التىنبەك سارسەنبايۇلى. بۇقپانتايدىڭ بۇلعاعى نەمەسە بيلىك اقىرىندا جونىنە كەلدى...
11 اقپان - ۇلتتىق قاسiرەت كۇنi
بۇدان بەس جىل بۇرىن ەلiنiڭ بۇگiنi مەن بولاشاعى ءۇشiن قىرىق ءتورت جىلدىق عۇمىرىندا قىرۋار iس تىندىرعان التىنبەك سارسەنبايۇلىنا جانە ونىڭ سەرiكتەرi باۋىرجان بايبوسىنعا، ۆاسيلي جۋراۆلەۆكە اسقان جاۋىزدىقپەن قاستاندىق جاسالدى.
قازاق قوعامىنىڭ دەموكراتيالىق قۇندىلىقتاردان، وركەنيەتتiلiك iزگiلiكتەن اۋىتقىعان باعىتىن قاتاڭ سىنعا العان، ساياسي رەفورمالاردان كەرi شەگiنگەن بيلiكتiڭ جونسiزدiگiن اشكەرەلەگەن مەملەكەتشiل، حالىقشىل كۇرەسكەر، قايراتكەر التىنبەكتi سەرiكتەرiمەن قوسا وققا بايلادى. بۇل ساياسي تاپسىرىسپەن جاسالعان قاندى وقيعا حالىقتىڭ ىزا-كەگiن تۋعىزدى. قولدان كەلەر دارمەنi جوق قالىڭ قاۋىمنىڭ «باستى سۇراققا - تاپسىرىس بەرۋشi كiم، تاپانشا شۇرiپپەسiن باسقان كiم؟» دەگەن ساۋالدارىنا ءالi كۇنگە دەيiن ناقتىلى جاۋاپ ايتىلمادى. تەرگەۋشiلەر دە، پروكۋرورلار مەن سوتتار دا قىلمىسقا اينالعان بيلiكتiڭ جەتەگiندە كەتتi.
11 اقپان - ۇلتتىق قاسiرەت كۇنi
بۇدان بەس جىل بۇرىن ەلiنiڭ بۇگiنi مەن بولاشاعى ءۇشiن قىرىق ءتورت جىلدىق عۇمىرىندا قىرۋار iس تىندىرعان التىنبەك سارسەنبايۇلىنا جانە ونىڭ سەرiكتەرi باۋىرجان بايبوسىنعا، ۆاسيلي جۋراۆلەۆكە اسقان جاۋىزدىقپەن قاستاندىق جاسالدى.
قازاق قوعامىنىڭ دەموكراتيالىق قۇندىلىقتاردان، وركەنيەتتiلiك iزگiلiكتەن اۋىتقىعان باعىتىن قاتاڭ سىنعا العان، ساياسي رەفورمالاردان كەرi شەگiنگەن بيلiكتiڭ جونسiزدiگiن اشكەرەلەگەن مەملەكەتشiل، حالىقشىل كۇرەسكەر، قايراتكەر التىنبەكتi سەرiكتەرiمەن قوسا وققا بايلادى. بۇل ساياسي تاپسىرىسپەن جاسالعان قاندى وقيعا حالىقتىڭ ىزا-كەگiن تۋعىزدى. قولدان كەلەر دارمەنi جوق قالىڭ قاۋىمنىڭ «باستى سۇراققا - تاپسىرىس بەرۋشi كiم، تاپانشا شۇرiپپەسiن باسقان كiم؟» دەگەن ساۋالدارىنا ءالi كۇنگە دەيiن ناقتىلى جاۋاپ ايتىلمادى. تەرگەۋشiلەر دە، پروكۋرورلار مەن سوتتار دا قىلمىسقا اينالعان بيلiكتiڭ جەتەگiندە كەتتi.
حالىققا كەڭiنەن تانىمال، ۇزاق جىلدار مينيستر بولعان، قاۋiپسiزدiك كەڭەسiن باسقارعان، رەسەيدە قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ ەلشiسi بولعان، قايتادان مينيستر قىزمەتiنە شاقىرتىلىپ، ونى ەلدە ءادiل سايلاۋ وتپەگەن سوڭ ءوز ەركiمەن تاستاعان، دەموكراتيالىق كۇشتەردiڭ، شىنايى وپپوزيتسيانىڭ باسىن بiرiكتiرگەن iرi ساياساتكەر التىنبەك سارسەنبايۇلىنا قارسى جاسالعان زۇلىمدىق ارەكەتتەر ەلدi شوشىتتى، سەسكەندiردi. الدىن الا ويلاستىرىلعان، ۇلتتىق قاۋiپسiزدiك كوميتەتiنiڭ قاتىسۋىمەن iسكە اسىرىلعان بۇل جاۋىزدىقتى ۇيىمداستىرۋشىلار مەن ونى iسكە اسىرۋشىلاردىڭ ءبارi بiردەي جازالانبادى. ولاردىڭ كەيبiرiنiڭ قىزمەتi, شەنi ءوستi. "قىزىل تەررورشىلاردىڭ" اشكەرەلەنەتiن، سازايىن تارتاتىن كۇن دە تۋار.
التىنبەك سارسەنبايۇلىنىڭ قۇقىقتىق، دەموكراتيالىق قوعام قۇرۋ جولىنداعى ەرەن ەڭبەگiنە، تاباندى كۇرەسiنە حالقى كۋا. بۇگiنگi جاريالانىپ وتىرعان ونىڭ بۇدان بەس جىل بۇرىنعى ماقالاسىنا زەر سالىپ قاراڭىز، قادiرلi قاۋىم. سايلاۋدىڭ بۇرىن قالاي وتكەنiنە، ەرتەڭ قالاي وتەرiنە وي جۇگiرتiڭiز. "نەلiكتەن بۇلاي؟" دەگەن سۇراقتى وزiڭiزگە قويىڭىز. قوعامدا وڭدى وزگەرiستiڭ بولۋى وزiمiزگە بايلانىستى ەكەنiن، قولدان كەلەر قارەكەتتi جاساۋ قاجەتتiگiن ەسكە الىڭىز.
بۇقپانتايدىڭ بۇلعاعى نەمەسە بيلIك اقىرىندا جونIنە كەلدI...
تۇيە تولعاقتارى بiتتi. بيلiك اقىرىندا ازاپتان قۇتىلدى. بiر جاعىنا شىقتى. قازiرشە تەك سايلاۋ كۇنiن عانا ايقىندادى. نازارباەۆ ءوز جولداۋىن داۋىستاپ وقىعان كۇننەن-اق بەلگiلi بولعان ەدi: سايلاۋدى اتتاپ كەتپەسi. سايلاۋ بولادى. اۋا رايى قولايسىز بولسا دا. قار مەن جاۋىنعا قاراماستان. 2007-شi جىلى ەمەس. 2006-شى جىلى ەمەس. ال ءدال 2005-شi جىلى! ويتپەسە سۇلۋ بيكەشتەي سىلاڭداپ قاجەتi نە ەدi?
بۇعان كۇمان تۋعىزعاندار كiم؟ وپپوزيتسيا ما؟ جوق! ءباسپاسوز بە؟ جوق! بالكiم، قوعام بولار؟ جوق. وندا كiم؟ بيلiك پە؟ ءدال ءوزi!
بيىلعى جىلى سايلاۋ وتەرiن ءبارi دە بiلەدi. اسiرەسە، بيلiك. بiراق ول ونى مويىنداي قويعىسى كەلمەدi. بالكiم، قورقاقتاعان شىعار. ۋاقىتىنان بۇرىن قاجەتi قانشا دەگەندەي. حالىقتىڭ باسىن قاتىرىپ قاجەتi نە دەگەندەي. ۋاقىتى كەلەر، ءبارiن دە بiلەر...
مۇنىڭ ءبارi دە بەكەرشiلiك ەدi. ءبارi دە ءبارi تۋرالى بiلەتiن. ال بيلiككە ەشكiم دە سەنگەن جوق. تiپتi وسك توراعاسى جۇمابەكوۆ مۇنى جوققا شىعارعاندا دا سەنبەدi. ول قۇددى گەستاپو قولىنا تۇسكەن پارتيزانداي قاسارىسسا دا. سايلاۋ بولارىن ادiلەت مينيسترi زاعيپا باليەۆا جوققا شىعارعاندا دا سەنبەدi. ءماجiلiس سايلاۋىنان كەيiن سەنiمنەن جۇرداي بولعاندىعى ءۇشiن عانا ەمەس. ويتكەنi وتiرiكتiڭ ەبەدەيسiز قۇلاعى تىم سورايىپ تۇردى.
پرەزيدەنتكە قاجەت بولعان كەزدە، وزدەرiڭiز بiلەسiزدەر، مۇمكiن ەمەس نارسە جوق. تiپتi بiزدiڭ بەت مونشاعى توگiلiپ تۇرعان ۇكiمەتiمiزدەن 100 ميللياردتى سۇراي سالۋ تۇككە تۇرمايدى. بيلiك دەگەنiڭiز ايەل سەكiلدi. ەگەر ول بiردەڭەنi سۇراي قالسا، ەڭ دۇرىسى - بەرە سالۋ. ويتپەسە قالتاعا قولدى ءوزi سالادى.
الايدا اڭگiمە بۇل تۋرالى ەمەس. سايلاۋ بيىلعى جىلى ءوتۋi تيiس دەپ نۇكتە قويىلسا كەرەك ەدi. نەلiكتەن؟ ەندi بۇل دا ەشكiمگە قۇپيا بولماس. شەتەلدەن قاراقوشقىل بۇلت ءتونiپ كەلەدi. 2006 جىلعى قاڭتاردا اقش-تا پرەزيدەنت نازارباەۆتىڭ ەكس-كەڭەسشiسi دجەيمس گيففەننiڭ سوتى باستالادى.
قاشاندا دا سولاي، مۇحيتتىڭ ار جاعىنان كۇن كۇركiرەي باستاسا، بiزدەگiلەر بەرەكە تاپپايدى. سالدارى «كاترينادان» دا جامان بولۋى مۇمكiن. بiزدiڭ ۇستەمدiك قۇرۋشى بيلiك ءۇشiن. مiنە، ءسويتiپ كەيبiرەۋلەر ويعا قالدى. نە iستەۋ كەرەك؟ تۇسiنiكتi جايت، تەزدەتiپ سايلاۋ وتكiزۋ كەرەك! ەڭ باستىسى - تەزدەتۋ! سوت باستالعانعا دەيiن. كۇناعا باتسا دا وتكiزۋ قاجەت. كوپ بولسا، ادەتتەگiسiن ايتار. ەشتەڭەنi دە بiلمەيمiز، ساراڭ قۇلاعىمىز ەشتەڭەنi دە ەستiمەيدi دەگەندەي. كەرەك دەسەڭiز، بiز ايدان تۇسكەندەيمiز، اڭ-تاڭبىز دەگەندەي بiردەڭەلەردi ويلاپ تابار. سودان سوڭ ايىپتاي بەرسiن. ازiرەيiل سانالارمىز، بiزگە تiپتi قولدارىن بەرمەيتiن بولار. تۇكiردiك، ەسەسiنە سايلانعان بولامىز! ارينە، ادامگەرشiلiك تۇرعىدان العاندا كۇتە تۇرعان دا ابزال. ماسەلە، تiپتi اريفمەتيكاعا تiرەلiپ قالعان جوق. سارجامباس بولعانشا وتىرعاندار از با ەكەن؟ انە، كەيبiر ادامدار وتىز جىل بويى باسقارعان. شىندىعىنا جۇگiنسەك، ولاردىڭ اقىرى اقىرزامانعا اينالدى. سۋحارتو، ساددام حۋسەين، سلوبودان ميلوشەۆيچ. ءارi قاراي جالعاستىرماساق تا جەتەر. بۋشتان بۋشقا دەيiن وتىرعانى دا ماڭىزدى ەمەس. تاياۋ كۇندەرi ءوزi كەزدەسكەن كلينتوننىڭ ەكi مەرزiمiن دە ءسوز ەتپەي-اق قويالىق.
