قۇرمانعازى بابامىزدىڭ تۋعانىنا 200 جىل

(حيكايات)

 «دومبىرا شىركىن!

اتادان قالعان سەنىڭ دە، مەنىڭ جيھازىم،

ماڭگىلىكسىڭ-اۋ، مۇراتىم، سول ءبىر-

بيازى، قوڭىر، بيپاز ءۇن!

…باباڭنىڭ جاسى ۇلكەن عوي، جانىم،

وزگەگە مۇلدە تابىنبا،

دومبىرانىڭ عانا اياعىنا جىعىل،

اياعىنا جىعىل، كۇيپازىم!»

        مەڭدەكەش ساتىبالديەۆ

اتىراۋ قويناۋىنىڭ تىنىشىن كەتىرگەن اقپاننىڭ اقىرعان اق بورانى دالا ەتەگىن جەلپىلدەتىپ ساق-ساق كۇلدى. اسپان دا اشۋلانشاق ادامداي قاباعى شىتىناپ تۇرىپ الدى. بۇراڭ قاعىپ بوراعان قار قوراداعى مال، ۇيدەگى جاننىڭ وكشەسىن باستىرماي تۇر. ات قۇلاعى كورىنبەيتىن اق بوراندا قوس سالت اتتى باتار كۇنمەن جاعالاسىپ ، ءجۇرىپ كەلەدى. كۇرەڭ ات قۇلاعىن قايشىلاپ، باياۋ العا جىلجيدى. بوران دا ءبىر ءسات ءىشىن تارتقانداي سايابىرسىعان ساتتە قاشاعان جانىنداعى سەرىگىنە بار داۋىسىمەن ايقاي سالىپ، سويلەپ كەتتى.

– قۇرمان اعا، مىنا بوران ەكەۋمىزدى قيامەتتىڭ تۇبىنە تارتىپ كەتەر مە ەكەن دەپ قورقىپ كەلە جاتىر ەم. ايتەۋىر، كۇن اشىلدى-اۋ.

– ءاي، قاشاعان-اي! قاراعىم-اي! سەن ەكەۋمىز داۋىلدان دا، جاۋىننان دا بوي تاسالاپ كورىپ پە ەدىك؟! بىزگە قاشان مەيىرىم، شۋاعىن توگىپ ەدى مىنا ءومىر؟ – دەپ قۇرمانعازى ماڭدايىن باسقان قارا سەڭسەڭ بوركىن ءبىر كوتەرىپ قويدى.

– سوزىڭىزگە قۇلدىق، قۇرەكە، – دەگەن قاشاعاننىڭ جانارى جاساۋراپ بارىپ، بويىن تىكتەپ الدى. جاسىمىزدان بۇل دالانىڭ اپتابىن دا، بورانىن دا جاتسىنبادىق، جاستانىپ وستىك.كەشكەن ءومىر دە – سويقان، كۇن دە – ابىگەر. بەت باقتىرماي ماڭدايدان سوققان مىناۋ ىزعار – قىردان دا، تاسادان دا تابىلاتىنداي مىنا بىزگە. سونى ويلاپ، قامىعىپ، قالجىراپ كەلە جاتقانىم عوي، قۇرەكە! وزىڭىزگە ەرگەن وسى ون كۇندە جول سۇرەڭىنەن قاجىعان ساتىمدە، سىزگە قاراسام سەرپىلىپ قالامىن. قالعىمايتىن، شارشامايتىن، تالمايتىن قانداي بيىكتىك دەپ تامسانام. «قايتپاعان قالىڭ جاۋدان قۇرمانعازى،تاعدىردىڭ بوگەلمەيدى دىراۋىنا» دەگەنىڭىز دە قانداي ماڭعازدىق!

– ءاي، وراق ءتىلدى اقىنىم-اي! «قىلىش كەتىلمەي مە، جىگىت جەتىلمەي مە؟» دەيتىندەي جاستا ەمەسسىڭ. سەنىڭ ءسوز جۇيرىكتىگىڭە شەك كەلتىرۋگە بولا ما ەكەن؟! اتانى اتا دەپ سىيلاماي، استامشىلىق جاساعان ءبىر بەيپىلاۋىز اقىنعا اشۋلانعاندا ايتقان ءسوزىڭ ەسىمنەن كەتپەيدى. «ءپىلدىڭ ءتىرى ءباسى دە مىڭ ءدىلدا، تەرى ءباسى دە مىڭ ءدىلدا» دەگەنىڭ جۇرەگىمە قونادى.

