمدى دە، ءدىندى دە وقىتقان جوق.

جەرىمىزگە قىتاي ىقپالىن كۇشەيتە تۇسكەن ەكى مىڭجىلدىقتىڭ الدىنداعى حان پاتشالىعىن ەسەپكە الماعاندا ءتىلى، دىلىنەن، مەملەكەتتىگىنەن ايىرىلىپ، يمپەرياعا بىرىككەن تايپالاردىڭ «قازاق» دەگەن ورتاق اتاۋىن دا ساق، قايساق، ت.ب. تىركەستەرمەن دالەلدەپ كەلەمىز.

ال «قازاق» اتاۋى يسلام ءدىنى كەڭىرەك ەتەك جايعاندا قالىپتاستى. كەي ماماندار «عازى» دەگەن ءسوزدى يسلام ءدىنىن تاراتۋشى جاۋىنگەر دەگەن پىكىر ايتادى. «عازى اق»، «قازى اق» تىركەستەرى «قازاق» ءسوزىنىڭ پايدا بولۋىنا الدەقايدا جاقىنىراق كەلەدى. جەرىمىزدە ىقپالى ءالسى­رەي باستاعان شىڭعىس ۇرپاق­تارىنىڭ دا ەداۋىر بولىگى بارا-بارا يسلامعا بويسۇنعان سياقتى. كەزىندە كەرەي، جانىبەك حانداردىڭ قازاق مەملەكەتىن قۇرۋعا اتسالىسقاندىعى دا - وسىنىڭ ءبىر دالەلى.

اۋماعىمىزداعى يسلام ءدىنىن قابىلداعانداردىڭ بار­لىعى «قازاق» اتاۋىنا يە بولسا، ءدىندى قابىلداماعان ۇلىستار مەن تايپالاردىڭ جالپى اتاۋى اۋەلدە «قالماق» دەپ اتالسا كەرەك. ارقيلى ساياسي جاعدايلارعا بايلانىستى تەكتىك سيپاتىمىزدا پارسىنىڭ دا، قىتايدىڭ دا موڭعولدىڭ دا، ارابتىڭ دا، ورىستىڭ دا قولتاڭباسى قال­عاندىعىن تاريح جوققا شىعار­مايدى.

بىراق كونە اڭىز-جىرلاردىڭ بارىندە دە قازاق-قالماق سوعىسى عانا باياندالادى. وسىدان-اق ەكەۋىنىڭ دە ءدىن ارقىلى بولىنگەن ەتنوسى ءبىر، جەرلەس-اعايىندى حالىقتار ەكەندىگىن دالەلدەۋگە بولادى. مۇنداي جاعدايدى ءدىنى بولەك بولعانمەن، ەتنوگرافيالىق بەلگىلەرى ۇقساس ەۆرەي مەن ارابتىڭ، قىتاي مەن دۇنگەننىڭ، ءتىپتى قىتايعا بارعان ءبىر ساپارىمدا مۇسىلمان قىرعىز، قالماق قىرعىز دەپ اتالعان ءبىر ۇلتتىڭ اراسىنان دا اڭعاردىق. مۇندايدا ەۆرەي مەن ارابتىڭ يبراھيم پايعامباردىڭ ەكى ايەلىنەن تۋعان اعايىندى ىسقاق پەن ىسمايىلدىڭ ۇرپاقتارى ەكەنىن ەسكەرتكەن ءجون.

اتالعان ەكى ۇلت تا بالاسىن سۇندەتكە وتىرعىزادى. ەكەۋى دە شوشقا­نىڭ ەتىن جەمەيدى. ءتىپتى كيىم كيىسى، باسقا دا سالت ءداستۇر­لەرىندە ۇقساستىق جەتكىلىكتى.

ءدىن دىلدەن گورى،ءتىلدى ويسىراتادى

قازىرگى قۇراما تۇركى ءتىلى كەزىندە اراب تىلىمەن شۇبارلانسا دا ءدىلىمىز بەن ەتنوگرافيامىزدىڭ بەلگىلەرى ساقتالىپ قالا بەردى. ورىس ءتىلى مەن باتىستىق كىرمە سوزدەردەن اراجىگىمىزدى اجىراتىپ الا الماي جاتىپ، كەيبىر زيالىلارىمىز ءال-اناۋي، ءال-مىناۋي دەپ اتى-جوندەرىن دە وزگەرتە باستادى. مۇنىڭ ءوزى زاماننىڭ ىقپا­لى قاي كەزدە قالاي بولسا سوعان ىلەسە كەتەتىن دەڭگەيىمىزدىڭ شەگىن كورسەتەدى.