الايدا كۇتە تۇرۋ قاجەت-اق ەدi. سايلاۋدى سوت دۇرمەگiنەن كەيiن وتكiزسە عوي. حالىق كiمگە داۋىس بەرەرiن بiلەر ەدi. بالكiم، اياق استىنان اقتاپ قالار؟ و، وندا قانداي جەڭiلدiك سەزiلەر ەدi! اسiرەسە، وپپوزيتسيا ءۇشiن. ونى سەبەپتi, سەبەپسiز سiلكiلەمەس ەدi. گيففەننiڭ قارماققا iلiنiپ قالعانىنا ولاردىڭ نە جازىعى بار ەدi!
ەندi ايقىن بولدى، سايلاۋدىڭ نەلiكتەن وسى جەلتوقساندا وتەتiنi. تۇسiنiكتi-اق. بiراق وسى بiر ءساتسiز قويىلىمنىڭ - سپەكتاكلدiڭ قاجەتi نە ەدi? وعان دەپۋتاتتار، كونستيتۋتسيالىق كەڭەس، مينيسترلەر، پارتيالار قاتىستى عوي. اقىلگويسiنگەن بiرەۋ ايتتى عوي: «نۇرەكەڭ قالاعان كەزدە «بiز جاريالايمىز» دەپ. بiردەن-اق جاريالاي سالمادى ما. ساعىزداي سوزعانى نەسi?
وڭاي شارۋا قايدا دەرسiڭ. مۇنىڭ دا ءوز بۇقپانتايى بار. كەز كەلگەن قۋعا كك-نiڭ شەشiمi تابىلار دەيتiن ءسوز شىققان. تەگiن ايتىلماعان. ۇلكەن كiسiگە كەدەرگi كەلتiرiپ قايتسiن. ونىڭ قولى تيمەي جاتتى ەمەس پە. ايماقتاردى ارمانسىز ارالادى، سايلاۋشىلارمەن كەزدەستi. سايلاۋالدى ناۋقانىن جۇرگiزدi. مiنە، ەندi ونىسىن اياقتاپ تا ۇلگەردi. مەرزiمiنەن بۇرىن. ەسi كەتكەن ەسكi زامانداعىداي، ءوزi وزا شاپتى. ال باسقالار ۇلگەرمەي جاتسا، وزدەرiنەن كورسiن، ول ەندi ماڭىزدى سانالمايدى. ولاردى ءبارiبiر بiرنەشە ساعات بويى «حاباردان»، «قازاقستاننان» كورسەتپەيدi عوي.
مiنە، ەندi ءبارi دە تاماشا! كەزدەسۋلەر وتكiزدi. پiكiرلەردi تىڭدادى. ءبارiنە ءۇيiپ-توگiپ ۋادە بەردi. ەندi جاعانى جايلاۋعا جiبەرiپ، دەم السا دا بولادى. ەندi جارماحان تۇياقبايمەن تەلەديدارداعى پiكiر-تارتىستان باتىل تۇردە باس تارتسا دا بولادى. مەيلi ول ەندi قالىپقا سالىنعان، دايىندالماعان سايلاۋشىلارمەن كەزدەسە بەرسiن. نەمەسە، كەرiسiنشە، «دايىندالعاندارمەن»، ياعني، تاس پەن تاياق بەرiلگەندەرمەن-اق...
پرەزيدەنت ءوز ناۋقانىن، مiنە، اياقتاپ شىقتى. سايلاۋدى جاريالاي بەرسە دە بولادى. ونىڭ بiتكەنiن كۇتتi دە، جاريالادى.
بIر وزەنگە ەكI رەت تۇسۋگە بولا ما نەمەسە باستى ماسەلە تۋرالى ەسكI اندەر
تاياۋ كۇندەردە پرەزيدەنت ادال سايلاۋعا ۋادە بەردi. ەلگە جانە دە شەكارادان تىس جاقتارداعى ارقيلى وبكومدار مەن قالاكومدارعا. الەم دەموكراتيانىڭ شارىقتاۋىنان شاشالۋعا تيiس ەدi. كەڭ مۇمكiندiكتەر سiلكiندiرiپ تاستاسا كەرەك ەدi. ءبارiن دە. اسiرەسە سىنشىلاردى. بiراق اسەرi جوق. جiگەرلەندiرمەيدi دە. بiزدiڭ جاعدايىمىزدا مۇنداي ساليقالى مالiمدەمەلەر باياعىدان-اق ەرەكشە قوزعالىس تۋعىزبايدى. ۆيشنەۆسكي ايتقانداي: «مادام، مەن سiزدi سۇيمەيمiن عوي، ءدال سiز ۇزدiككەندەي...»
پرەزيدەنت نازارباەۆ تۋرا بىلاي دەپ مالiمدەدi:
«...مەن ءوز مiندەتiمدi تەرەڭ ءتۇسiنەمiن ءارi الداعى سايلاۋدىڭ مەيلiنشە ەركiن، ادال ءارi اشىق ءوتۋi ءۇشiن جانە دە قورىتىندىلارى قازاقستاندىقتاردىڭ دا، حالىقارالىق قوعامداستىقتىڭ دا زارەدەي كۇمان تۋعىزباۋى ءۇشiن قولىمنان كەلگەننiڭ ءبارiن دە جاسايتىن بولامىن».
ادەمi مە؟ ارينە، ادەمi. بۇل ادەمiلiكتەن قورقىنىش تۋىندايدى.
بiزدiڭ ەلiمiزدە ادەمiلiكتەن قارابايىرلىققا دەيiنگi ارالىقتىڭ جارتى قادامعا دا جەتپەيتiنi بەلگiلi عوي.
وسىعان ۇقساس بiردەڭەلەردiڭ بۇرىن بولعانى ەستە ساقتالىپ قالىپتى. 1998 جىلعىسى دا. 2003 جىلعىسى دا. 2004 جىلعىسى دا. سوزبە-ءسوز قايتالانعانداي.
چەرنومىردين جارىقتىقتىڭ ايتقانىنداي بولىپ تۇر. ال ول اراق تۋرالى عانا ايتىپ قويعان جوق قوي. باسقاشاسى قولدان كەلمەيدi. ول سان رەت «كەپiلدiك بەرگەن»، «قامتاماسىز ەتكەن»، «ىقپال ەتكەن». ونىڭ ءبارiنiڭ نەمەن تىنعانى بەلگiلi. وتكەن كۇزدە «قامتاماسىز» ەتكەنi سوندايلىق، ءالi كۇنگە دەيiن جۇرەك اينىتادى. كوپشiلiكتiڭ داۋىس بەرۋگە دەگەن كوڭiلiن قالدىرىپ تىندى. بiزدi قويشى - دەپۋتاتتاردىڭ ءوزi قولايسىزدانىپ ءجۇر. كiمگە ول كەپiلدiك بەردi, سول پارلامەنتكە توپ ەتە ءتۇستi. ال قالعاندارى، حالىقتى قوسقاندا، جاي عانا جەرگە «توپ ەتە ءتۇستi». تiرشiلiگiمiزدiڭ سيقى وسىنداي...
ارينە، سەنگiڭ-اق كەلەدi. ءۇمiت سوڭىنان ولەدi دەگەندەي... بiراق سەنە المايسىڭ. سەنەيiن دەپ ءوزiڭدi قانشالىقتى قيناساڭ دا. ءسوز بار. بiراق ناقتىلى قادام جوق! تiپتi بiر تابان دا جىلجۋ جوق! ەگەر ول ءماجiلiستiڭ سول جيىنىندا ورتالىق سايلاۋ كوميسسياسىنىڭ قۇرامىنا وپپوزيتسيا وكiلدەرiن ەنگiزسە عوي... سودان سوڭ ونىڭ وكiلدەرiن وكرۋگتiك ۋچاسكەلiك كوميسسيالاردىڭ قۇرامىنا تەڭدەي جاعدايدا ەنگiزسە. «ەلەكتروندىق الدامشىنى» الىپ تاستاسا. وپپوزيتسياعا مەملەكەتتiك كانالداردا سويلەۋگە ءمۇمكiندiك بەرسە. وزدەرiنiڭ گازەتتەرi مەن ۇنپاراقتارىن كەدەرگiسiز تاراتسا. ەگەر دە... ەگەر دە... وندا ايتقان سوزدەرiنە سەنiپ تە قالار ما ەدiك...
تۇلكI تاۋىق كۇركەگە تIركەۋگە تۇردى نەمەسە تاعى دا ادال سايلاۋلار تۋرالى...
ەگەر ادامنىڭ اياق-قولىنىڭ ساۋساقتارىنان باستاپ ءتان شiرۋi (گانگرەنا) باستالسا، ادەتتە ونى كەسiپ تاستايدى. دارiگەرلەر سولاي دەيدi. جانە دە ونى كەشەۋiلدەتپەي، دەرەۋ جاسايدى!
بiزدiڭ ەلiمiزدە ساياسي رەفورما جاساۋ قاجەتتiلiگi باياعىدا پiسiپ جەتiلگەن. قاي جاعىنان الساڭىز دا. مەيلi وبەكتيۆتiك، مەيلi سۋبەكتيۆتiك تۇرعىدان بولسا دا. اسiرەسە، سۋبەكتيۆتiك جاعىنان. مiنە، سول «سۋبەكتيۆتiك» دەگەنiمiز - شiرۋدiڭ-قاعىنۋدىڭ ناق ءوزi. ول قانعا تاراپ، بارلىق ءتاندi بۇلدiرمەي تۇرعاندا، بۇگiن كەسiپ تاستاۋ كەرەك. ەرتەڭگە قالدىرسا، ودان دا كوبiرەك كەسۋگە تۋرا كەلەدi. بۇل - كۇن ءتارتiبiندەگi باستى ماسەلە.
بۇگiندە، وكiنiشكە قاراي، ءبارi دە بiر ادامنىڭ - پرەزيدەنت نازارباەۆتىڭ قولىندا تۇر. باس دارiگەر بەينەسiندە. انىعىندا باس حيرۋرگتiڭ. باس تەراپەۆتi دە، انەستەزيولوگتى دا، تiزiم بويىنشا ودان ارعىلارىن دا بiر ءوزi الماستىرعان كەيiپتە.