– قۇرەكە! ءسىزدىڭ ونەرىڭىزدىڭ جانىندا ءبىزدىڭ اقىندىعىمىز ءجاي اشەيىن نارسە عوي.ءسىز دومبىرانى قولعا العاندا، قاس قاعىمدا ءنوپىر تولقىن شيىرشىق اتىپ، كۇتپەگەن جەردەن كۇن كۇركىرەپ، ءشول دالانىڭ كەزەرگەن ەرنى جىبىگەندەي ەرىپ جۇرە بەرمەي مە؟

– قاشاعان-اۋ، تاعى دا نە دەپ كەتتىڭ؟ «توبەدەن تاۋ، تيتتەيدەن ءداۋ جاساما» دەگەندى ۇمىتپا. قاس قارايىپ كەلەدى. الىستاعى اناۋ جارقىراعان وتتى كورىپ كەلەسىڭ بە؟ اۋىل بولسا كەرەك-ءتى. اتتىڭ باسىن بۇرالىق، جان جولداسىم سولاي قاراي، – دەدى جالى كوتەرىلىپ.

ەكى جولاۋشى سۋىقتان ابدەن قالجىراپ، توڭىپ، ءالى قۇرىپ كەلە جاتسا دا، تاعدىردىڭ مازاعىنا كونبەسكە بەلدى بەكەم بۋعان جاندار-دى. اق بورانمەن الىسقان ەكەۋدىڭ ءبىر ءسات جان-جۇرەگى مۇڭعا شالىنا قالسا، مىناۋ تاكاپپار تابيعاتتىڭ تۇتقىنىندا جۇتىلىپ كەتەر مە ەدى؟! سورى مەن بەينەتى ءبىر ارىلماعان قاسقا ماڭدايدى تاسقا تيگىزگەندەي تويتارار ما ەدى، كىم ءبىلسىن؟! ۇيتقي كوتەرىلىپ، جولبارىستاي ىڭىرسىعان بورانمەن الىسقان قۇرمانعازى مەن قاشاعاننىڭ ىشكى تابيعاتى دا بورانداي شامشىل، وزىنشە ءبىر شيرىعىپ، ىشتەي قايناپ جاتقان ءبىر دۇلەي-ءدى…

بۇلار مۇرجاسىنان ءتۇتىن بۋداقتاعان قاراشا ۇيگە كەلگەندە، جۇدەۋ ءوڭدى، جۇقالتاڭ كەلگەن جاس جىگىت جەروشاقتىڭ باسىندا قازان استىن ۇزىن كوسەۋمەن قايتا-قايتا قوپارىستىرىپ، بىرەسە قازانداعى سورپانىڭ تۇزىن اعاش قاسىقپەن تاتىپ قاراپ وتىر. ەكىنشىسى، شارشاعاننان كوزدەرى ءىسىنىپ، قانتالاپ كەتكەن مۇرتتى، ەلۋدى ەڭسەرگەن مالشى ەنجارلاۋ قالىپپەن قاپتان تەزەك الىپ، وتقا سالادى. قالعان ەكى مالشى جىگىت وتقا جىلىنعانداي بوپ، قالعىپ-مۇلگىپ وتىر ەكەن. قاراشا ءۇيدىڭ ەسىگى سارت ەتىپ اشىلىپ، ۇيگە ءبىر قۇشاق سۋىقتى كوتەرىپ كىرىپ كەلگەن ەكەۋدى كورگەندە، ۇيدەگى تورتەۋ دە ورىندارىنان اتىپ-اتىپ تۇرعان ەدى. كەلگەندەردىڭ مالدىڭ قوجايىنى ەمەس، بوتەن ءبىر جولاۋشىلار ەكەنىن كورگەن سوڭ اۋىزدارىن جىبىرلاتتى دا، سالەمدەسۋگە جاراماي ورىندارىنا وتىرا كەتىپ، الاڭسىز ءوز تىرشىلىكتەرىنە كىرىسكەن. بىرەۋى قۇرمانعازىنىڭ قانجىعاسىنداعى دومبىرانى بايقادى دا، جانىنا كەلدى:

– قوناتىن جاي، ىشەتىن اس سىزگە بىزدەن تابىلماس. توبە استىندا – ەسقالي سۇپىنىڭ اۋىلى قونعان. ەسقالي سۇپى ەلگە اتى شىققان يماندى كىسى. دومبىراڭدى بايقاپ تۇرمىن، بۇگىنگى ءتۇن ەسقالي سۇپىنىڭ سىيلى مەيمانى بولارسىزدار دەپ ەكەۋگە جول كورسەتىپ شىعارىپ سالدى.