كەڭ تاراعان دىندەردىڭ ءوزى بەلگىلى ءبىر داۋىردە ءپىسىپ-جەتىلىپ، تامىرىنان ءشىري باستايدى دا ىدىراۋ ساتىسىنا جەتەدى. وي-ساناعا ىقپالى ازايىپ، ۇرپاقتى سەندىرە المايتىن كۇي كەشەدى. مۇنىڭ العاشقى بەلگىلەرىن ەرتەڭگىنى قالايدا وزىنە سەندىرۋ ءۇشىن پايدا بولعان جەكەلەگەن اعىمدار مەن سەكتالاردىڭ ساندىراعى دالەلدەيدى. ءبىرى لاتىن، ءبىرى گرەك تىلىندە «جالپىعا ورتاق» دەگەن ماعىنانى بىلدىرەتىن كاتوليك پەن پراۆو­سلاۆيەنىڭ اراسىنداعى شيە­لەنىس ءدال قازىرگى ءوز ىشىنەن بولىنە باستاعان يسلامدا ودان بەتەر كۇشەيە تۇسۋدە. پراۆوسلاۆيە باتىس، شىعىس ت.ب. دەپ بولىنسە، كاتوليككە قارسى پرو­تەستانتتاردىڭ شىعۋى، سوسىن ليۋتەران، كالۆينيزم، انگليكان، ودان ءارى «جەتىنشى كۇن ادۆەنتيستەرى»، «باپتيستەر»، «پياتيدەسياتنيكتەر»، «پرەسۆيتە­ريان­دىقتار» دەپ، جالپى حريس­تياننىڭ تار­ماقتالۋى جالعاسا بەردى. يسلامنىڭ ايتۋلى جەتپىس ءۇش تارماعىنىڭ ءبارى دە قازاق جەرىنەن تابىلاتىن شىعار. ونىڭ ۇستىنە، اۋماقتىق ەرەك­شەلىكتەرىمىزگە بايلانىس­تى يسلام شارتتارىمەن قويىرت­پاقتالعان قۇراما اعىمدار دا بارشىلىق. ادام ساناسىندا بەينەلەنىپ، ۇنەمى وزگەرىستە، ۇنەمى قوزعالىستا بولاتىن زاتتار مەن قۇبىلىس­تاردىڭ ءبارى دە دامۋ مەن قۇلدىراۋلاردىڭ جيىن­تىعىنان تۇراتىندىعى سياقتى، ءبىر جاراتۋشى ادامعا ارناپ جىبەر­گەندىكتەن، ءدىني دوگما دا ماڭگىلىك ءومىر سۇرمەيدى. ءبىزدىڭ دالە­لىمىزشە، ءار ءدىننىڭ پارمەندىلىگى ورتا ەسەپپەن ءۇش مىڭ جىلدى شامالايتىن شى­عار. ال ىدىراۋدىڭ العىشارتى سەكتالار مەن وزگەرىسكە ۇشىرا­عان اعىمداردىڭ جاڭا­شىل باعىت­­تارىنان بايقالادى.

ءدىننىڭ ۇلتتى بولشەكتەۋى جەكەلەگەن اۋلەتتەردى بولشەك­تەۋ­دەن باستالادى. ونىڭ ءبىر كورى­نىسى - مەنىڭ ءوز تانىس، تۋىسقاندا­رىمنىڭ اراسىندا ءتورت-بەس ءتۇرلى سەكتانىڭ پايدا بولۋى. نەمەرە، شوبەرە اعاي­ىندا­رىمنىڭ ءبىر توبى مۇرتى جوق، ۇزىن ساقال­دى­لار­دىڭ قاتارىنا تۇتاستاي ەنىپ كەتسە، ءبىر جيەن­دەرىم يسماتۋللا قاري باستاعان زىكىرشىلەر قاتارىندا ءجۇر.

ەندى ءبىر قۇداشامىز حيزبۋت تاھرير توبىن ماقتاپ، ولاردان ساباق الىپ جۇرگەندىگىن ايتسا، تاعى بىرەۋلەرى «اق جول»، «اتا جولى» سياقتى توپتارعا ىلەسىپ، «بەس اتا» نەمەسە «جەتى اتانىڭ» باسىنا بارىپ، «ارۋاقپەن تىلدەسۋ­دە». ولار زيراتتاردىڭ باسىندا باقسىلارشا سەكىرىپ ءجۇرىپ، ۇيقاسسىز ولەڭمەن سەنىڭ وتكەنىڭدى بايانداپ، بولاشاعىڭ­دى «بولجايدى».

قابىردە جاتقان ۇلى تۇلعا­لاردىڭ اتىنان سويلەگەسىن، سولاردىڭ دەڭگەيىن بايقاتسا جارار ەدى. كەرىسىنشە، اۋىزدارىنا نە كەلسە، سونى ايتىپ، شىن ارۋاقتىڭ ابىرويىن قورلايدى. وزدەرىن اق ۇل، اققۋلار، سۇڭقارلار، ت.ب. اتاۋلارمەن تانىستىرادى. ال حيزبۋت تاھريردى ماقتاعان بويجەتكەن وعان قوسا بۇل توپ مۇشەلەرىنىڭ جازالانىپ جاتقاندىعىن، جازالانعان سايىن ساۋاپ جيناپ، قۋانا تۇسەتىن­دىگىن ەسكەرتتى. يسماتۋللا قاريدىڭ مامىر ىقشاماۋدا­نىنا جاقىن ورداسىنا جولىم ءتۇسىپ، قاريدىڭ ءوزىن دە كوردىم. نارىنباي تاقسىردىڭ قولىنان شاي ءىشىپ، جيەندەرىمنىڭ ارقا­سىندا جىلى ىقىلاسقا بولەندىم.