سوڭعى 10 كۇن iشiندە باس ءدارiگەر وسى ماسەلەگە قاتىستى بiرiن-بiرi جوققا شىعاراتىن ءۇش ءتۇرلi مالiمدەمە جاسادى. تورەلiگiن وزدەرiڭiز ايتىڭىزدار.
1) رەسپۋبليكالىق ون تەلەارنا بويىنشا كورسەتiلگەن تiكەلەي ەفيردە ول بىلاي دەدi: «پارلامەنتتiڭ سانىن كورنەكiلiك تۇرعىدا ۇلعايتۋ - بۇل تiپتi دە دەموكراتيانىڭ ماسەلەسi ەمەس. اتقارۋشى ورگاندار تاعايىندالا ما، نەمەسە سايلانا ما، بۇل دا دەموكراتيانىڭ ماسەلەسi ەمەس. دەموكراتيانىڭ ماسەلەسi اشىق تا ءادiل سايلاۋلاردا. مiنە، بۇل باستى ماسەلە بولۋعا تيiس. ال ەندi پارتيالىق تiزiم بويىنشا ما نەمەسە پارتيالىق تiزiم بويىنشا بولماۋى دەگەنگە كەلسەك، تاعى دا تالقىلاپ، قازاقستانعا قايسىسى كەرەك ەكەنi تۋرالى پiكiرلەسۋ قاجەت».
2) كونستيتۋتسيانىڭ 10 جىلدىعىنا ارنالعان حالىقارالىق كونفەرەنتسيادا بىلاي دەپ ءمالiمدەدi: «بiز وسىناۋ جىلدارى سوندايلىق ەڭبەكپەن قول جەتكەننiڭ ءبارiن ويلانباستان iستەلگەن بiر قاداممەن سىزىپ تاستاپ، بالالارىمىزدىڭ بولاشاعىن تاۋەكەلگە سالا المايمىز.
بيلiك دەگەنiمiز، بۇل - ەڭ الدىمەن، جاۋاپكەرشiلiك. سوندىقتان دا مەن بۇكiل جاۋاپكەرشiلiكپەن بىلاي دەيمiن: بiز سەنiمدi بولعاندا عانا ارەكەت ەتەمiز - تاريح بiزگە ەكiنشi رەت مۇمكiندiك بەرمەيدi.
ەكونوميكانىڭ باسەكەگە قابiلەتتiگi جەتiمسiز بولىپ، ازاماتتىق قوعام نىعايماعان جاعدايدا راديكالدىق ساياسي رەفورمالاردى اسىعىس، دەمەك، دايىندالماي جۇرگiزۋ الەۋمەتتiك تۇرلاۋسىزدىقتى تۋعىزۋى جانە ليبەرالدىق قۇندىلىقتاردان ايىرۋعا، دەموكراتيالىق ۇردiستەردiڭ توقتالۋىنا سوقتىرۋى مۇمكiن. مۇنى بiز كەيبiر پوستكەڭەستiك رەسپۋبليكالاردان بايقاپ وتىرمىز. بۇل تەك سولاردان عانا بايقالىپ وتىرعان جوق.
سوندىقتان قوعامدا بۇگiندە ءجۇرiپ جاتقان پiكiرتالاستىڭ باستى ماسەلەسi - دەموكراتيالىق رەفورمالاردىڭ قارقىنى تۋرالى ماسەلە.
مەن كەزەڭ-كەزەڭمەن ەۆوليۋتسيالىق ىرىقتاندىرۋدى جاقتايمىن، مۇندا ينتەنسيۆتiك ەكونوميكالىق دامۋ ساياسي جۇيەنi دەموكراتيالاندىرۋدىڭ تەرەڭدiگi مەن تۇراقتىلىعىن ايقىندايدى. الەمدiك ءتاجiريبە، سونىڭ iشiندە بiزدiڭ كورشiلەرiمiزدiڭ ءتاجiريبەسi كورسەتكەنiندەي، كەدەي قاۋىمداستىقتاردا دەموكراتيا مەن ساياسي بوستاندىق ەش مۇمكiن ەمەس».
(مۇندا ول بiزدiڭ ەكونوميكامىزدىڭ «باسەكەگە قابiلەتتiلiگiنiڭ جەتiمسiزدiگiن» مويىنداعانىنا شۇكiرشiلiك ەتەيiك، از بولماعاندا كوش باسشىلاردىڭ قاتارىندامىز دەگەندi تىقپالاي بەرۋشi ەدi).
3) ال پارلامەنتتiڭ سەسسياسىن اشاردا 1 قىركۇيەكتە سويلەگەنiندە بىلاي دەدi: «...مەن ءوزiمنiڭ توراعالىعىممەن دەموكراتيالىق رەفورمالار باعدارلاماسىن ازiرلەۋ جانە ناقتىلاۋ جونiندەگi مەملەكەتتiك كوميسسيا قۇرۋدى جوسپارلاپ وتىرمىن. ونىڭ قۇرامىنا پارلامەنت دەپۋتاتتارى، پرەزيدەنت اكiمشiلiگiنiڭ، ۇكiمەتتiڭ، پارتيالاردىڭ، قوعامدىق بiرلەستiكتەردiڭ جانە ۇكiمەتتiك ەمەس ۇيىمداردىڭ وكiلدەرi كiرەتiن بولادى. كوميسسيا 2006 جىلدىڭ ماۋسىمىندا ناقتى ۇسىنىستارىن بەرۋگە تيiس.
تەك وسىنداي تەرەڭ دەموكراتيالىق وزگەرiستەر عانا بiزدiڭ ەكونوميكالىق تابىستارىمىزعا ساي كەلەتiن بولادى...
البەتتە، ورنىققان دەموكراتيالىق داستۇرلەردiڭ جوق ەكەنi دە راس جانە بiزگە «تاجiريبە جاساۋ مەن قاتەلiك كەشۋ» تاسiلiمەن العا جۇرۋگە تۋرا كەلەدi. بۇل وڭاي جول بولا قويمايدى. مۇنى دا بiز بiلەمiز. وڭايلىقپەن كەلمەيتiن وسى تاريحي قايتا قۇرۋدى بiز سول ارقىلى ەلiمiزدiڭ بولاشاعى ءۇشiن قازاقستاندىقتاردى ودان ءارi توپتاستىرا تۇسەمiز دەگەن ۇمiتپەن جۇرگiزۋگە تيiسپiز».
بiر-بiرiنەن مۇلدە بولەك، تۇراقسىز ءۇش جولداۋ. مۇندايدى بۇگiندە قويىرتپاق دەيدi. قايسىسىنا سەنەمiز؟
بۇل نە - بولىپ-تولعاندىق پا؟ الدە «ولتiرۋگە بولمايدى كەشiرiم جاساۋعانىڭ» جاڭا ءتۇرi مە؟ ەگەر سوڭعىسى بولسا، وندا ءۇتiر بەلگiسi قاي جەردەن قويىلادى؟ جانە دە باستىسى، ونى قوياتىن كiم؟ ەگەر جولداۋلارى وسىنداي ارقيلى بولسا، وندا پرەزيدەنتكە قالاي سەنەسiڭ؟ ەل ءۇشiن ءتۇيiندi ماسەلە بويىنشا باسى اڭكi-تاڭكi بولعان ادامعا ەلدiڭ تاعدىرىن تابىستاپ، بiز ورىنسىز ءتاۋەكەلشiلدiك جاساپ وتىرعان جوقپىز با؟
1999 جىلى پرەزيدەنت ءوزiنiڭ يناۋگراتسياسىنداعى سوزiندە قازاقستاندىقتارعا تەك ەكi نارسە بويىنشا ۋادە ەتتi - دەموكراتيا مەن ءال-اۋقاتتىلىعى. ەسiمدە، ءسوزiن دايىنداۋعا ءوزiم دە قاتىستىم. كەيiننەن ول باسقاشا ايتا باستادى: الدىمەن ەكونوميكا، سودان كەيiن ساياسي رەفورما دەگەندەي. بiردە اتتى اربانىڭ الدىنا جەكسە، ەندi بiردە ارتقا...
جەتi جىل ءوتتi. دەموكراتيا جوق - ول ايتپاسا دا تۇسiنiكتi. سوعان وراي ءال-اۋقاتتىلىق تا جوق. ونىڭ سوزiنە قاراعاندا ەكونوميكا گۇلدەنگەن. ستاتيستيكانىڭ دەرەكتەرi بويىنشا ەلiمiزدەگi iشكi ءونiم شىعارۋ وسۋدە. ال باقىتقا كەنەلۋ، ياعني حالىقتىڭ ءال-اۋقاتتىلىعىنىڭ جاقسارۋى جوق! ازiرشە ونىڭ توبەسi دە كورiنەر ەمەس. قاشان بولارى دا تۇسiنiكسiز. ءالi جەتi جىل كۇتۋ كەرەك پە؟
بۇل ارادا باسقا يدەيا تۋىندايدى. ءبارi ءۇشiن جانە بiردەن ءال-اۋقاتتىلىقتى جاساي المايسىڭ. ول ۇزاق تا. سوندىقتان، ءبالكiم، باسقاشا جاساپ كورۋگە بولار؟ ەگەر كورسەتiلگەن رەتپەن قيسىنى كەلمەسە. مىسالعا ايتالىق، الدىمەن - دەموكراتيا، سودان سوڭ - ەكونوميكا! قارا دا تۇرىڭىز، iسكە اسىپ-اق كەتەدi! ويتكەنi دەموكراتيا كەزiندە ۇرلاۋعا كونبەيدi. سايلانعان باسقارۋشىلارعا دا ىڭعايسىزدىق تۋادى. گازەتتەر شۋ كوتەرەدi. پارلامەنت تەكسەرۋ جۇرگiزە باستايدى. «ەلەكتورات» الاڭدايدى. اقشانى بيۋدجەتتەن «سۋىرىپ الۋ» قيىندايدى. تiپتi عارىشتىق باعدارلامالار ءۇشiن بولسا دا. پيراميدالار مەن مۇحيتاريۋمدار ءۇشiن دە.
پرەزيدەنت ساياسي رەفورمالارعا ۋادە ەتكەن ءدال سول كۇنi, ەلiمiزدiڭ ەكiنشi بiر شەتiندە ءتۇن قاراڭعىلىعىن جامىلىپ، بiر ادامعا سوگiس بەردi. تاعدىرلىق ءمانi زور رەفورما مەن سوگiس جاريالاۋدا نە بايلانىس بار؟ ماسەلە ءمانiسi سوگiستە ەمەس. ونىڭ كiمگە بەرiلگەندiگiندە.
سوگiستi عالىمجان جاقيانوۆقا بەردi. قايراتتى دا قاجىماس ادامعا. وعان بۇگiندە كۇشتەپ مال باقتىرىپ قويعان. بەلگiلi بولعانىنداي، كۇندiز دە، تۇندە دە. زاڭدى بەلدەن باسا وتىرىپ. بiزدە قاي جەردە زاڭ ساقتالعان ەدi?