ول كەلگەندە ۇيدە قالعان ۇشەۋى: «بۇل نە قىلعانىڭ؟! ەسقالي سۇپىنىڭ سۇمدىعىن بۇركەمەلەگەنىڭ نە؟ جارلى-جاقىبايدىڭ ءدىنى – شالا، ويى – پاسىق ەسقالي سۇپىدان كورگەن ازابى از با ەدى؟! مىنا بەيشارالاردىڭ بوراندا كورگەن ازابى ازداي، ەندى سۇپىنىڭ توبەتتەرى تالاسىن دەيسىڭ بە؟» دەپ جان-جاقتان دۇرسە قويا بەردى. الگى ادام وزىنشە شيراي تۇسكەندەي بولىپ، بەتىنىڭ بار قىزىلى دۋىلداپ شىعا كەلدى. سالدەن سوڭ الدەنەدەن ەسەسىن قايتاراتىن ادامداي قىزىنا سويلەپ: – بارسىن، ەسقالي سۇپىنىكىنە. بايقاساڭدار، بۇلار تەگىن ادامدار ەمەس. ەسقالي سۇپىنىڭ سۇسىن قاشىرماسا، ماعان سالەم بەرمەي-اق قويىڭدار دەپ وزىنشە كەسىپ ءپىشتى.

    قۇرمانعازى مەن قاشاعاننىڭ: – قۇدايى قوناقپىز! – دەپ داۋىستارى ساڭق ەتكەندە، سۇپى تۇلكى ىشىگىن جامىلا ءتۇسىپ، قاباعى جاۋار بۇلتتاي تۇنەرىپ كەتتى. ەسىك الدىنداعى ەكەۋدى ەلەڭ قىلماي، جالشى جىگىتكە: ءاي، جالشى-قۇل، ءشاي ىشەردە ەسىكتى اشپا دەمەدىم بە مەن ساعان. بوران ازىناپ، قارا سۋىعى تەپتى-اۋ باسىما. ىرگەمدى اينالدىرىپ قىمتا دا، قاپتان وتقا تەزەك تاستا. سوسىن قاراپ وتىرما ، سۋ الىپ كەل، دارەت الارمىن، جىلىتىپ قوي، – دەپ شايپاۋ تىلىمەن شاعىپ ءوتتى دە، «ءاي، مەنىڭ تىگىپ قويعان اق وتاۋىم جوق قاڭعىرعان ەلگە. بوساعامنان اتتاماسىن دومبىراسىن ارقالاعان قايىرشىلار. بار، مال قوراعا بارىڭدار» – دەپ ءجۇزىن كۇيشى مەن اقىنعا بۇردى. سۇپىنىڭ سۇرقيالىعى قۇرمانعازى مەن قاشاعاننىڭ جۇرەگىن تىلگىلەپ ءوتتى. قاشاعان جۇلىپ العانداي:

ولەڭىم ون ءتورت جاستان جولداس ەدىڭ،

قىزىل ءتىلىم سويلەگەندە الماس ەدىڭ.

باي-سۇپى، حان-كاكىمنەن ىعار بولساڭ،

سەن – ولەڭ، مەن – قاشاعان بولماس ەدىم.

قاراسايشى ابايلاپ ءجون-جوباعا،

دومبىرانى اسىنعان دورباعا دا.

التى قانات اق بوز ءۇيىڭ تۇرعان كەزدە،

نەگە ءبىزدى قۋاسىڭ مال قوراعا.

كىسىلىگىڭ نەتكەن كىشى سۇپى اعا؟

تۇسىنىگىڭ – مەسقارىن قۇتى عانا.

سورلىلىعىڭدى سورعالاتىپ بەتىڭە ايتسام،

باسقا شاپشىپ، ءبۇلىنىپ، شىتىناما – دەپ سالدى.

سۇپى اسىپ-ساسىپ، قيسايىپ كەتكەن سالدەسىن تۇزەي سالا «ءبىر اللاعا بەرىلگەن ادال جانمىن»دەگەندەي، جاينامازىن توسەدى. قولىن جايىپ، قۇدايىنا قۇلشىلىق ەتتى، داۋىسىن سارناتىپ. ءوزى ىشىنەن ساقىلداپ كۇلگەندەي مە، ەڭكىلدەپ جىلاعانداي ما، ءبىر شاراسىز كۇيدە تۇر. نامازى دا بىتەر ەمەس. سىرتتا – اق بوران. اق بوراندى ەلەڭ قىلا قويماعانداردىڭ دا قىلىعى قىزىق. «ىشتە نە قىزىق بوپ جاتىر، ءبىز دە قۇر قالمايىق» دەپ ەلەڭدەسىپ ەسىك الدىندا تىڭ تىڭداعانداردىڭ سانى كوبەيمەسە، ازايار ەمەس…