جەكە باستارى جىلى ءجۇزدى، قوناقجاي بولعانىمەن، ولاردىڭ ۇستانعان باعىتتا­رىنىڭ قانشا­لىقتى دۇرىستى­عىن قۇداي عانا بىلەدى.قوجا احمەت ياسساۋي ولەڭدەرىن انگە سالىپ، زىكىر ءداستۇرىن اسپانداتىپ جۇرگەندەردىڭ ىشىنەن ءوزىم جەتى جىلداي ەڭبەك ەتكەن «قازاق­ستان» ارناسىنىڭ ءبىر توپ جۋرنا­ليستەرىن دە كەزدەستىردىم. جۇمىستا جۇرگەندە ولاردىڭ ىشىندەگى ءبىر جىگىتتەردىڭ مەنىمەن ءدىن تۋرالى پىكىرلەسۋى جيىلەپ كەتىپ ەدى، پىكىرىم جاراسپاعان­دىقتان، مەنىڭ جۇمىستان سەبەپسىز شىعىپ كەتۋىمە دە وسى جاعداي سەبەپكەر بولعان شىعار. بۇرىن دا قولدى بولعان اۆتور­لىق باعدارلامالارىم سياقتى، بۇل جولى دا قازاقستاننىڭ بارلىق جەر-سۋ اتتارىنا ارنالعان اۆتورلىق باعدارلا­مامنىڭ اتى وزگەرسە دە، فورماسى مەن زاتى وزگەرمەي، كوك اتتىنىڭ قانجىعاسىندا كەتە باردى.

ءبارىن ايت تا، ءبىرىن ايت، ونەردەگى ءبىر ارىپتەسىم يسلامدى اشكەرەلەي كەلە، يسا پايعام­بارعا سيىناتىندىعىن ايتسا، ساياساتتاعى ءبىر ارىپتەسىم دە يسلامنىڭ ۇلكەن قاۋىپ-قاتەر اكەلە جاتقاندىعىن ايتا كەلە، ءوزىنىڭ تاڭىرشىلىك دىنىنە تابىنا­تىندىعىن ەسكەرتتى. تاڭىرشىلىك كونە قىتايشا ۇلىلىق، بيىكتىكتى مەگزەسە، سول «بيىكتەي» بول­ماعانىمەن، ۇقساپ باعۋشىلار كۇن ساناپ كوبەيىپ كەلەدى.

مەنىڭ ويىمشا، پىكىرى جاراس­پاعان ادامنىڭ، ءبىر انادان تۋسا دا، شىن تۋىستاي بولۋى نەعايبىل. بۇلاردىڭ كوپشىلىگى بۇرىنعى سۋداي تۇنىق مىنەزى مەن جىلى قارىم-قاتىناسىنان جۇرداي بولعان. كەزدەسە قالىپ، اڭگىمەمىز جاراسپاي بارا جاتسا، ارامىزدا جانجالدىڭ دا ۇشقىنى شاشىراي باستايدى.

ناۋبەت كەزىندە ەشبىر اعىمعا بولىنبەي، اۋەلدە تاتۋ ءومىر ءسۇرىپ جاتقان اعايىندىلار ءبىرىن-ءبىرى ۇستاپ بەرگەندە، سونداي زوبالاڭ تاعى تۋا قالسا، اعىم­داعىلاردىڭ ءبىر-بىرىنە نە ىستەپ، نە قوياتىندىعىن ەلەستەتۋ دە قورقىنىشتى.

قازىردىڭ وزىندە-اق كەيبىر سەكتاداعىلاردىڭ ىستەگەن ءىسى مەن قىلىعىنان اتىشۋلى ەكس­ترە­ميزمنىڭ، ءتىپتى تەرروريزمنىڭ دە سالقىنى ەسەدى.

ءدىني ىرىتكىنىڭ باسى اعاي­ىن­دىلاردى بولشەكتەۋدەن باس­تالسا، اياعى ۇلتتى بولشەك­تەپ، جاڭا ۇلتتار قالىپتاس­تىرۋمەن اياقتا­لادى. قازىرگى جاستار اراسىندا ەتەك العان پانيسلاميزم احمەت بايتۇرسىن­ۇلىنىڭ تاع­دى­رىن شەشكەن پانيسلاميزمنەن الدە­قايدا قاۋىپتى.

(جالعاسى بار)

امانعازى

كارىپجانۇلى،

اقىن

«وبششەستۆەننايا پوزيتسيا»

(پروەكت «DAT» № 05 (88) 09 اقپان 2011جىل .