ونىڭ سەرiگi بار. ەسiمi - نۇرسۇلتان. عالىمجان ودان جارتى ساعاتقا سۇرانعان. ۇيگە بارىپ، جىلى كيiم اكەلۋگە. ءتۇن سۋىتىپ، جاۋىن جاۋارعا اينالعان سوڭ. ءدال وسى ارادا تۇنگi جورتۋشىلار، پولكوۆنيكتەر ساپ ەتە قالادى دا، بولمادى دەپ اكتi قاتتايدى. سونىمەن سوگiس جاريالايدى.
سوگiس دەگەنiڭiز - شارتتى-مەرزiمiنەن بۇرىن بوساتۋعا جاسالعان تىيىم سالۋشىلىق. ونى زاڭ بويىنشا 2 قازاندا بوستاندىققا شىعارۋعا بولار ەدi. ساياسي رەفورمالار باعدارلاماسىنىڭ باستالۋى وسى ەمەس پە؟!
الايدا بiرەۋلەر مۇنى تiپتi دە قاتتى قالامايتىن كورiنەدi. بiر نۇرسۇلتان جiبەرەدi, ەكiنشiسi - قالامايدى. ويتكەنi جاقيانوۆ ساياساتپەن اينالىساتىن بولادى.
ويپىر-اۋ، ول ونسىز دا اينالىسىپ كەلەدi عوي. ول - «ادiلەتتi قازاقستان ءۇشiن» قوزعالىسى كەڭەسiنiڭ مۇشەسi.
مىنانداي سۇراق تۋىندايدى: «ەگەر كەلەسi كۇنi ونىڭ قول استىنداعىلار ءوزiنiڭ ايتقانىنىڭ ءبارiن سىزىپ تاستايتىن بولسا، وندا مەملەكەت باسشىسىنىڭ ءسوزiنiڭ شىنايىلىعىنا قالايشا كوز جەتكiزiپ، سەنۋگە بولادى؟! بiرەۋلەر ايتار، بالكiم، نەلiكتەن ول دەپ. سولاي-اق بولسىن. وندا «نەلiكتەن ول» كiم؟ قانداي سەبەپتەرمەن ءار كەزدە «نەلiكتەن ول» جاۋاپكەرشiلiكتەن تايسالىپ كەتەدi? «نەلiكتەن ولدى» تەك بiر عانا ادام بولاتىنداي جۇيەنi جاساعان نازارباەۆ كiنالi. ءدال سونىڭ ءوزi! ول كiمگە وكپە ارتادى؟ بiر قاراعاندا وكپەلەمەيتiن دە سەكiلدi. تەك ءار كەزدە-اق سوڭعىنىڭ تاپتىرماي كەتەتiنi جامان. تۇيىقتالىپ قالعان شەڭبەر بولىپ شىعادى.
مiنەكي، نازارباەۆ عالىمجان جاقيانوۆتى بوستاندىققا شىعاردى دەيiك. وندا ونىڭ جازىلىپ قويىلعان جاقتاستارى عانا ەمەس، تiپتەن بiز دە، وپپوزيتسياداعىلار دا، «راقمەت» ايتار ەدiك. تiپتi «ويتكiمiز كەلمەسە» دە...
نەمەسە باسقا بiر مىسال، نازارباەۆ ءسوز بوستاندىعى تۋرالى ايتادى. شىندىعىنا سايعاندا، ول زاڭنىڭ شەڭبەرiندە، ياعني قىسقا قارعىباۋدا بولۋى تيiس دەپ بiردەن اتاپ كورسەتەدi. Iس جۇزiندە قالاي؟ جۋرناليستەردi ەندi قورقىتپايدى، ولاردى ولتiرە باستايدى. گازەتتi جاي عانا جاۋىپ تاستامايدى، ولاردى جويۋعا تىرىسادى. پروكۋراتۋرا وپپوزيتسيالىق ۇيىمداردىڭ عيماراتتارى مەن ۇيلەرiن زاڭسىز تiنتەدi جانە دەموكراتيالىق باسىلىمداردى زاڭسىز تارتىپ الادى. پوليتسەيلەر وپپوزيتسيالىق گازەتتەردi ساتىپ جۇرگەن كەمپiرلەردi قۋعىندايدى. پرەزيدەنتتiڭ ساياسي وزگەرiستiڭ قاجەتتiگi تۋرالى ءاربiر سوزiنەن كەيiن دۇنيە تارىلىپ سالا بەرەدi. ەلiمiز ءۇشiن قورقىنىشتى. ونىڭ قازiرشە باسقا ءسوز ايتا قويماعانى قانداي عانيبەت...
جەكە-جەكە داۋىس بەرەمIز، نەمەسە نازارباەۆ يدەولوگياسىنىڭ «ساۋىن سيىرى» تۋرالى
ايماقتارداعى سايلاۋالدى ءوز ساپارىن اياقتاي كەلە الماتىدا بولعان نازارباەۆ تۇراقتىلىق تۋرالى تاعى دا تiل قاتتى.
ول «تۇراقتىلىق - بiزدiڭ باستى جەتiستiگiمiز» دەدi. دۇرىس-اق ايتىپ تۇر! تۇراقتىلىق - بiزدiڭ جەتiستiگiمiز! ونىڭ عانا ەمەس! بiزدەر ءۇي-iشiمiزبەن، اۋلەتiمiزبەن، اۋلامىزبەن، قالامىزبەن دوستىق قارىم-قاتىناستامىز. مىنا بiزدەر بiر-بiرiمiزبەن اتىسقاندى قالامايمىز. بiر-بiرiمiزدiڭ كوزiمiزگە شۇقىمايمىز. ادامدار بiرلiك پەن كەلiسiمنiڭ قاجەتتiلiگiن ەجەلدەن-اق تۇسiنگەن. بۇل كوپ ۇلتتىق ەلدەگi تiرشiلiك ەتۋدiڭ بiردەن-بiر ءتاسiلi. بiز ەتنيكالىق جانە دiني ۇرىس-كەرiستەردiڭ ەڭ بiر قانتوگiستi جانە ەڭ بiر ماقساتسىز ەكەندiگiن بiلەمiز. ونى باستاپ العان سوڭ توقتاتۋ مۇمكiن ەمەس. بiز وسىنى وتە ەرتەدە تۇسiندiك. بiزدiڭ حالقىمىزدىڭ كۇشi دە وسىندا.
پرەزيدەنتتi قولداۋشى كەيبiر ۇيىمداردىڭ كەڭ تۇردە جارنامالانعان ناۋقاندارى ەسكە ورالادى. ولار بىلاي دەيدi: «ورىستار نازارباەۆ ءۇشiن!». قازاقستاندىقتار ەمەس، حالىق ەمەس، ال كوپ ەتنوستاردىڭ بiرi. مiنە، سولاي. سۇراۋ سالۋسىز، رەفەرەندۋمسىز. جاي عانا ۇيعارا سالا، الدىن الا انىقتاپ قويعان. بiزدە كونستيتۋتسيا دا، زاڭدار دا جوقتاي-اق. بۇلارعا مۇنداي قۇقىقتى كiم بەرگەن؟ مۇنداي باتىلدىق قايدان پايدا بولعان؟
مىنانداي پارادوكس بار. سولتۇستiككە قاراي جاقىنداعان سايىن وبلىس اكiمدەرiنiڭ توتاليتارلىق سيپاتى اسقىنا تۇسەدi. ونداعى اكiمدەردiڭ ءبارiن دە ءبۇرiپ ۇستاعاندارى سونشالىق، دەم الۋدىڭ ءوزi قيىنعا تۇسەدi. شەكتەن شىققان جايسىزدىق.
وسىنداي وبلىستاردىڭ بiرiندە الابوتەن جاعدايلار بوي كورسەتتi. سولتۇستiك قازاقستان وبلىسىنداعى، بيلiككە جاقىن بيزنەسمەننiڭ بiرi شاعىن اۆتوبۋستار ساتىپ العان. وعان ويلارىنا كەلگەنiن جازىپ، الدەقانداي ۇيىمدارعا سىيعا تارتقان. ولار دا ءماز. جاياۋ ءجۇرiپ داۋىس بەرمەيتiنiنە! سiز بيلiكتiڭ بۇعان قانشالىقتى قاتىسى بار دەپ ويلارسىز؟ نەلiكتەن ونىڭ قاتىسى بار ەكەنiن قاراڭىز.
سونىمەن قوسا ول كوپتەگەن سۇراقتاردىڭ تۋىنداۋىنا سەبەپكەر بولدى. دالiرەك ايتقاندا، 130 سۇراقتىڭ. قازiر ءبارi ويلانۋدا. ويلانىپ جاتىر. ەلەكتەن وتكiزۋدە. ال قازاقتار كiمگە داۋىس بەرۋi كەرەك؟ ۋكرايندىقتار شە؟ نەمiستەر شە؟ تاتارلار؟ دۇڭگەندەر؟ كارiستەر؟ ەۆرەيلەر؟ اسسيريلiكتەر دە تاڭداۋ جاساۋعا تيiس قوي. تاباساراندىقتار. نگاناساندىقتار. مiنە، وسىنداي 130 قويۋلانعان، وت شاشقان سۇراقتار! بiردەن-بiر جالعىز عانا سۇراق بولۋى تيiس قوي! قازاقستاندىق! جالپى مەملەكەتتiك! جالپى ۇلتتىق!
بىلايشا ايتقاندا، بيلiك سىزىقتان اتتاپ ءوتتi. ول شەكتەن شىعىپ كەتتi. بiز قادiر تۇتقاننىڭ ءبارi دە بۇلiنە باستادى. نازارباەۆ قولىنا ەكi قىرلى پىشاق الدى. ونىمەن كەسۋگە دە بولادى، سونداي-اق ءوزiڭدi جاراقاتتاپ الۋىڭا دا بولادى.
ۋكراينانىڭ مۇڭلى تاجiريبەسi بiردەن ەسكە ورالادى. وندا باسقا پالە iزدەگەن ساياسي تەحنولوگتار ەلدi جاساندى تۇردە بولۋگە تىرىستى. شىعىس پەن باتىسقا! ۋكرايندىقتار مەن ورىستارعا!
ساياسي تەحنولوگتاردىڭ ويىندارى قانباعان سەكiلدi. كۇرەسكەرلiك كۇيiنiشi مەن تاپتالعان سەزiمدەرi ءالi دە قالعان. جەڭسiك الۋعا ىنتىزارلىق قالعان. ولاردى بiزگە شاقىرعان كiم؟
ەڭ قورقىنىشتىسى: بيلiك ءۇنسiز وتىر. پروكۋراتۋرا ءۇنسiز. سوتتار ءۇنسiز. ۇكiمەتتiك باق ءۇنسiز. ۇكiمەتتەگi يدەولوگتارىمىز ءۇنسiز. الماتىنى ەسكiشە الما-اتا دەپ اتاۋعا توزگiسi كەلمەيتiن «جازىلىپ قويىلعان» قازاق «پاتريوتتارى» دا ءۇنسiز. ءبارi دە اينالا قورعانعان جانە ۇندەمەيدi.
<!--pagebreak-->
بۇلاردىڭ ويىندارى وزگەشە. قاۋiپتi. سالدارلارى وڭايعا سوقپايتىنداي.