    قۇرمانعازى قالىڭ ويدىڭ قۇشاعىنا ەنگەن. مۇندايدا  «قوبىلانشىلىق» تانىتىپ، ەرلىك شاقىرۋ دا قيىن-اۋ. قاشاعاننىڭ ءجۇزى كۇرەڭىتىپ، قاباعى تارس ءتۇيىلىپ كەتكەنىن كورىپ، قۇرمانعازى سىرت كيىمىن شەشىپ تورگە قاراي وزا بەردى. سول كەزدە التى قانات اق بوز ءۇيدىڭ تۇندىگى جەلپىلدەپ، ءدىر-ءدىر ەتكەندەي بولدى. ساسىپ قالعان سۇپى بەتىن سيپاي سالا، قوس قوناققا بۇكىل دەنەسىمەن بۇرىلدى. نە دەگەن قۇدىرەت دەسەڭىزشى! جۇزدەرىندە – قورقۋ مەن قىمسىنۋدىڭ ەش بەلگىسى جوق. دالا قازاعىنا ءتان ەركىندىكتىڭ جەلى ەسىپ تۇر. ەكى كەشتىڭ ورتاسىندا كەلگەن اتتىلى ەكەۋ سۇپىنىڭ سۇسىن قاشىرىپ، مىسىن باسىپ بارادى. مىناۋ سۇس نەتكەن سۇس ەدى؟! سۇپىنىڭ تۇلا بويى قالشىلداپ، ءبىر ىسىپ، ءبىر سۋىندى. ءۇي ىشىندەگى ۇنسىزدىكتى سۇپىنىڭ كىشكەنتاي بالاسى بۇزدى. جۇگىرىپ كەلىپ دومبىرانى قىزىقتادى. كىشكەنتاي ساۋساقتارىمەن ىشەگىن دىڭ-دىڭ ەتكىزىپ شەرتىپ قالدى دا، شىققان داۋىسقا تاڭ بولىپ، كۇلىپ جىبەردى. سول ساتتە سۇپىنىڭ جان داۋىسى شىقتى.

  – ءوي، باقا بولعىر، ءارى كەت! قۇداي مەن قۇراننىڭ شاڭىراعى عوي، بۇل. لاستاماق بولىپ، جىن-شايتاندار كىرىپ، شالقايىپ تورگە جايعاسىپ وتىرىپ العانىن كورمەيمىسىڭ؟! شايتاننىڭ قۋ اعاشىن تاماشالاپ تۇرمىسىڭ، سەن ءيتتىڭ كۇشىگى»، – دەپ بالانى جاعىنان تارتىپ-تارتىپ جىبەردى. ءۇيدى باسىنا كوتەرە باقىرعان بالا جۇگىرىپ بارىپ، قارا تاستاي بوپ ءبىر ورنىندا قاتىپ قالعان بايبىشەنىڭ كەڭ قوينىنا كىرىپ كەتتى.

  – توقتات، سۇپى، ساندىراعىڭدى، – دەپ قۇرمانعازى اشۋلى جانارىن جارق ەتكىزگەندە، قاشاعان دومبىرانى قولىنا الىپ، شەرتىپ-شەرتىپ جىبەردى دە، كوككە شانشىلعان اششى داۋىسىمەن جىرىنا باستى:

قولىمداعى قۋ اعاش،

سويلەپ تۇرعان بۇل اعاش.

قولىمداعى اعاشىم،

الىپ جۇرگەن دومبىرا.

دومبىرا كۇنا دەگەن ءسوز،

تەك ءبىر ايتقان دابىرا.

تاڭدا ماشقار بولعاندا،

كىمنىڭ جاقسى-جامانىن،

اللا بىلەر سوڭىرا.

ءوزىڭدى تاقسىر مولدا دەيدى،

بوقتاعانىڭ قاي اعاش؟

حازىرەتى مۇساعا

اسا بولعان بۇل اعاش.

جانەتتەرگە تۇزاقتان

تاسا بولعان بۇل اعاش.

زاۋىقتى كۇنا دەمەڭىز،

و دا ايت پەن تويدىكى.

سازدى كۇنا دەمەڭىز،

اتامىز ادام پايعامبار.