ولار يۋگوسلاۆيانىڭ مىسالىن ۇمىتا قالعان با؟ كاراباحتى ۇمىتقان با؟ وشتى ۇمىتقان با؟ جوق، ەستەرiندە. بۇل تۋرالى جيi ايتادى. ولاي بولسا مۇندايعا نەگە بارادى؟
بiرەۋ الدىعا ماقسات قويعانعا ۇقسايدى: قانداي قۇنمەن بولسا دا جەڭۋ كەرەك. قانداي قۇنمەن - ماڭىزدى ەمەس. جەڭۋ كەرەك. ارعى جاعى كورiنە جاتار! ولار ماقسات قۇرالدى اقتايدى دەپ ويلاسا كەرەك. بiراق مۇنداي قۇرال بولۋى تيiس ەمەس قوي! ماقساتى دا قاتەرگە بايلانعان. ەتنيكالىق بەلگiلەرi بويىنشا داۋىس بەرۋگە شاقىرعان ەلدiڭ تاعدىرى نە بولماق؟ جiكتەلۋمەن تىنباق. ولاي ەتۋگە بولمايدى!
شەشiمiن كۇتكەن سۇراقتار بار. بۇل - باسقا iس. ۇلتتىق ماسەلەلەر دە بارشىلىق. الايدا ونى شەشۋ قاجەت. جاي عانا شەشۋ. كۇندەلiكتi. ءاربiر ناقتىلى جاعدايدا. ماسەلەلەردi توپتاپ-توعىتا بەرمەي. ولاردى تۇزداپ قويماي. بۇگiنگiدەي كەيiنگiگە سىرعىتىپ تاستاماي. شەشۋ، ياعني قانداي دا بiر قادام جاساۋ كەرەك. ىمىراشىلدىق جولىن iزدەۋمەن. ونسىز اۆتوريتارلىق جۇيە قيراعان كەزدە، مەملەكەت تە قۇلاپ تىنادى.
مينيسترلiكتەر مەن اكiماتتاردىڭ باسشىلىق قۇرامىن قاراڭىز. تەلەفون انىقتامالارىن پاراقتاڭىز. ورىس تiلدەگiلەر تەگiندەگi ادامداردى كوبiرەك كەزدەستiرەسiز بە؟ لاۋازىمدىق قىزمەتتە وتىرعاندارىن. قوعامدا مۇنداي ماسەلە بار ما؟ بار. تالقىلانا ما؟ ءيا. دەمەك، ولاردى شەشۋ كەرەك.
بۇل كۆوتا بەلگiلەۋ دەگەندi بiلدiرمەيدi. بۇل ازعانتاي ادامدار توبىنىڭ پرەزيدەنتتi قولداۋ تۋرالى جاساعان مالiمدەمەلەرi پروبلەمالاردى وزدiگiنەن شەشە سالادى دەگەندi بiلدiرمەيدi. بۇل ساياسي جۇيەنiڭ زالالدى ەكەندiگiن بiلدiرەدi. ول دەموكراتيالىق تۇرپاتتا ەمەس. ول جابىق. ول ادەتتە ادال ەمەس جولدارمەن قالىپتاستىرىلعان.
دەمەك، دەموكراتيا تۋرالى ماسەلەگە قايتادان ورالامىز. جانە دە بiر عانا جەڭiس قاجەت. دەموكراتيا مەن پاراساتتى وي جەڭiسi.
تۇركiستانعا ساپارى كەزiندە نازارباەۆ تiل ساياساتىن جۇرگiزگەن كەزدە ابايلاۋ قاجەتتiلiگiن، مەملەكەتتiك تiلدi ۇنەمi, كەزەڭ-كەزەڭدەرiمەن ەنگiزۋ ءجونiندە ايتتى. دۇرىس-اق سياقتى. الايدا اقيقاتتان الىستىق مىنادان بايقالادى: ايتىلعان ساياساتتىڭ ءوزiنiڭ كورiنبەيتiندiگi قالاي؟ كەزەڭ-كەزەڭiمەن جۇرگiزۋ قاجەت ەمەس. نەلiكتەن؟ ويتكەنi iستەلiنiپ جاتقان iس جوقتىڭ قاسى. Iستەلiنiپ جاتىر دەگەندەرi تەك قاعاز جۇزiندە. ەسەپ بار. بۇرىشتاماسى بار. مالiمدەمەسi بار. تەك قانا iس جەتiسپەيدi.
تاتىرلىق وقۋلىقتار مەن مەتوديكا از با؟ بۇل - شىنايى شىندىق. لايىقتى ماماندار جەتكiلiكسiز بە؟ اقيقاتى وسى. مەكتەپتەردە تiل ءپانi كوڭiل قالدىرارلىقتاي جۇرگiزiلە مە؟ ارينە. ەڭ اۋىر جىلداردىڭ وزiندە تەلەارنالاردا تiل ۇيرەتۋ باعدارلامالارى شىعىپ تۇردى. بۇگiندە ول جوق. فاكت.
ايتسە دە تiل جوعارىدان ءتونiپ تۇرعان سەمسەرگە اينالدى.
شاعىستىرۋ قۇرالىنا اينالدى. ساياسي ۇپاي جينايتىن قۇرال بولدى.
بيلiك قىلمىستىق سيپات العان كەزدە، قىلمىس بيلiككە اينالىپ شىعا كەلەدi!
بيىلعى جىلى بيلiك وپپوزيتسيامەن كۇرەس ۇستiندە بۇرىنعى ورنىندا قالماۋدى ۇيعاردى. جاڭالىقتار ەنگiزدi. ونىسى - قىلمىستىق الەمدi ساياسي كۇرەستە پايدالانۋ. بۇل ءوسكەمەندە، شىمكەنتتە جانە اتىراۋدا سىناقتان ءوتتi. ول جايىندا دەموكراتيالىق باق كوپ جازدى. ال ۇكiمەتتiك باسىلىمدار جاق اشپادى.
بۇل دا - جول بەرۋگە بولمايتىن جاعداي. بۇل دا - شەكتەن شىعۋشىلىق. ەتنوساياسي قۇرىلىمدارداعى جاعداي سياقتى. تاريح مۇنىمەن جانە قىلمىستىق الەممەن ويناۋدىڭ قاۋiپتi ەكەندiگiن كورسەتەدi. مۇنىڭ العاشقىسى مۇلدە پرينتسيپشiل، ال ەكiنشiسi پرينتسيپ اتاۋلىنى مويىندامايدى. كوپتەگەن رەجيمدەردiڭ ۇلتشىلدارمەن، دiني ەكسترەميستەرمەن جانە جاي عانا بانديتتەرمەن اۋىز جالاسۋ ءتاجiريبەسiنiڭ باسقارۋعا كونبەيتiن توتەنشە جاعدايعا ۇرىندىرارىن كورسەتiپ بەردi. ولار ءوز قارۋلارىن وپ-وڭاي ءوز «دوستارى» مەن «قامقورشىلارىنا» قاراي كەزەنۋگە بەيiم تۇرادى.
قازiردiڭ وزiندە زارداپ شەككەندەر بار. ءتانi جاراقاتتانعاندار دا. مورالدىق تۇرعىدان قورلانعاندار دا. «ادiلەتتi قازاقستان ءۇشiن» قوزعالىسىنىڭ بەلسەندiلەرi ءتان جاراقاتىن الدى. ال بيلiك مورالدىق سوققىعا ۇرىندى.
بيلiكتiڭ وپپوزيتسيانى جاقسى كورمەيتiنi تۇسiنiكتi. ال بانديتتەر بيلiككە كومەككە كەلەتiندەي ولارعا الەۋمەتتiك جاعىنان جاقىن ەلەمەنت بولعانى ما؟ كiم كiمدi قولدايدى؟ بيلiك بانديتتەردi مە؟ نەمەسە بانديتتەر بيلiكتi مە؟ كiم ۇتىسقا شىقتى؟ قىلمىسقا دەيiن قۇلديلاعان بيلiك پە؟ نەمەسە بيلiك دەڭگەيiنە دەيiن كوتەرiلگەن بانديتتەر مە؟ ءتۇسiنiكسiز. ايقىن نارسە بiرەۋ: سونداي بيلiك ۇستەمدiك قۇرعان قوعام ۇتىلدى...
مۇنىڭ ءبارiنiڭ جوعارعى جاعىندا بيلiكتiڭ تۇرعاندىعى ءاۋ دەگەننەن-اق تۇسiنiكتi بولدى. توبىر اراسىندا اكiمشiلiك قىزمەتكەرلەرi جۇرگەن كەزدە-اق. اۆتوبۋسپەن بانديتتەردi تاسىمالداعاندا-اق. ولاردىڭ قاۋiپسiزدiگiن پوليتسيانىڭ كۇزەتكەنiندە-اق. سوتتىڭ جابايى ارماندى بiر جىلعا جازالاعانىندا-اق. جابايى ارمان تاعدىر تالكەگiمەن باسقالار ءۇشiن تۇتىلدى. قانداي كورiنiس دەرسiز! جابايى ارمان كۇللi بيلiك ءۇشiن جاۋاپ بەردi! ول «جابايى بيلiك» بەينەسiنە اينالدى.
مەن وزiمە مىنانداي سۇراق قويامىن: بيلiك سونشالىقتى كiمنەن قورقادى؟ ول نەدەن قورقادى؟ قىلمىستىق الەم ونىڭ سوڭعى سۇيەنiشi, سەنiمدi تىلى بولارلىقتاي سونشالىقتى ونىڭ جاعدايى شاتقاياقتاپ كەتكەن بە؟
تاعى دا شەكتەن شىعۋشىلىق تۋرالى
گازەتتەردi قالاي دا وقۋ قاجەت. كەز كەلگەنiن. تiپتi ەرتەڭگi اس كەزiندە دە. سوندا عانا ەلiمiزدە نە بولىپ جاتقاندىعىن تۇسiنەسiڭ.
جاقىندا كەيبiر رەسپۋبليكالىق جانە اۋماقتىق باق بiر حاتتى جاريالادى. ەلiمiزدiڭ شىعىس ايماعىنداعى 16 جاستاعى قىز اناسىنىڭ حاتىن. بۇل مەكتەپ وقۋشىسى جەرگiلiكتi اIIب باستىعىنىڭ ماجبۇرلەۋi بويىنشا جەرگiلiكتi جەڭگەتايلار قولىنا تۇسەدi. كامەلەتتiك جاسقا تولماعان قىزدىڭ «قىزمەتiن» كوپتەگەن اۋداندىق دوكەيلەر پايدالانادى. تiپتi اۋدان اكiمi دە. قىز ءوزiنiڭ باسىنان كەشكەن قاسiرەتi تۋرالى ايتادى. الايدا ونى قۇتقارۋ جونiندە ول ەشتەڭە دە iستەمەيدi. تىڭدادى، كوڭiل كوتەردi, ۇمىتىپ كەتە باردى...
اتتان سالارلىق فاكت. قىلمىسپەن كۇرەسۋگە تيiستi بيلiكتiڭ ءوزi ادامداردى قىلمىستىق جولعا يتەرمەلەيدi. ادامدار، اسiرەسە، اۋدان دەڭگەيiندەگiلەر، قاۋقارسىز، قورعانسىز قالا بەرەدi. قورعاۋشىسى جوق. قۇقى جوق. ولاردىڭ ۇرەيگە بەرiلگەندiگi سونشالىقتى، تiپتi كوپ نارسەگە توزۋگە بار. تiپتەن ولاردىڭ بالالارى جەزوكشەگە جانە جاڭادان پايدا بولعان فەودالداردىڭ قۇلدارىنا اينالسا دا.
«توتاليتارلىق» كەڭەستiك زاماندا مۇندايدىڭ مىڭنان بiرiندەي عانا كiناراتى بولسا، ونداي شەنەۋنiك قىزمەتiنەن قۋىلىپ، پارتيالىق بيلەتiنەن ايىرىلار ەدi. ال زاڭ قىزمەتكەرلەرi كەمiندە بەس جىلعا وتىرعىزىلار ەدi. بۇگiندە مۇنداي «قايراتكەرلەر» وزدەرiن تولىق بيلiكتەگi قوجايىندارداي سەزiنەدi. ەڭ ءتومەن بولعاندا اۋدان دەڭگەيiندە. ولاردىڭ نە iستەگiسi كەلسە دە ەرiكتەرi وزدەرiندە. ولارعا ەشكiم ەشتەڭە دە ايتپايدى!
ەكiنشi مىسال. الماتى اكiمi تاسماعامبەتوۆ «ەرلiك» جاسادى. پوليتسيانىڭ كۇشەيتiلگەن جاساعىنىڭ جاردەمiمەن قورعانسىز ايەلدەردi قۋعىندادى. ولاردى تاياققا جىققىزدى. ايىپ تولەتتiردi. تەمiر تورعا قاماتتى. نە ءۇشiن؟ وعان قابىلداۋعا، جازىلۋعا كەلگەندiگi ءۇشiن.
ونىڭ قول استىنداعىلار ادامداردى ءوز مەنشiگiندەگi ۇيلەرiنەن شىعارىپ تاستادى. ءوز پاتەرلەرiنەن. جۇپىنى باسقالقالارى مەن لاشىقتارىنان. قونىس اۋدارىلعان جاتاقحانالارىنان. مۇنىڭ ورنىنا ولارعا سايكەس كەلمەيتiن اقى ۇسىنادى. كەيدە تiپتi قورلاناتىنداي سومانى اتادى. مۇندايدا ول بەيشارالار قالا اكiمiنە بارماعاندا، كiمگە مۇڭىن شاقپاق ەدi?
وندا نەگە اكiم مەن ونىڭ قاراماعىنداعىلار ەل الدىنا شىقپادى؟ ماسەلەنiڭ ءمان-جايىن نەگە ءتۇسiندiرiپ بەرمەدi? پوليتسەيلەر نەگە شاراسىز ايەلدەر مەن قارتتاردى سوققىنىڭ استىنا الدى؟ قالا تۇرعىندارى تولەگەن سالىقتىڭ ەسەبiنەن ولارعا وسى ءۇشiن جالاقى تولەنە مە؟ بۇل تۋرالى باسپاسوزدە كوپ جازىلدى. ال پرەزيدەنت وعان تiپتi ماقتاۋ ءسوز ايتىپ: «جارايسىڭ، يمانعالي، جاقسى جۇمىس iستەپ جاتىرسىڭ»، - دەپ قولپاشتاپ قويدى.
تاعى بiر مىسال. جاقىندا ماڭعىستاۋداعى ارiپتەستەرiمiز كەلدi. ولار بۇگiنگi بيلiكتiڭ ادامي بەت-بەينەدەن ايىرىلعانىن دالەلدەيتiن تاعى بiر سويقان جاعدايدى ايتتى. ول جاقتاعى مۇنايشىلاردىڭ نارازىلىق اكتسياسىن وتكiزiپ جاتقانىن جۇرت بiلەتiن شىعار.
جۇمىسشىلار جالاقىلارىن ءوسiرۋدi تالاپ ەتiپ جاتىر. ولار ەڭبەكتەگi احۋالدىڭ جاقسارۋىن قالايدى. جەر استىنان قانشا مۇنايدىڭ «سورىلىپ» جاتقانىن ەڭ جاقسى بiلەتiن سولار عوي. ال ومiردە ەش وزگەرiس جوق. جەرگiلiكتi باسشىلىق ولاردىڭ زاڭدى تالابىنا قۇلاق اسپادى. قۋعىن ۇيىمداستىردى. كاسiپوداق قوزعالىسىنىڭ بەلسەندiلەرiن قاماپ تاستادى. بiرەۋلەرiن - 15, ەندi بiرەۋلەرiن - 5 كۇنگە.
ول جاقتا كەندiرلi دەگەن دەمالىس ورنى بار ەكەنi بەلگiلi. بiر ورتاڭقول مەنەدجەر ءوز تۋعان كۇنiن الگi دەمالىس ورنىندا «اتاپ ءوتiپتi». دوڭگەلەك داتا دا ەمەس، انشەيiن كەزەكتi تۋعان كۇن. «وتە قاراپايىم» ءوتiپتi. ەكi چارتەرلiك رەيسپەن رەسەيدەن ەسترادا جۇلدىزدارى جەتكiزiلiپتi. اس-سۋدىڭ ءبارi دە سول جاقتان اكەلiنiپتi! وسى «قايرەتكەردiڭ» قۇرمەتiنە اتىلعان وتبۇرقاقتى سول ماڭايدىڭ حالقى اڭىز قىلىپ ايتىپ ءجۇر ەكەن. جاڭعىرىعى بۇكiل وبلىسقا جەتiپتi. بار بولعانى وسى-اق.
باسشىلار مونتە-كارلولاردا سايرانداپ جاتسا، قۇدايدىڭ ءجونi. بiز ونى بايقامايمىز. ال جۇرتتىڭ ءبارiنiڭ كوزiنشە ءسان-سالتانات قۇرىپ جاتسا، بۇل - ادامگەرشiلiككە جات نارسە. ءاسiرەسە، قارتتاردىڭ، زەينەتكەرلەردiڭ، ءۇيسiز-كۇيسiز، جۇمىسسىز جۇرگەندەردiڭ، مۇگەدەكتەردiڭ جانە باستىق نەمەسە بيزنەسمەن بولىپ تۋ پەشەنەسiنە جازباعانداردىڭ كوزiنشە تايراڭداۋ دۇرىس پا؟ ال مۇندايلار ميلليونداپ سانالادى. بۇل ميلليوندار وسى «بايشىكەشتەردiڭ» ساۋىق-سايرانىنا بiرi قىزعانىشپەن، بiرi اشۋ-ىزامەن، ەندi بiرi كەكتەنە قارايدى.
بۇل تۋرالى نەگە تاپتiشتەپ جازىپ وتىرمىن؟ ويتكەنi بۇل ءومiر زاڭدىلىعىنا اينالىپ بارادى. بۇل قاپتاعان ساندار مەن سىزبالارعا قاراعاندا بۇگiنگi بيلiكتiڭ بەت-بەينەسiن جاقسى ايعاقتايدى. بۇل - وتiرiككە، جالعان ۋادەگە، جەمقورلىققا، پاراقورلىققا، پرينتسيپسiزدiككە نەگiزدەلگەن، ادامگەرشiلiكتەن ادا بيلiكتiڭ بەت-بەينەسi. ولاردىڭ تەجەگiشi iستەن شىققان. ەشقانداي شەت-شەك دەگەندi بiلمەيدi. ۇيات سەزiمiنەن جۇرداي. ولار قوعامعا پىسقىرىپ تا قارامايدى. ولارعا باسشىلارىنان باسقالاردىڭ ءسوزi ءسوز ەمەس. مiنە، وسىلار سايلاۋعا تۇسكەلi جاتىر.
مۇنداي بيلiك وتە قاۋiپتi. ول وزدiگiنەن ساۋىعىپ كەتە المايدى. ەش قارەكەت جاساماساق، ول بۇرىنعىدان دا ەركiنسiپ كەتۋi مۇمكiن. ءسويتiپ، قوعامدى، ونىڭ جاس ازاماتتارىن iرiتiپ-شiرiتەدi. باستى قاۋiپ - وسى.
پرەزيدەنت «اي سايىن گرۋزيا مەن ۋكراينانىڭ مينيسترلەرi بiزدەن ساباق الۋعا كەلەدi» دەيدi. ولار قانداي ۇلگi الادى؟ بەرەر ساباعىمىزدىڭ ءتۇرi وسى ما؟
ارتىقشىلىق دەگەنIمIز كەمشIلIك بولىپ شىعىپ جاتسا...
تاعى دا پرەزيدەنتكە جۇگiنەيiك. بiر نازارباەۆ وپپوزيتسيانى «ءشاۋiلدەك» دەپ اتادى. ەكiنشi بiر نازارباەۆ، كەرiسiنشە، ونىڭ كەرەكتiگi مەن ماڭىزدىلىعىن ايتتى. بiزدە ول وركەن جايىپ كەلەدi-مiس. بۇل ەكەۋiنiڭ قايسىسى شىندىقتى ايتتى، بiلمەيمiن.
بiرiنشi نازارباەۆقا جاۋاپ بەرگiم كەلمەيدi. جالپاق تiلمەن بiردەڭە دەۋدiڭ رەتi بولسا دا... ولاي ەتكiم كەلمەيدi. ەڭ الدىمەن، ادەپتەن وزبايىق. ال ەكiنشiسiمەن پiكiر جارىستىرىپ كورەيiن. وتكەن سايلاۋدا دەموكراتيالىق كۇشتەر جەڭiسكە جەتتi. ولار جالپى العاندا، سايلاۋشىلاردىڭ 50 پايىزىنىڭ داۋسىن جينادى. بۇل - حالىقتىڭ ەركiن بiلدiرۋiنiڭ شىنايى ناتيجەسi بويىنشا جاسالعان تۇجىرىم. بۇل تۋرالى كوپ ايتىلدى، كوپ جازىلدى.
دەمەك، بيلiك جاپپاي جۇگەنسiزدiككە بوي الدىرىپ، كۇشتi اكiمشiلiك رەسۋرستى، كومپروماتتار سوعىسىن، اقپاراتتىق بلوكادانى، بiرiكككەن وپپوزيتسيا بەلسەندiلەرiنە قىسىم جاساپ، بوپسالاۋ ادiستەرiن پايدالانسا دا جەڭiلiس تاپتى. ولاردىڭ دەموكراتيالىق وپپوزيتسياعا قارسى قويار ەشتەڭەسi بولمادى. ال وپپوزيتسيالىق كۇشتەر اقپاراتتىق، قارجىلىق جانە ادام رەسۋرستارى از بولسا دا قازاقستاندىقتاردىڭ - ميليونداعان سايلاۋشىلاردىڭ جۇرەگiنە سەنiم ۇيالاتا بiلدi.