جەتى سازبەن جەرگە كەپ،

كۇي شەرتىپتى دەگەن بار.

ول كۇندەگى و دا ساز،

بۇل كۇندەگى بۇ دا ساز.

سازدى كۇنا دەپ جۇرگەن

مولدەكە، سەنىڭ اقىلىڭ از»، – دەپ دۇمشە سۇپىنى جەردەن الىپ، جەرگە سالدى. ءۇي ىشىندەگى باسىن تومەن بۇققان ادامداردىڭ جۇزدەرى جادىراپ سالا بەردى. سىرتتاعى تىڭ تىڭداعاندار «مىنا اقىننىڭ ءتىلى شاردان شىققان قىلىشتاي ەكەن-اۋ. سۇپىنى مىقتاپ ءبىر سوقتى» دەسىپ ءماز بولىستى.

جار باسىندا جالعىز قونعان دۋاداقتاي سۇپىنىڭ باسى سالبىراپ كەتتى. ءبىر ۋىس بوپ، ءبىر شوكىم بوپ قۇنىستى ءبىر بۇرىشتا. ەلدىڭ نازارىن وزىنە اۋدارتا قىزىلشىرايلى كەلىنشەك سىرعاسى سىڭعىرلاي بۇرالا باسىپ، داستارقان جايدى. باۋىرساق توكتى داستارقانعا. قىزىل شوققا سارقىلداپ قايناعان ساماۋىرىن كەلدى ورتاعا. قازانداعى اس بۇرق-سارق قايناپ، جىلقىنىڭ جاس ەتىنىڭ ءيسى ءۇيدىڭ ءىشىن الىپ كەتتى. قۇرمانعازى قايماق قاتقان كۇرەڭ ءشايىن سىزىلتا قۇيىپ، كەسەسىن ۇسىنعان قىزىلشىرايلى كەلىنشەكتىڭ جانارىنان ءبىر وتتىڭ ۇشقىنىن بايقاپ قالدى. ول وت – ونەرگە دەگەن ىڭكارلىك ەدى. سۇڭعىلا كۇيشى جالت ەتكەن ۇشقىندى وزىنە قادالعان سانسىز كوزدەردىڭ ىشىنەن دە كوردى. كوردى دە ارۋاق كوتەرگەندەي ارقاسى قوزىپ، شاتتىقتان بويىنداعى قان تاسىدى. ىلە-شالا اساۋ جەلمەن جارىسا شاپقان ارعىماقتارشا الپىس ەكى تامىرى شىمىرلاپ، تۇلا-بويى قارا تەرگە مالشىندى. بۇل – ونىڭ ءوزى كەشكەن ىشكى سەزىم كۇيى ەدى. بۇل – تۋار كۇيدىڭ قۇدىرەتىمەن ونى تۋ-ۋ بيىككە كوتەرگەن ءبىر دۇلەي كۇشتىڭ اسەرى ەدى. سول-اق ەكەن، قوس ىشەكتى «دىڭ» ەتكىزگەن قۇرمانعازىنىڭ سالالى ساۋساعىنا شەشەننىڭ ءتىلى بىتكەندەي كۇمبىرلەپ قويا بەردى.

دومبىرا تىلىندە – دۇلەي داۋىس، كوركەم ساز. كەيدە كارى كاسپيدىڭ تاۋ تولقىندارىنداي اقىرىپ كەتەدى، كەيدە مازداپ جانعان وتتىڭ جارىعىنداي جارقىلداپ كەتەدى، كەيدە كوك جۇزىنە قاناتىن قاقكان قىرانداي شارىقتاپ كەتەدى، كەيدە اۋىزدىعىمەن الىسقان تۇلپارداي كۇمبىر-كۇمبىر كىسىنەيدى، بۇل كۇي!.. التى قانات اق بوز ءۇيدىڭ تورىندەگى تىرشىلىك – قۇرمانعازىنىڭ قارا دومبىراسىنىڭ قوڭىر ۇنىنەن قۋات، شۋاق الىپ جاتقانداي كوڭىلدى. قامكوڭىلدى ەمەس، كىلەڭ نار كوڭىلدى جاندار جينالعانداي بۇل جەرگە. بۇرىشتا ءبىر ۋىس بوپ بۇكتەلگەن سۇپى سۇرعىلت ءوڭىن قانشا بۇركەسە دە، دومبىرا ۇنىنە قۇلاق تۇرەدى امالسىز…

كۇي – قۇدىرەت! قۇرمانعازى دا قۇدىرەت قوي، شىركىن!..

مارجان ەرشۋ

Abai.kz