اڭگiمە «بيلiكتە كiم، وپپوزيتسيا جاعىندا كiم بار؟» دەگەن سۇراققا تiرەلiپ تۇرعان جوق. ءماسەلە جەكە ادامدار تۋرالى ەمەس. اڭگiمە دەموكراتيالىق كۇشتەر ۇسىنعان يدەيالار تۋراسىندا. ولار حالىققا شىنىمەن قاجەت. ولار قوعامنىڭ قاجەتتiلiكتەرi مەن مۇددەلەرiنە ساي. ماسەلە وسىندا! مiنە، سوندىقتان بiز كۇن سايىن تەلەديداردان سول بiر قويىرتپاقتى كورەمiز. مiنە، سوندىقتان، كومپيۋتەرلiك تەحنولوگيانى، سپۋتنيك پەن ارنايى ەففەكتiلەردi ەسەپتەمەگەندە، ءباسپاسوز باياعى برەجنەۆ زامانىنا قايتا ورالىپ جاتقانداي.
سوندىقتان ول «قولا» پاتريارحتىڭ بەينەسiن قالىپتاستىرۋعا تىرىسادى. سوندىقتان كۇن سايىن، ساعات سايىن «كوسەمگە دەگەن سۇيiسپەنشiلiك» پاش ەتiلiپ جاتادى. سوندىقتان الدىن الا دايىندالعان ادامدار «جىرلارىن» جىرلاپ جاتادى. اق پاتشاعا العىس، العىس، تاعى دا العىس. بارلىعى ءۇشiن العىس: جارىق ءۇشiن دە، گاز ءۇشiن دە، كۇن ءۇشiن دە، ءتۇن ءۇشiن دە. مۇعالiمدەر - وقىتىپ جاتقانى ءۇشiن، وقۋشىلار - وقىپ جاتقانى ءۇشiن راقمەت ايتادى. قولىن ءسۇيۋ عانا قالدى. وڭتۇستiكتەگi كورشiمiز سياقتى. بيزنەسمەندەر وعان ءوز بيزنەسi ءجۇرiپ جاتقانى ءۇشiن العىس ايتاتىن كورiنەدi. مۇنىسىنىڭ جانى بار. ەگەر وعان نەمەسە ونىڭ جاقىندارىنا الدەنە ۇناماي قالسا، ول ءبارiن تارتىپ الۋى مۇمكiن عوي. بiر كۇنi قارتتار جينالىپ، باقىتتى بالالىق شاعى ءۇشiن پرەزيدەنتكە العىس ايتىپ جۇرمەسە بولدى.
كەيبiر ارنالار «كەك الۋ ساعاتىن» ۇيىمداستىرىپ، وپپوزيتسياعا قارا كۇيە جاعىپ-اق باعۋدا. ەسەسiنە، «جارىلقاۋشىنى» ماداقتاپ، ونىڭ استىنا كوپشiك قويۋدى. ول بiزدiڭ تەلەديدارىمىزعا مىقتاپ «ورنىعىپ» الدى. قوسقىشقا سۇققانىڭنىڭ ءبارi سول كiسi تۋرالى سويلەيتiن بولدى. ۇتiكتiڭ ءوزiن قوسۋدان قورقاتىن بولدىق. ول كۇندiز-ءتۇنi ەكونوميكانىڭ تۇراقتىلىعىن، مەملەكەتتiڭ قورعانىسقا قابiلەتتiلiگiن، كەسپەنiڭ قالىڭدىعىن، ءسۇتتiڭ مايلىلىعىن، داننiڭ تولىقتىعىن «ويلاپ»، باس قاتىرىپ جۇرەدi. ايتەۋiر، ءوز باسىم تەلەديداردى قوسقان سايىن، «كازپراۆدانى» وقىعان سايىن مۇنىڭ ءبارiن كەڭەستiك كەزدە باستان وتكەرگەنiمiزدi ويعا الا بەرەمiن. مۇنداي ەكi ۇداي سەزiمگە تەك مەن عانا بولەنiپ وتىرماعانىمدى بiلەمiن.
مۇنىڭ ءبارi بوس اۋرەشiلiك قوي. بۇرىنعى نازارباەۆ جاقسى ەدi. ەلدiڭ جاعدايى ونشا جاقسى بولماعان كۇننiڭ وزiندە نازارباەۆ حالىققا ۇنايتىن. شيراق، ەلگەزەك جانە شىنشىل ەدi. «قولامەن» قاپتالماعان، شاڭ باسپاعان نازارباەۆ ەدi ول.
دەموكراتيالىق كۇشتەر قانداي؟
ولار سايلاۋعا بۇرىن-سوڭدى بولماعان بiرىڭعاي كۇشپەن كەلدi. ولار بارعان سايىن قارقىن الۋدا. قوعامداعى بەدەلدەرi ءوسۋدە. ولار بiرلەسە الدى جانە «ءادiلەتتi قازاقستان ءۇشiن» قوزعالىسى شەڭبەرiندە بiرىڭعاي سايلاۋ-الدى كواليتسياسىن قۇرا الدى.
سوڭعى ايلاردىڭ iشiندە عانا ونىڭ قاتارىنا 250 مىڭنان استام مۇشە قوسىلدى. ونىڭ ەداۋiر ءبولiگi بۇرىن ەشقانداي پارتيالاردا بولماعاندار. بۇدان بiرنەشە اي بۇرىن كەيبiر يدەولوگتار كورەالماستىڭ ءسوزiن ايتقان ەدi. ولار بلوك ءبولشەكتەنiپ قالادى دەگەن تۇجىرىم جاسادى. ءبارiبiر امبيتسيا اسپانعا شاپشيدى-مىس.
بiر-بiرiمەن شايناسادى. ءاركiم ءوز جولىمەن كەتەدi.
وپپوزيتسيا ولاي ەمەستiگiن ءدالەلدەدi. تاريحتا بiرiنشi رەت قوعامنىڭ نەعۇرلىم iسكە تاتىرلىق كۇشتەرi - پارتيالار، قوزعالىستار، ۇكiمەتتiك ەمەس ۇيىمدار بiرلەستi. ولار ورتاق ماقسات جولىندا بiرتۇتاس كوماندادا جۇمىس iستەۋدە. وسى ۋاقىت iشiندە كوپ شارۋا اتقارىلدى. ورتاق شەشiمدەر جاسالدى. بiرىڭعاي ستراتەگيا بار. ولار الداعى سايلاۋعا بiرىڭعاي كانديداتتى انىقتادى. ولاردىڭ كانديداتى - بەلگiلi مەملەكەتتiك جانە قوعامدىق قايراتكەر جارماحان تۇياقباي.
كەيبiر ادامدار ونى «ناعىز قارەكەتتiڭ ادامى» دەپ اتايدى. ەسەسiنە قانداي قارەكەتتiڭ! جانە قانداي ساتتە! ميلليوندارعا شىندىق تۋرالى مالiمدەۋ ءۇشiن بارiنەن باس تارتۋ! اركiمنiڭ قولىنان كەلمەيتiن iس.
ول ءوز ومiرiنە جاسالعان قاستاندىقتى باسىنان وتكەردi. قورىقپادى. شەتكە شىعىپ قالمادى. كەرiسiنشە، مiنەزدiڭ تاباندىلىق ۇلگiسiن كورسەتتi. تاڭدانۋعا تاتىرلىق جەكە باتىلدىعىن تانىتتى. ول ءار نارسەنi ءوز اتىمەن اتاپ، وتە كۇشتi مالiمدەمە جاسادى. جانە قازiرگi پرەزيدەنتتi ادال كۇرەسۋگە شاقىردى.
تۇياقباي ۇيىمداستىرۋشىنىڭ تاماشا ونەگەسiن كورسەتتi. وز يدەولوگيالارى بويىنشا ءارتۇرلi ساياسي كۇشتەردi, بەلگiلi قوعام قايراتكەرلەرiن توپتاستىرۋ، ولارمەن كۇندەلiكتi بiرلەسكەن جۇمىستى جولعا قويۋ - وڭاي iس ەمەس. ونىڭ باسشىلىعىمەن قازاقستاننىڭ جاڭا كونستيتۋتسياسىنىڭ جوباسى جاسالدى. بۇل - داۋسىز iرگەلi قۇجات. ول سايلاۋ الدىنداعى باعدارلامانىڭ ساياسي بولiمiنە كiرەدi.
جارماحاننىڭ باسشىلىعىمەن اۋقىمدى ورتاشا - شۇعىل الەۋمەتتiك-ەكونوميكالىق باعدارلاما جاسالدى. 2006-2010 جىلدارعا ارنالعان. ونى جاساۋعا بەلگiلi ەكونوميستەر، ساراپشىلار، ءتاجiريبەلi ادامدار قاتىستى. قىسقا مەرزiم iشiندە كەدەيشiلiكتi جەڭۋدiڭ، كوررۋپتسيامەن كۇرەستiڭ ارنايى باعدارلاماسى، سونداي-اق باسقا دا ەلەۋلi ماسەلەلەرگە ارنالعان، مۇقيات قاراستىرىلعان قۇجاتتار جاسالدى.
كەيبiرەۋلەر وپپوزيتسيا ءالسiز دەگەندi تاعى دا ايتا الار ما ەكەن؟ جانە بiرەۋلەر وپپوزيتسيا «ءشاۋiلدەك» دەگەندi ايتا الار ما ەكەن؟
بيلiك ءالسiز جانە قورقاق. وپپوزيتسيامەن كۇرەسۋ ءۇشiن زاڭسىز تاسiلدەردi جانە قۋعىنداۋدى پايدالاناتىن - بيلiك. زاڭسىز تۇرمەلەرگە وتىرعىزاتىن - بيلiك.
ساياساتكەرلەر مەن باسپاسوزگە تەاترلاندىرىلعان سوت پروتسەستەرiن جاسايتىن - بيلiك. ونداي بيلiكتiڭ عۇمىرى ۇزاق بولمايدى.
ەليتانىڭ اۋىسۋى اپاتقا ۇرىندىرا ما؟
ماڭگiلiك بيلەۋشi بولمايدى، مۇنى ءبارiمiز دە بiلۋگە تيiسپiز. تمد بيلەۋشiلەرiنiڭ قاسiرەتi بiر عانا ماسەلەگە تiرەلiپ تۇر: اۆتوريتارلىق ۇلگi-قالىپتىڭ بولاشاعى جوق جانە اسا زياندى.
بiز پرەزيدەنت نازارباەۆتىڭ ەڭبەگiن جوققا شىعارمايمىز. اسiرەسە، تاۋەلسiزدiكتiڭ العاشقى جىلدارىنداعى. ول كسرو تاراعاننان كەيiن تەرiس ستسەناريلەردiڭ ورiستەۋiنە جول بەرگەن جوق. ول تiپتi ماڭىزدى رەفورمالاردى باستاپ تا كەتتi. راس، ورتا جولدا توقتاپ قالدى. بالكiم، توقتاتتى. كiم توقتاتتى؟ وتباسى ما، دوستارى ما، الپاۋىتتار ما، اينالاسى ما! نە كەرەك، ونىڭ بۇگiن ءوز حالقىنا بەرگەنiنەن گورi العانى الدەقايدا كوبەيiپ كەتتi. پرەزيدەنتتiڭ كەمشiلiگi مەن قاتەلiگi ونىڭ جەتiستiكتەرiن باسىپ وزىپ كەتتi. شىن جەتiستiكتەرiن دە، قولدان جاسالعان «جەتiستiكتەرiن» دە.
ماسقارالىققا ۇشىراپ، ابىرويدان بiرجولاتا ايىرىلىپ قالماسى ءۇشiن مۇنداي جاعدايدا ءوزiن-ءوزi سىيلايتىن ساياساتكەرلەر ساحنادان كەتەدi. ارينە، اركiم ءارتۇرلi جولمەن كەتەدi. بiرەۋلەر بوريس ەلتسين سياقتى كەشiرiم سۇراپ كەتەدi. ەكiنشi بiرەۋلەر ۆاتسلاۆ گاۆەل سەكiلدi حالقىنا راقمەتi مەن ريزاشىلىعىن ايتا وتىرىپ كەتەدi.
كۇندەلiكتi تiرلiكتە ادامنىڭ كوپ ماسەلەگە تەرەڭ ۇڭiلە بەرمەيتiنi دە بار، بiراق سايلاۋدىڭ تۇسىندا حالىقتىڭ ساناسى وتكiرلەنە، جاڭعىرا، ۇشتالا تۇسەدi. قوعام شىنداپ ويلانا باستايدى. «بiز قانداي قوعامدا ءومiر ءسۇرiپ جاتىرمىز؟» دەپ اينالاسىنا جiتi كوز تاستايدى. قۇندىلىقتارعا، جاعدايعا، كوڭiل-كۇيگە باعا بەرiلەدi, ونى جان-جاقتى پارىقتايدى. وسى پروتسەستiڭ بiزدiڭ ازاماتتارىمىز ءۇشiن، حالقىمىز ءۇشiن اسا پايدالى ءارi جەمiستi بولاتىنىنا ءوز باسىم سەنiمدiمiن.
بiزگە قازiر «نازارباەۆ - تۇراقتىلىقتىڭ كەپiلi» دەپ ءۇستi-ۇستiنە توپەپ ايتىپ جاتىر. نازارباەۆسىز بiزدiڭ مەملەكەت قاراڭ قالادى ەكەن-مiس.
ەندi وسى جەردە تومەندەگiدەي سۇراق ءوز-وزiنەن تۋىندايدى، سوندا ول 14 جىلدا نە قۇرعان؟ مەملەكەت پە، جوق الدە جەكە مەنشiك كومپانيا ما؟ ال ەگەر، جامان ايتپاي جاقسى جوق، ول اياق استىنان بiردەڭەگە ۇشىراي قالسا شە؟ (ارينە، قۇداي مۇنىڭ بەتiن ءارi قىلسىن). بiراق بiزدiڭ ءبارiمiزدiڭ تاعدىرىمىز اللانىڭ قولىندا عوي. مۇنداي جاعدايدا بۇگiنگi پارلامەنتتiڭ ەلدەگi تىنىشتىقتى ساقتاپ تۇرۋعا شاماسى جەتە مە؟ «ەكiنشi» ادامىمىز ابiقاەۆ جاعدايدى تۇراقتاندىرا الا ما؟ كۇدiگiم كوپ. ويتكەنi ولاردىڭ وكiلەتتiلiگi جالعان. ەليتانىڭ اۋىسۋى قاجەت پە؟ ءيا، قاجەت. ەڭ بولماعاندا، ەسكi بيلiكتiڭ قاتەلiگi مەن قىلمىسى ەلiمiزدiڭ دامۋىنا كەدەرگi كەلتiرمەۋi ءۇشiن.
كiم جەڭەدi? ۋاقىت كورسەتەدi. نە دەسەك تە، وپپوزيتسيا ۇلكەن بەلەستەردەن ءوتتi. قازiر كۇشiندە. بيلiك قورعانۋعا كوشتi. قارۋ-جاراق ساتىپ الۋدا. پوليتسەيلiك تەررور ۇيىمداستىرىپ، ويىنا كەلگەندەرiن جاساۋدا. ءاندiجانداعى قاندى وقيعانى ەسكە ءتۇسiرiپ، مۇرىندارى وق-ءدارiنiڭ يiسiن ەرتە باستان سەزە بەرسiن دەگەن ويمەن حالىقتى قورقىتىپ، ۇركiتiپ باعۋدا.
بيلIك ءۇشIن كIمدەر كۇرەسەدI?
قالاي ايتساق تا، قالاي تون پiشسەك تە، شىنايى ۇمiتكەر ەكەۋ عانا. ولار: دەموكراتيالىق كۇشتەردiڭ كوشباسشىسى جارماحان تۇياقباي مەن قازiرگi پرەزيدەنت نۇرسۇلتان نازارباەۆ. ارينە، بۇل پرەزيدەنتتiككە لايىقتى باسقا تۇلعا جوق دەگەندi بiلدiرمەيدi. كەرiسiنشە، بiزدە نازارباەۆقا بالاما بولا الاتىن لايىقتى ساياساتكەرلەر جەتەرلiك. بiراق بiزدiڭ زاڭىمىز دا، ونىڭ ۇستiنە ساياسي مۇمكiندiكتەر دە كەز كەلگەن ۇمiتكەرگە 12 كۇندە 90 مىڭنان استام داۋىستى جيناتا قويماسى دا بەلگiلi.
اسiرەسە، قورقىتىپ-ۇركiتۋ، باسقان iزiڭدi اڭدۋ، ارانداتۋ اسقىنىپ تۇرعان ۋاقىتتا. مۇنداي كەدەرگiنi اسا قۋاتتى، قارجىسى بار ساياسي قۇرىلىمدار عانا جەڭە الادى. بيلiكتi ەسەپتەمەگەندە، ازiرگە مۇنداي مۇمكiندiككە يە قۇرىلىم «ادiلەتتi قازاقستان» عانا.
مۇنىڭ ءوزi دە پرەزيدەنتتiك سايلاۋعا ەكi-اق ادام تۇسەدi دەگەندi بiلدiرمەسە كەرەك. مەنiڭشە، بۇل ناۋقانعا تۇياقباي مەن نازارباەۆتان باسقا تاعى ەكi-ءۇش عابباسوۆتار ارالاسادى. عابباسوۆتار دەموكراتيالىق كۇشتەردiڭ داۋسىن ءبولiپ-جارىپ، ەلەكتوراتىن بولشەكتەۋگە تىرىسادى. ولارعا بيلiك كومەكتەسەدi. داۋىس جيناپ بەرەدi. ولار ءۇشiن باعدارلاما جازىپ، ماقالا جاريالاپ وتىرادى. ولار پرەزيدەنتتi سىنامايدى. ونىڭ ەسەسiنە تۇياقبايدى «ءوزiڭ اقىماقسىڭ» دەگەن پرينتسيپپەن جەردەن الىپ، جەرگە سالاتىن بولادى.
بۇل دا اسا ماڭىزدى ەمەس. جىلدار وتەر. سول كەزدە حالىق بۇگiنگi بيلەۋشi بiز ءۇشiن كiم بولدى جانە ارتىنا نە قالدىردى دەپ ءوز-وزiنەن سۇرايتىن بولادى. سول كەزدە ونىڭ ءوز قولىمەن سارايلار مەن ءزاۋلiم ءۇي تۇرعىزعانى، استانانى، نەمەسە اتىراۋدى سالعانى، قول قويعان جارلىقتارى، قانداي زاۋىت پەن فابريكا سالعىزعانى ماڭىزدى بولماي قالادى. مۇنى وزگەلەر دە تۇرعىزا، سوعا الادى. ەڭ ماڭىزدىسى، جالعىز مىنا ماسەلە عانا بولىپ قالماق: ول قانداي قۇندىلىقتاردى قالىپتاستىردى جانە وزiنەن كەيiن حالىققا قانداي قوعام قالدىرىپ كەتتi!
ەگەر نازارباەۆتىق كەزەڭدە قوعامنىڭ نەگiزگi قۇندىلىقتارى جاپپاي سىبايلاس جەمقورلىق، نيگيليزم، ارسىزدىق، قىلمىسقا جاۋاپ بەرمەۋشiلiك، ازعىندىق، كەدەيشiلiك، بوستاندىققا جول بەرمەۋ، توزبەۋشiلiك بولسا، وندا بۇل جىلدار تاريحتا قارا ارiپپەن جازىلادى.
ەگەر نازارباەۆتان كەيiن ءار ادامعا تەڭ دارەجەدە مۇمكiندiك بەرiلگەن جارقىن قوعام، ادامنىڭ ەركiندiگi مەن بوستاندىعىن قۇرمەتتەۋ، مەملەكەتتiڭ ءاربiر ادام الدىنداعى بيiك جاۋاپكەرشiلiگi, ادامگەرشiلiككە نەگiزدەلگەن ساياسات، ەڭ الدىمەن ادامنىڭ قامىن كۇيتتەيتiن باسەكەلi ەكونوميكا قالسا، وندا ول تاريحتا ءوزiنiڭ جاقسى اتىن قالدىرارى ءسوزسiز.
ول رەفورمالاردى جۇزەگە اسىرۋشى جانە ونى لوگيكالىق تۇردە اياقتاعان ادام رەتiندە دە تاريحقا ەنە الار ەدi. نەمەسە بيلiككە، يگiلiك پەن سىي-قۇرمەتكە ءومiرiنiڭ سوڭىنا دەيiن جابىسىپ قالماي، ۋاقتىلى ءارi دەر كەزiندە كەتiپ قالۋ ارقىلى دا تاريحقا ەنەر ەدi.
بiراق تاريحقا جاعىمسىز جاعىمەن دە ەنۋi ابدەن مۇمكiن. اۆتوريتارلىق بيلەۋشi رەتiندە. بiردە-بiر رەت ءادiل دە تازا سايلاۋ وتكiزبەگەن ادام رەتiندە. ءوز حالقىنىڭ داۋسىن ۇرلاعان، سول ارقىلى ونىڭ بولاشاعىن كۇل-تالقان ەتكەن ادام رەتiندە.
مۇنىڭ بارiنە مەن كوزجۇمبايلىقپەن قاراي المايمىن. مەملەكەتiمiزدiڭ بولاشاعى ءۇشiن عانا ەمەس. تاۋەلسiزدiگiمiزدiڭ قاز-قاز تۇرا باستاعان قاتەرلi دە كۇردەلi شاعىندا ۇزاق جىلدار ونىمەن قويان-قولتىق بiرگە جۇمىس iستەگەنiم ءۇشiن. مەن قازاقستاننىڭ وزiنiڭ مۇمكiندiگiن پايدالانا الماي، بوسقا جiبەرiپ العان مەملەكەت بولعانىن قالامايمىن. تەك مەن عانا ەمەس، مەنiڭ بۋىنىم دا. بiزدەن كەيiنگi بۋىن دا.
سوندىقتان دا كەيدە وسىنداي ماقالا جازۋعا تۋرا كەلەدi. ماعان ءتان ەمەس جانردا.
«اپتا.كz» گازەتi, 16 قىركۇيەك، 2005 جىل
«جاس الاش» گازەتى
تۇپنۇسقاداعى تاقىرىپ: «وتكەندەگi جاعدايلار جانە باسقالارى تۋرالى كەيبiر ويلار»
